Surdopedagogikaning mavzu bahsi - Pedagogika - Referatlar

Surdopedagogikaning mavzu bahsi

Yuklangan vaqt:

06.11.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

36.529296875 KB

Ko'chirib olish

Surdopedagogikaning mavzu bahsi Reja: 1. Surdopedagogikaning mavzu bahsi, vazifalari 2. Surdopedagogikaning tadqiqot metodlari 3. Surdopedagogning shaxsiy va kasbiy sifatlari

1. Surdopedagogikaning mavzu bahsi, vazifalari Surdopedagogika (lotincha “surdus” – s о ’zidan olingan b о ’lib “karlik” degan ma’noni bildiradi) defektologiyaning bir tarmog’i b о ’lib, eshitishida nuqsoni b о ’lgan shaxslar ta’lim-tarbiyasi masalalari hamda muammolari bilan shug’ullanuvchi fandir. Surdopedagogikaning asosiy vazifalari eshitishida nuqsoni b о ’lgan bolalarni pedagogik jihatdan har tomonlama о ’rganish, maxsus maktabda til о ’qitishni takomillashtirish, eshitish qobiliyatini rivojlantirish va talaffuzini shakllantirish ishlarini yuqori pog’onaga k о ’tarish; eshitishida nuqsoni b о ’lgan bolalarga ta’lim- tarbiya berish qonuniyatlarini о ’rganish va uni takomillashtirish, eshitish idrokining rivojlanish tizimi samaradorligini oshirish, о ’z bitiruvchilarining ma’lum bir kasb y о ’nalishi b о ’yicha mehnat qilishlariga erishish; о ’qitishning texnik vositalarini takomillashtirish; maktabgacha ta’lim muasasasining va maktab ta’limining uzluksizligini ta’minlash; respublika b о ’yicha medisina hamda xalq ta’limi tarmoqlari ishlarini muvofiqlashtirish, erta tashxis tashxisi muammolarini о ’rganishdan iboratdir. Surdopedagogika eshitishida muammosi b о ’lgan shaxslar ta’limi, tarbiyasi va о ’qitilishi masalalari bilan shug’ullanuvchi pedagogik fanlar qatoriga kiruvchi korreksiya pedagogikasining bir tarmog’idir. Surdopedagogika fan sifatida eshitishida muammosi b о ’lgan shaxslar ta’lim-tarbiyasi amaliyoti bilan chambarchas holda, shuningdek, ushbu amaliyotni har tomonlama о ’rganish hamda umumlashtirish asosida rivojlanadi. U nuqsonning oldini olish va kompensatsiyalash ( о ’rnini bosish)ning ilmiy asoslangan y о ’l va vositalarini ishlab chiqish, shaxsning rivojlanish sharoitlarini asoslab berish bilan eshitishida muammosi b о ’lgan bolalar ta’lim-tarbiyasi amaliyotiga tubdan ta’sir k о ’rsatadi. Ushbu holatdan kelib chiqqan holda о ’zbek surdopedagogikasi о ’z oldiga quyidagi vazifalarini hal qilishni q о ’ymoqda: - eshitishida muammosi b о ’lgan bolalarni har tomonlama pedagogik о’rganish;

- eshitishida muammosi b о ’lgan bolalar ta’lim-tarbiyasi ob’yektiv qonuniyatlarini о’rganish, - maxsus tashkil etilgan ta’lim-tarbiyaning mohiyatini aniqlash; - ilm asoslariga о ’qitish tizimini nazariy asoslab berish hamda ishlab chiqish; - eshitish idrokini rivojlantirish, ona tilini о ’qitish, og’zaki nutq (talaffuz)ni shakllantirish tizimini takomillashtrish; - maxsus ta’lim tizimi mazmuni ( о ’quv reja, ta’lim talab va dasturlari, darsliklar) ni ilmiy asoslagan holda takomillashtirish; - maxsus muassasada korreksion-kompensator rivojlantiruvchi tavsifga ega о ’qitish va tarbiyaning nizom, metod va tashkiliy shakllarini ilmiy asoslagan holda takomillashtirish; - о ’quvchilar ta’limi, ijtimoiy foydali mehnat hamda kasb tayyorgarligi tizimini takomillashtirish; - eshitish nuqsonini korreksiyalash (t о ’g’irlash) va kompensatsiyalash ( о ’rnini bosish) texnik vositalarini yaratish va takomillashtirish; - maxsus maktabgacha ta’lim muassasasi, maktab-internati, oila va mahallaning eshitishida muammosi b о ’lgan о ’quvchilarni ijtimoiy hayotga tayyorlash borasidagi faoliyatidagi hamkorliklarini kuchaytirish; - maxsus pedagogik bilim va yutuqlarni targ’ibot qilish, ommalashtirish; - eshitishida muammosi b о ’lgan о ’quvchilarni inklyuziv ta’limni joriy etish orqali ijtimoiy hayotga erta uyg’unlashtirish masalalarini hal qilish. S о ’nggi yillarda ta’lim sohasida sodir b о ’lgan qator ijobiy о ’zgarishlar rivojlanishida muammolari b о ’lgan bolalar taqdiri masalalarini hal qilishda turli soha vakillari yangi y о ’nalishlardagi faoliyatlarining birlashuvi bilan chambarchas bog’liq. Bolaning rivojlanishidagi me’yordan chetga chiqishlarni erta tashxis qilish, muammo oqibatini bartaraf etish, qayta tiklash, rivojlanishida u yoki bu jihatdan muammosi b о ’lgan ilk va erta yoshdagi bolalarga pedagogik yordam

k о ’rsatish, ularni umumta’lim muassasalariga uyg’unlashtirish modellarini ishlab chiqish masalalari kun tartibida turgan dolzarb muammolardan biri b о ’lib qolmoqda. Ma’lumki, zamonaviy ta’lim tizimida s о ’nggi vaqtlarda inklyuziv ta’lim g’oyasi, respublikamiz sharoitida uni joriy etish masalalari tez-tez murojaat etilayotgan mavzulardan biri b о ’lib qolmoqda. Eshitishida muammosi b о ’lgan bolalar eshitishining jarrohlik y о ’li bilan koxlear implantatsiya yordamida qayta tiklash bunday bolalarni «eshituvchilar» jamiyatiga qaytarish, ya’ni jamiyatga uyg’unlashtirishning yana bir samarali y о ’li sanaladi. Koxlear implantatsiya (KI) – eshitish sezgilarini tiklash maqsadida jarrohlik y о ’li bilan ichki quloqda (quloqning ichki b о ’limida) joylashgan eshitish nervlarining afferent tolalariga bevosita elektr q о ’zg’atuvchilik vazifasini bajaruvchi elektrod tizim (sistema)larni ulash. Hozirgi kunda eshitish muammosi turli darajada b о ’lgan shaxslarning eshitishini tiklashda turli-tuman OKAlaridan (qarang: eshitish apparat (uskuna)lari ) foydalanilmoqda. Yuqori darajadagi sensonevral zaif eshituvchilik va karlik holatida ba’zi texnik, fiziologik, patofiziologik sabablarga k о ’ra OKAlar nutqiy tovush idrokini birozgina yaxshilaydi yoki umuman idrok etish imkonini bermaydi. Surdoaudiologiya (lotincha surdus – kar va audio – eshityapman s о ’zlaridan) sohasidagi izlanishlar, unga yangi texnologiyalarning joriy etilishi, bu jarayonda turli y о ’nalishdagi olimlar faoliyatining birlashuvi eshitishida chuqur muammosi b о ’lgan shaxslar eshitish idrokini yaxshilashning yangi usuli – k о ’pkanalli koxlear implantatsiya metodining ishlab chiqilishi imkonini berdi. Koxlear implantatsiya qilingan shaxslar bilan olib boriluvchi surdopedagogik ishlar zaruriy ahamiyatga ega. Operatsiyadan s о ’ng surdopedagog, logopedlar tomonidan eshitish diqqatini rivojlantirish, ular nutqini о ’stirish b о ’yicha izchillik bilan amalga oshiriluvchi mashg’ulotlar bolalarning ijtimoiy hayotga uyg’unlashuvlarining muhim omili hisoblanadi. Ya’ni bunday shaxslar eshitishni, nutqni faqatgina surdopedagog va yaqinlarining yordamida egallab borib, ijtimoiy hayotga erta uyg’unlashadilar. Shu sababli bunday operatsiyadan s о ’ng bolalar bilan olib boriladigan ishlarning mazmuni, tashkil etilishini respublikamiz shart-

sharoitlariga bog’liq holda ishlab chiqish surdopedagogika fanining dolzarb vazifalaridan biri sanaladi. Turli yoshda eshitish muammolari mohiyatining turlicha namoyon b о ’lishi surdopedagogikani uch mustaqil y о ’nalishda: maktabgacha, maktab hamda kattalar surdopedagogikasi sifatida tadqiq qilishni talab qiladi. Bir necha asrlar davomida jahon surdopedagogik nazariya va amaliyoti eshitishida muammosi b о ’lgan bolalar rivojlanish xususiyatlari hamda bilish imkoniyatlari, shuningdek, nuqsonning murakkab tuzilishi hakidagi bilim va tajribalarni t о ’pladi (Arastu, J.Kardano, P.Ponse, X.Bonet, Sh.M.Epe, S.Geynike, L.S.Vigotskiy, S.A.Zikov, R.M.Boskis va b.). Respublikamizda maxsus ta’lim tizimini tubdan isloh qilish, jumladan, eshitishida muammolari b о ’lgan bolalarning ijtimoiy hayotga uyg’unlashuvlarining «kaliti» sanalgan nutqni rivojlantirish tizimini, maxsus ta’lim muassasasining ota-onalar bilan hamkorlikda olib boruvchi ish jarayonini zamonaviy talablar asosida tashkil etish va ularni sifat jihatdan yuqoriga k о ’tarishni ta’minlashda milliy pedagogikamiz asoschilarining qoldirgan boy ilmiy, adabiy va pedagogik merosi muhim ahamiyat kasb etadi. Surdopedagogika uchun til va taffakur birligi haqidagi ta’limot bosh mezon hisoblanadi. Til ijtimoiy hodisa b о ’lib, u birgalikda mehnat qiluvchilarning muloqotga muhtojliklari ta’sirida yuzaga keldi. Til muloqot vositasi va fikrlash vositasidir. Til va taffakur birligining mohiyati fiziolog, psixolog, tilshunos, faylasuflar tadqiqotlari orqali tasdiqlangan. Til mohiyatini tushunish. Kar va zaif eshituvchi bolalarga zamonaviy ta’lim berish til mohiyatini tushunish ta’limotiga tayanadi. Eshitishida muammosi b о ’lgan bolalar ta’lim tizimini takomillashtirish ushbu toifa bolalarining ona tilini egallashlarining qonuniyatlari, karlik va zaif eshituvchilik patofiziologiyasini hisobga olgan holda amalga oshiriladi.Surdopedagogika uchun L.S.Vigotskiy tomonidan taklif etilgan «nuqsonning murakkab tuzilishi» nazariyasi asos b о ’lib xizmat qiladi. Ya’ni, birlamchi muammolar (karlik, zaif egshituvchilik) ikkilamchi muammo («soqovlik» yoki faqat mustaqil holatda egallangan meyordan chetga chiqqan uzuqyuluq tovushlardan iborat nutqiy malakalarga ega b о ’lish)ni yetaklab keladi. Ikkilamchi muammo esa, о ’z navbatida, s о ’z-mantiqiy, abstrakt tafakkur

rivojlanishini chegaralaydi. Natijada bunday bolalarning atrof olamni о ’zgacha tushunishi, pirovardida dunyoqarashining tor darajada rivojlanishi holati sodir b о ’ladi. Chunki aynan ikkilamchi muammo bolalarning meyorida rivojlanishlariga katta salbiy ta’sir k о ’rsatadi. Surdopedagogika umumiy pedagogika, о ’zbek xalqi etnopedagogikasining ma’lumotlaridan eshitmaydigan bolalar xususiyatlari, ularning imkoniyatlarini hisobga olgan holda ijodiy foydalaniladi. Korreksiya pedagogikasining metodologik asoslari, umumiy bosh nazariy va amaliy vazifalari surdopedagogikaning barcha yondosh tarmoqlar bilan chambarchas holda rivojlanishini taqozo qiladi. Surdopedagogika eshitmaydigan bolalar psixologik shaxsiy xususiyatlari qonuniyatlarini ochib beruvchi surdopsixologiya fani bilan ham izchil bog’liq. Fiziologiya, anatomiya, otorinolaringologiya, audiologiya sohalaridagi bilimlardan surdopedagogika eshitmaydigan bolalarning tabaqalab о ’qitilishi, eshitish idroki va og’zaki nutqini shakllantirish muammolarini hal qilishda foydalanadi. Xuddi shu muammolarni hal qilishda, shuningdek, surdotexnik vositalarini ham keng q о ’llash talab etilishi surdopedagogikaning surdotexnika bilan aloqadorligini asoslab beradi. Eshitishida nuqsoni b о ’lgan bolalarning ta’lim-tarbiyasi Yevropadagi qator mamlakatlarda olib borilgan. Kar bolalarni yakka о ’qitishda о ’sha vaqtning buyuk olimi Djerolamo Kardano (1501-1576) “karlik va soqovlikka” fiziologik tushuncha berdi. U tomonidan birinchi b о ’lib karlar bilan ishlash metodi ishlab chiqildi. XV- XVIII asrlarda karlarni yakka о ’qitishda 2 xil oqimi tashkil qilindi. 1-oqimga mansub – X.P.Bonet (Ispaniya), D.B о ’lver, D.Vallis (Angliya) va h.k. nutqning har xil turlari: s о ’zli, yozma, daktil, imo-ishora nutqlaridan foydalanish g’oyasini ilgari suradi. 2-oqimga mansub – F.M.Van Gelmont, I.K.Amman (Gollandiya), F.L.Terkiy

(Italiya), V.Kerger, G.Rafelg (Germaniya)lar о ’qitish va muloqotda faqat s о ’zli nutqdan foydalanish tavsiya etadi 1 . XVIII asrning 2-yarmida Fransiya, Germaniya, Angliya, Avstriyada karlar uchun maxsus о ’qishlar ochildi. Sharl Mishel epe (1712-1789) Parijda karlar uchun institut ochdi. Shu bilan bir qatorda, u “mimik metod” yaratuvchisi hamdir. 1778 yil Germaniyada ham karlar uchun institut ochildi, u erda “sof og’zaki metod”dan foydalanildi. Uning asoschisi Samuil Geynike (1727-1790) b о ’lib, bu tizim XIX asrning oxiriga kelib, G’arbiy Yevropaning hamma shaharlariga tarqaldi. AQShda birinchi karlar uchun maktab 1817 yili tashkil qilindi 2 . Rossiyada ham karlar haqida ma’lumotlar mavjud. XVIII asrning oxiri XIX asrning boshlarida Rossiyada maxsus о ’qishlar Peterburgda, s о ’ng Varshava, Riga va boshqa shaharlarda ochildi. XX asrning boshlariga kelib, eshitishida nuqsoni bor bolalarni о ’qitishning yangi tizimi ishlab chiqildi. Unda rus surdopedagoglaridan V.I.Fleri (1800-1856), G.A.Gilkova (1778-1858), A.F.Ostrogradskiy (1853-1907), I.A.Vasilev (1867-1941), N.M.Logovskiy (18631933), F.A.Rau (1868-1957)lar faoliyat k о ’rsatishdi. Ularning asosiy e’tibori eshitishida nuqsoni bor bolalarga kasbiy darajada ta’lim-tarbiya berishdir. Surdopedagogika umumiy pedagogikaning tamoyillari, metodlari, ta’lim berish va tarbiyalash vositalaridan keng foydalanadi. Bu metodlardan eshitishida nuqsoni b о ’lgan bolalarning tarbiyasi, о ’qishi va rivojlanishida q о ’llaniladi. Hozirgi vaqtda kar va zaif eshituvchilarning ta’limida t о ’g’ri talaffuz qilish, о ’qitishning yanada rivojlanishida surdo texnikaviy asboblardan keng k о ’lamli foydalanishni talab qilyapti. Shundan dalolat beradiki, surdopedagogika surdotexnika fani bilan ham uzviy bog’liqdir. Surdopedagogika uchun buyuk psixolog defektolog L.S.Vigotskiyning “nuqsonning murakkab tuzilishi” haqidagi ta’limoti muhim ahamiyatga ega. Ushbu ta’limot b о ’yicha, birlamchi nuqson, о ’z navbatida, ikkilamchi nuqsonni etaklab keladi. Mana shu ikkilamchi nuqson о ’z 1 Embracing Diversity: Toolkit for Creating Inclusive, Learning-Friendly Environments Specialized Booklet 3 Teaching Children with Disabilities in Inclusive Settings Published in 2015 by the United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization 7, place de Fontenoy, 75352 Paris 07 SP, France 2 M. Marschark, Harry G.Lang, John Albertini - Educating deaf students - Oxford University Press, 2006, 303p

ortidan k о ’pgina nuqsonlarni etaklab kelishi shaxsning meyorda rivojlanishiga ma’lum t о ’sqinliklarni yuzaga keltiradi. Defektologiyaning asosiy vazifasi aynan mana shu ikkilamchi nuqsonni bartaraf etishdan iborat. Surdopedagogika sohasida eshitishida nuqsoni b о ’lgan bolalar va kattalarni maktabda о ’qitishning k о ’plab metodikalari mavjud. Umumiy fanlar – tarix, matematika, tabiatshunoslik kabi fanlar bilan bir qatorda maxsus fanlar – eshitish qobiliyatini rivojlantirish, t о ’g’ri talaffuzni shakllantirish, nutq о ’stirish, labdan о ’qishga о ’rgatish, predmet amaliy ta’limi kabi metodikalari yaratilgan 3 . Surdopedagogika fanining tizimiga surdopedagogika tarixi ham kiradi. Unda har xil tarixiy davrlarda eshitish qobiliyati sust rivojlangan bolalar bilan qanday ish olib borilganligi yoritiladi. Surdopedagogikaning va boshqa fanlar bilan bog’liqligi. Surdopedagogika umumiy pedagogikaning tamoyillari, metodlari, ta’lim berish va tarbiyalash vositalaridan keng foydalanadi. Bu metodlardan eshitishida nuqsoni bor b о ’lgan bolalarning tarbiyasi, о ’qishi va rivojlanishida q о ’llaniladi. Surdopedagogika yana surdopsixologiya bilan ham chambarchas bog’langan. Surdopsixologiya kar va zaif eshituvchi bolalarning ruhiy rivojlanishi va kar va zaif eshituvchi bolalar shaxsni shakllanishining xususiyatlarini ochib beradi. Surdopsixologiya fani kar va zaif eshituvchi bolalarga ta’lim-tarbiya berish, rivojlanishidagi nuqsonlarini bartaraf qilish, ya’ni korreksiya, kompensatsiya ishlarini qanday y о ’nalishda olib borish y о ’llarini aniqlab beradi. Maxsus maktablarda ta’lim-tarbiya berishning sifatini tekshirish, yaxshilash borasida maxsus surdopsixologik tadqiqotlar olib boriladi. Maxsus maktablarda tovushni kuchaytiradigan moslamalar, daktil tebranish uskunalaridan keng foydalaniladi. Hozirgi vaqtda surdopedagogika kar va zaif eshituvchilarning talaffuz qilish, о ’qitish yanada rivojlanishida surdo texnikaviy asboblardan keng k о ’lamli foydalanishni talab qilyapti. 3 M. Marschark, Harry G.Lang, John Albertini - Educating deaf students - Oxford University Press, 2006, 303p

2. Surdopedagogikaning tadqiqot metodlari Surdopedagogikaning metodlari eshitishida nuqsoni b о ’lgan bolalarni о ’rganish, ularni о ’qitish jarayonini nisbatan yuqori pog’onaga k о ’tarish, shuningdek, ushbu toifa shaxslarning kelgusi hayotda о ’z о ’rinlarini topishlariga xizmat qiladi. Buning uchun qator metod va y о ’llardan foydalaniladi. Ilmiy adabiyotlarni о ’rganish. Surdopedagogikaning muammolaridan biri maxsus zamonaviy adabiyotlar darslik, metodik t о ’plamlar; ilmiy jurnallardagi maqolalar; ilmiy adabiyotlar pedagogika, psixologiya, surdopsixologiya va defektologiyaning boshqa tarmoqlari; maxsus adabiyot defektologiya lug’ati, pedagogika ensiklopediyasi; mashhur surdopedagoglar faoliyati; surdopedagogik muassasalarning ishlari ma’ruzalar, hisobotlarni o’rganish va rivojlantirishdir. Surdopedagoglarning adabiyotlar bilan ishlashi eshitishida nuqsoni b о ’lgan bolalarni о ’qitish, tarbiyalash, rivojlanish davrlarini о ’rganishga imkon yaratadi. Ushbu metod о’z tarkibiga quyidagilarni oladi: - surdopedagogikaga oid zamonaviy maxsus adabiyotlar (monografiya, о’quv va metodik qо’llanmalar, maqolalar tо’plami, darsliklar va b.); - ommaviy axborot vositalari (matbuot, ilmiy jurnallardagi maqolalar); - yondosh fanlarga oid ilmiy adabiyotlar (pedagogika, psixologiya, surdopsixologiya, audiologiya va korreksiya pedagogikasining boshqa jabhalari); - turli sohalarga oid lug’at va ensiklopediyalar; - surdopedagog – olimlarning asarlarini о ’rganish. Pedagogik sinov-tajriba (eksperiment) – о ’quv-tarbiya jarayonida о ’tkaziladigan ilmiy asoslangan tajriba. Uning asosiy maqsadi ilmiy farazlarni amaliy tekshirish (sinovi) b о ’lib, о ’quv-tarbiya ishining keng k о ’lami, maqsadga y о ’naltirilgan tadqiqotidan iborat. Eksperimentning natijalarini matematik metodlar orqali tahlil qilish sinov-tajriba samaradorligini aniqlash imkonini beradi hamda ilmiy farazni tasdiqlash, о ’quv-tarbiya jarayoni va ta’lim metodikasiga о ’zgartirish kiritishda q о ’llanadi. Pedagogik nazoratni tashkil qilish muayyan

maqsad asosida amalga oshiriladi. Jumladan, pedagogik jarayonlarning vazifasi, ish rejasi, nazorat jarayoni aniq va t о ’liq qamrab olinadi. Kuzatish maqsadi tajriba t о ’plash va ilmiy-pedagogik tahlildir. Kuzatuvchi darsda о ’quvchilarning darsdagi mavzuni qay darajada qabul qilishini, darsdan tashqari olib boriladigan tarbiyaviy ishlarini kuzatib tahlil qilib boradi. Kuzatishda о ’quv tarbiyaviy ishlarning natijasi aniqlanadi. Bu natija salbiy yoki ijobiy b о ’lishi mumkin. Kuzatuv jarayonida zamonaviy texnik vositalardan foydalanish yaxshi natijalar beradi. Pedagogik kuzatish – eshitmaydigan bolalar maktab-internatlari о ’quv- tarbiya jarayonini maqsadli, tizimli о ’rganishni anglatadi. Kuzatishni tashkil etishda pedagogik jarayonning maqsadi, vazifalari, uni olib borish rejasi aniqlanadi. Kuzatish aniq va xolisona belgilab boriladi. Dalillarni t о ’plash, ularni tizimlashtrish va ilmiy-pedagogik tahlil qilish kuzatish vazifalari hisoblanadi. О ’quv-tarbiya ishi holati va uning natijalarini о ’rganishda ham ijobiy, ham salbiy dalillar asoslanadi. Dars va mashg’ulotlarni videotasmalarga tushurish haqiqiy ilmiy tahlil qilish imkonini beradi. Ilg’or pedagogik tajribani о ’rganish. Ilgor pedagogik tajribani о ’rganish о ’zaro bir-biri bilan bog’liq b о ’lgan tamoyil, metod, metodikalar, pedagogik ta’sir, bilim, qobiliyat, о ’quvchilar rivojlanishidagi о ’zgarishlarni о ’z ichiga oladi. K о ’pgina kuzatuvchi surdopedagoglar ilg’or о ’qituvchi va tarbiyachilar tajribasidan foydalanadilar. Tajribali kuzatuvchilar ilg’or о ’qituvchilar ish tajribasidan foydalanadi, yosh va boshqa о ’qituvchilar ishi bilan taqqoslaydi. Ilg’or pedagoglarning tajribasini о ’rganish uzoq muddatga rejalashtirilgan, aniq ishlab chiqilgan reja b о ’yicha amalga oshiriladi. Pedagogik tajriba- о ’quv yoki tarbiyaviy jarayondagi ilmiy muassaddir. Kuzatuvchi pedagogik jarayonni biror maqsadga y о ’naltirilgan holda tuzadi yoki о ’zgartiradi. Tajriba olib borishda kim bilimni, uning olib borilishini, tajriba natijasi va javoblarni bilishi kerak. Shu tajribadan olingan javoblarni tahlil qilishda matematik metodlardan foydalaniladi va bu pedagogik jarayonga aniqlik kiritiladi. Surdopedagogikaning tadqiqotlaridan biri

maxsus maktab-internatlar ilg’or о ’qituvchi va tarbiyachilarining tajribalarini о ’rganish hisoblanadi. Pedagogik tajribani о ’rganish keyinchalik uni ommalashtirishni nazarda tutib, aniq belgilangan reja hamda о ’tkazish metodikasiga ega b о ’lishi lozim. Pedagogik tajribani о ’rganish va ommalashtirish maxsus о ’quv-tajriba jarayonini takomillashtirish y о ’l va vositalarini ishlab chiqishga y о ’naltiriladi. S о ’rovnoma. Bolalarni о ’rganishda keng q о ’llaniladigan metodlardan biri s о ’rovnomadir. S о ’rovnoma yozma (testlar) yoki intervyu (s о ’zli) tarzida b о ’lishi mumkin. Bu metod о ’qituvchi yoki ota-onalar tomonidan о ’rganilayotgan ob’yektning yoki shaxsning qiziqishlari hamda qarashlarini о ’rganishda q о ’llaniladi. S о ’rovnoma metodi s о ’rovnomalarni t о ’ldirish va intervyu (og’zaki javob) k о ’rinishida olib boriladi. S о ’rovni о ’tkazishda savollarning aniq bayon etilishi, ularning tadqiqot vazifasiga mos b о ’lishi muhim ahamiyatga ega b о ’ladi. S о ’rov metodi о ’quvchi, о ’qituvchi yoki ota-onalar qiziqish, dunyoqarash, layoqatlarini о ’rganish va u orqali ta’lim-tarbiya jarayonini takomillashtirishga qaratiladi. Suhbat. Suhbat metodi kar va zaif eshituvchi о ’quvchilar va ularning otaonalari, surdopedagoglardan ma’lumotlar olishda q о ’llaniladi. Bunda pedagog kuzatilayotgan shaxsga oldindan aniq maqsadga y о ’naltirilgan savollar tuzgan b о ’lishi lozim. Suhbat metodi zaruriy ma’lumotlarni olishni nazarda tutib, uning samaradorligi tabiiy psixologik muhitni yarata olish, olib boruvchining suhbatdoshi bilan majburiy b о ’lmagan muloqotni о ’rnata olishiga bog’liq. Pedagog avvaldan maqsadga y о ’naltirilgan savollarni tayyorlab q о ’yishi lozim. Suhbatning mazmuni qaydnomada aks ettiriladi. Bolalar ishini о ’rganish . Bolalar ishini о ’rganish metodi bolalarning bilimlari va qobiliyatlarini aniqlashda yordam beradi. Bunda har xil rasmlar, har xil qog’ozlar, plastilinlardan foydalaniladi. Ularning ishi tahlil qilinganda, uning bajarish tezligi, bosqichma-bosqich bajarilishi, xatolari va hisobga olinadi. Ularning bilimlarini aniqlashda о ’qituvchi yoki kuzatuvchi insho, bayon kabi yozma ishlar, o’tkazishi mumkin.

Bolalar ishlarini о ’rganish. Ushbu metoddan foydalanish о ’quvchilar bilim va malakalarini aniqlashda katta ahamiyat kasb etadi. Bolalar ishlarini о ’rganish orqali о ’qituvchi faoliyatining tizimi haqida ma’lumot ham olish mumkin. Bu metod orqali о ’quvchilar ishlarining faqatgina natijasi о ’rganilmay, balki uning bosqichlari ham tadqiq qilinadi. Maktab hujjatlarini о ’rganish. Pedagogik hujjatlarni о ’rganish (dars konspekti, darsdan tashqari о ’quv mashg’ulotlari, о ’quv-tarbiyaviy reja, bayonnoma, pedagoglar yig’ilishining hisoboti, о ’qituvchilarning metodik yig’ilishlari) о ’quvtarbiyaviy jarayoni, maktabdagi pedagoglarning erishgan yutuqlarini, tajribalarini о ’rganish mumkin. О ’quvchilarning shaxsiy hujjatlarini о ’rganish, har bir о ’quvchi ruhiyatini, qobiliyatini aniqlashda yordam beradi. Maktab hujjatlarini о ’rganish: dars va darsdan tashqari mashg’ulotlarning ishlanmalari, о ’quvtarbiya jarayonining rejasi, pedagogik kengash va metod birlashmalar qaydnoma va hisobotlarini о ’rganish maktab-internatda ta’lim-tarbiya jarayonini tashkil qilinishi, pedagogik jamoa faoliyati, erishgan natijalari haqida ma’lumot olishga imkoniyat yaratadi. Ushbu y о ’nalishda ish olib borish ham nazariy bilimlar rivojiga, ham amaliyotning samaradorligini k о ’tarishga xizmat qiladi. Mavzuda yoritilgan qismlar haqida bilim va ma’lumotlarga ega b о ’lish kar va zaif eshituvchi bolalar maktablari о ’quv-tarbiya jarayonini samarali isloh qilish va sifat k о ’rsatkichi yuqorilashuvini ta’minlaydi. Chunki «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi» amaliy yechimining ushbu bosqichida aynan о ’qituvchilar faoliyati omili hal qiluvchi rolni egallaydi. 3. Surdopedagogning shaxsiy va kasbiy sifatlari Surdopedagogning asosiy vazifalari va uning shaxsiga q о ’yiladigan talablar . «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi» g’oyalarini amaliyotga tadbiq etish, Respublika ta’lim tizimida olib borilayotgan islohatlar muvaffaqiyatini ta’minlash, ta’lim muassasalarida faoliyat olib borayotgan surdopedagog, tarbiyachi, ishlab chiqarish

ustalarining ma’naviy qiyofasi hamda kasbiy mahoratlariga ham bog’liqdir. Shaxsni tarbiyalash ishi nihoyatda murakkab faoliyat jarayoni b о ’lib, juda qadimdan ushbu faoliyatga jamiyatning yetuk kishilari jalb etilgandir. Mazkur holat yosh avlod tarbiyasi, uning tashkil etilishi mazmuni nafaqat shaxs kamoloti, balki jamiyat taraqqiyotini ham belgilashda muhim ahamiyatga ega ekanligini anglatadi. О ’zbekiston Respublikasida surdopedagog kadrlarning ma’naviy qiyofasi, aqliy salohiyati hamda kasbiy mahoratiga nisbatan jiddiy talablar q о ’ymoqda. Chunonchi, bu borada О ’zbekiston Respublikasining Birinchi Prezidenti I.A.Karimov quyidagilarni qayd etadi: «Tarbiyachi – ustoz b о ’lish uchun, boshqalarning aql-idrokini о ’stirish, ma’rifat ziyosidan bahramand qilish, haqiqiy vatanparvar, haqiqiy fuqaro etib yetishtirish uchun, eng avvalo, tarbiyachining ana shunday yuksak talablarga javob berishi, ana shunday buyuk fazilatlarga ega b о ’lishi kerak» 4 . О ’qituvchi kadrlarni tayyorlashning yaxshilanishi xalq ta’limining muvaffaqiyatli qayta qurish omillaridan biridir. Pedagogik kadrlarni tayyorlashning sifatlarini oshirish negizida oliy ta’limning fundamental g’oyasi yotadi. Fundamental bilimlar uzoq vaqtgacha eskirmaydi, sekin-asta о ’zgaradi. Nazariy umumlashtirish yuqori pog’onada xarakterlanadi. Ayni vaqtda bilimlarni professional aktuallashtirish asosiy ma’noni bildiradi. Bu yangilanish va boyitilishda b о ’lajak о ’qituvchining psixologik ma’lumoti kerak b о ’ladi. О ’qituvchi fikrlash madaniyatiga ega b о ’lishi kerak, bu uning tahlil qilish qobiliyatini aniqlaydi. A.V.Lunacharskiy shaxs sifatlarini ochib, bunday yozgan edi: ,,Pedagog insoniylik idealini о ’zida shakllantirish lozim”. Surdopedagog shaxsi qaysi talablarni qondirish kerak? О ’qituvchi shaxsini sotsial faol shakllanishida ilmiy dunyoqarash asosiy rol о ’ynaydi. О ’qituvchi va tarbiyachining g’oyaviy ishonchi uning shaxsiy ichki sifatlari bilan uzviy bog’langan. Surdopedagog faoliyatidagi faoliyat uning pedagogik qobiliyati bilan aniqlanadi. 4 Karimov I.A. Barkamol avlod orzusi. -T.: «Sharq» nashriyot-matbaa konserni, 1999. -89.b.

Pedagogik qobiliyat – bu mohir pedagoglikka erishishdir. Pedagogik qobiliyatning tuzilishiga psixologo-pedagogik aniq ta’surotga ega b о ’lish va kuzatuvchanlik, tashkilotchilik qobiliyatlari kiradi. Pedagogik qobiliyat faoliyat jarayonida shakllanadi. Eruditsiya, ya’ni chuqur о ’zlashtirish-surdopedagogning shartli sifatlaridan biri hisoblanadi. Rus surdopedagogi N.M.Logovskiy: ,,Kar-soqovlar о ’qituvchisining asosiy shartlaridan biri asosli pedagogik ma’lumot. Kar-soqov bolalarni о ’qitadigan о ’qituvchilar eng qobiliyatli asosli tayyorgarlikka ega b о ’lgan о ’qituvchilardir. Surdopedagog har tomonlama chuqur bilimga ega b о ’lishi kerak. Shu bilan birgalikda о ’z predmetini hamda surdopedagogikaning zamonaviy muammolaridan birini yaxshi bilishi kerak. Surdopedagogning professional malakasining asosiy belgilari: umumiy va mahsus psixologo-pedagogik tayyorgarlikning yuqori pog’onasi; anomal bola umumiy rivojlanishining xususiyatlari, shuningdek, yakka psixologik xususiyatlari; maqsad, metod va vazifalar tamoyillarini tushunish. Bu bilimlar surdopedagogning eruditsiyasining maxsus tomonlarini tashkil qiladi. Lekin bilimlar qanchalik chuqur b о ’lmasin surdopedagogka pedagogik faoliyatida muvaffaqiyat keltirmaydi, agarda u bolalarga b о ’lgan munosabatida bir muncha sifatlarga ega b о ’lmasa. Eng avvalo bu-bolalarni sevishdir. Maxsus maktablarda ishlash eshitish qobiliyati buzilgan, ya’ni sust b о ’lgan bolalarni ham yaxshi k о ’rishni talab qiladi. Kar va zaif eshituvchi bolalar о ’zlarining k о ’p vaqtlarini maktab internatlarida о ’tkazishadi. Shuning uchun о ’qituvchi ularning hayotida katta rol о ’ynaydi. Bolalarga b о ’lgan muhabbat va hurmat surdopedagogka bolalar bilan muloqotda b о ’lish, ularning ishonchini qozonish, qiziqishlarini tushunish, ichki dunyosini tushunishga yordam beradi. V.A.Suxomlinskiy fikricha, bolaning pedagogka ishonchi tarbiyachi va tarbiyalanuvchining о ’zaro ishonchi ,,bu elementar va eng murakkab, eng aqlli tarbiyalash qoidasidir”. Pedagogning insoniyligi, bolalarga b о ’lgan chuqur muhabbati talabchanlik va qat’iyatlik bilan birgalikda olib borilishi kerak.

Mutaxasislik pedagogik vazifalarni k о ’ra bilishi, ularni mustaqil shakllantirishi va hal qilish vositalarini topishdir. Pedagogik faoliyatda mutaxasislikni egallash uchun har bir pedagogda izlanuvchanlikni, konstruktiv, tashkilotchilik va kommunikativ faoliyatini shakllantirish kerak. Gnostik funksiya-psixologik-pedagogik va maxsus bilimlar saviyasini oshirish mahoratida; umumiy va maxsus adabiyot bilan ishlash; surdopedagogika, surdopsixologiya, maxsus metodika b о ’yicha bilimlarni bolalarning ta’lim va tarbiyasida ishlatishda; о ’z ishlari natijalari va ish tajribalarini tahlil qilishda; ilg’or pedagogik tajribani umumlashtirishda namoyon b о ’ladi. Izlanuvchanlik funksiya – maxsus adabiyotni tahlil qilish mahoratini, pedagogik jarayonda oddiy eksperimentlarni q о ’yish mahoratini, muammoli masalalarni о ’z ichiga oladi. Surdopedagog nutq faoliyatining tiklanish xususiyatlarini о ’rganishni bilishi kerak. Proyektiv funksiya – о ’quv-tarbiya jarayonini rivojlantirish mahoratini; pedagogik faoliyatning perspektiv va kundalik rejalashtirishni amalga oshirish; nutqni shakllantirishni ratsional y о ’llarini va eshitish qobiliyatini rivojlantirishni, har-xil turdagi eshitish apparatlaridan foydalanishni aniqlash; aniq о ’quvtarbiyaviy topshiriqlarni aniqlash bilan belgilanadi. Konstruktiv-tashkiliy funksiya – pedagogik jarayonning natijaviy tuzilishiga qaratilgan: - pedagog kar va zaif eshituvchi bolalar bilan alohida yondashib, о ’quv tarbiyaviy ishlarni olib borish; - surdopedagog- о ’qituvchi, eshitish qobiliyatini rivojlantiruvchi о ’qituvchi, sinf rahbari, fan о ’qituvchisi, maktab-internat tarbiyachisi funksiyalarini bajarish; - о ’qitishning turli xil shakl va uslublarini q о ’llash; - har bir mashg’ulotga о ’tgan darslar bilan bog’liq holda material tanlash; - bolalarni q о ’yilgan maqsadlarni bajarishini tashkil qilish;

- о ’quvchilar orasida maktabni bitirgandan keyingi kasbga y о ’naltirish ishlarini olib borish; - ta’lim jarayonida k о ’rgazmali va didaktik materiallarni tayyorlash va q о ’llash; - pedagogik jarayonda umumtexnikaviy va maxsus texnika vositalaridan foydalanish; - о ’z ish joyini kerakli jihozlar bilan tashkil qilish; - talab qilingan hujjatlarni yuritish; - ota - onalar orasida siyosiy va pedagogik ishlarni olib borish va hokazo mahoratlarga ega b о’ lish lozim . Diagnostik funksiya – bolalar jamoasi va о’ quvchi shaxsini pedagogik о’ rganishga qaratilgan . Sinfni va har bir о’ quvchini alohida о’ rganish – har bir о’ qituvchi , sinf rahbari , maxsus maktab - internat tarbiyachisi ishining asosiy qismidir . О’ quv - tarbiyaviy jarayonni t о’ g ’ ri tashkil qilish uchun surdopedagog sinf va har bir о’ quvchi haqida aniq ma ’ lumotlarga ega b о’ lishi kerak . Buning uchun surdopedagog anamnestik ma’lumot yig’ish, shaxsiy varaqalar bilan tanishish uslublaridan foydalanadi. Koordinal funksiya, ya’ni boshqarish funksiya – surdopedagogning о ’quvchilarga pedagogik y о ’nalishning ta’sirini mazmunini birlashtirishni bildiradi. - maxsus maktablarda о ’qituvchi va tarbiyachining kuchlarini birlashtirish; - о ’quvchilarning oilalari va hamkasblari orasidagi va ularning о ’zaro munosabatlari haqida muloqot о ’rnatish; - ota-onalarni maxsus maktab ishlarida faol qatnashishga о ’rgatish; - о ’quvchilar jamoasini boshqarishni о ’rgatish kabi mahoratlar talab qilinadi.

Kommunikativ funksiya – surdopedagogning hamkasblari, bolalar, otaonalar bilan birga olib borilgan ijodiy ishlarda namoyon b о ’ladi. Bu funksiya quyidagi mahoratlarni talab qiladi: - bolalar bilan pedagogik munosabatlarni, (ya’ni hurmat, talabchanlik, ishonch, sabr-toqat kabilarni) shakllantirish; - hamkasblar va о ’quvchilarning ota-onalari bilan yaxshi munosabatlarni о ’rnatish; - daktil va test yordamida kar va zaif eshituvchi bolalar bilan muloqotda b о ’lish; - guruh bolalarining о ’zaro munosabatlarini nazorat qilish; - umumiy va maxsus adabiyot bilan ishlash; - surdopedagogika, surdopsixologiya, maxsus metodika b о ’yicha bilimlarni bolalarning ta’lim va tarbiyasida ishlatishda; - о ’z ishlari natijalari va ish tajribalarini tahlil qilishda; - ilg’or pedagogik tajribani umumlashtirishda namoyon b о ’ladi. Surdopedagog (pedagog) pedagogik, psixologik va mutaxassislik y о ’nalishlari b о ’yicha maxsus ma’lumot, kasbiy tayyorgarlik, yuksak axloqiy fazilatlarga ega hamda surdopedagog qiyofasida quyidagi fazilatlar namoyon b о ’la olishi kerak: - Surdopedagog jamiyat ijtimoiy hayotida r о ’y berayotgan о ’zgarishlar, olib borilayotgan ijtimoiy islohatlar mohiyatini chuqur anglab etishi hamda bu borada о ’quvchilarga t о ’g’ri, asosli ma’lumotlarni bera olishi lozim. - Surdopedagogning ilm-fan, texnika va texnologiya yangiliklari va yutuqlaridan xabardor b о ’lishi talab etiladi. - Surdopedagog о ’z mutaxassisligi b о ’yicha chuqur, puxta bilimga ega b о ’lishi, о ’z ustida tinimsiz izlanishi lozim. - Surdopedagog pedagogika va psixologiya fanlari asoslarini puxta bilish, ta’lim-tarbiya jarayonida о ’quvchilarning yosh va psixologik xususiyatlarini inobatga olgan holda faoliyat tashkil etishi kerak.

- Surdopedagog ta’lim-tarbiya jarayonida eng samarali shakl, metod va vositalardan unumli foydalana olish imkoniyatiga ega b о ’lmog’i lozim. - Surdopedagog ijodkor, tashabbuskor va tashkilotchilik qobiliyatiga ega b о ’lishi shart. - Surdopedagog yuksak darajadagi pedagogik mahorat, chunonchi, kommunikativlik layoqati, pedagogik texnika (nutq, yuz, q о ’l-oyoq va gavda harakatlari, mimika, pantomimika, jest) qoidalari chuqur о ’zlashtirib olishga erishishlari lozim. - Surdopedagog nutq madaniyatiga ega b о ’lishi zarur, uning nutqi quyidagi xususiyatlarni о ’zida aks ettira olishi kerak: a) nutqning tо’g’riligi; b) nutqning aniqligi; v) nutqning ifodaviyligi; g) nutqning sofligi (uning turli sheva s о ’zlaridan holi b о ’lib, faqat abadiy tilda ifoda etilishi); jargon (muayyan kasb yoki soha mutaxassisliklariga xos s о ’zlar); varvarizm (muayyan millat tilida bayon etilayotgan nutqda о ’zga millatlarga xos s о ’zlarni no о ’rin q о ’llanilishi); vulgarizm (haqorat qilish, s о ’kishda q о ’llaniladigan s о ’zlar) hamda konselyarizm ( о ’rni b о ’lmagan vaziyatlarda rasmiy s о ’zlardan foydalanish) s о ’zlardan holi b о ’lishi, Surdopedagogning nutqi sodda, ravon va tushunarli b о ’lishi kerak; d) nutqning ravonligi; j) nutqning boyligi (hikmatli s о ’zlar, ibora va maqollar, matallar hamda k о ’chirma gaplardan о ’rinli va samarali foydalana olish). - Surdopedagog kiyinish madaniyatiga muvofiq ravishda kiyinishni о ’zlashtirishga erishishi. Surdopedagog shaxsiy hayotda pok, atrofdagilarga о ’rnak b о ’la olishi lozim. Surdopedagog pedagogik muloqot jarayonining faol ishtirokchisi sifatida о ’zida bir qator sifatlarning tarkib topishiga erishishi zarur. Chunonchi, u eng avvalo, mulohazali, bosiq, vaziyatni t о ’g’ri baholay oladigan, mavjud ziddiyatlarni

barataraf etishning uddasidan chiqa olishi zarur. О ’quvchi, ota-onalar hamda hamkasblari bilan muloqot jarayonida fikrini aniq va t о ’la bayon etilishiga ahamiyat qaratishi maqsadga muvofiq. Ular bilan munosabat jarayonida о ’quvchi (yoki hamkasbi, ota-onalar)ning muvaffaqiyatlarini e’tirof etishi, ularning yanada boyishiga ishonch bildirishi u bilan tillasha olishiga imkon beradi 5 . Muloqot jarayonida surdopedagogning s о ’zlaridan suhbatdoshiga nisbatan xayrihohlik, samimiylik, d о ’stona munosabat sezilib turishi, shuningdek, imkon qadar k о ’tarinki kayfiyatda b о ’lishi zarur. Surdopedagog shaxsining mazkur talablarga muvofiq keluvchi qiyofasi uning о ’quvchilar, hamkasblar hamda ota-onalar о ’rtasida obr о ’-e’tibor qozonishini ta’minlaydi. Pedagogik mahoratni egallash y о ’llari. Surdopedagog barkamol avlodni tarbiyalash jarayonida ishtirok etar ekan, nafaqat ma’naviy-axloqiy madaniyati bilan atrofdagilarga о ’rnak b о ’lishi, shu bilan birga, pedagogik mahoratini namoyon eta olishi, yetuk pedagog sifatida malakali kadrlarni tayyorlash ishiga о ’zining munosib hissasini q о ’shishi zarur. Pedagogik mahorat – yuksak pedagogik tafakkur, ta’lim-tarbiya jarayoniga ongli, ijodiy yondashuv, metodik bilimlarni samarali q о ’llay olish qobiliyati b о ’lib, u doimiy ravishda pedagogik bilimlarni oshirib borish, yangiliklardan xabardor b о ’lish, ilg’or texnologiyalarni о ’zlashtirish asosida tarkib topadi. Yosh, shuningdek, ta’lim muassasasida bir necha yillik mehnat stajiga ega b о ’lgan surdopedagoglarning pedagogik mahoratga ega b о ’lishlari о ’zini kasbiy jihatdan takomillashtirish y о ’lida bir qator shartlarga amal qilishi hisobiga ta’minlanadi. Ular quyidagilardan iborat: - Mustaqil о’qib-о’rganish (pedagogika fanida rо’y berayotgan yangiliklar haqida ma’lumotlarni beruvchi yangi adabiyotlar, internet materiallari, vaqtli matbuot sahifalarida chop etilayotgan ma’lumotlar, shuningdek, ilg’or texnologiyalar bilan tanishib borish, ularda ilgari surilayotgan g’oyalarni umumlashtirish, xulosalash asosida mustaqil loyihalarni tayyorlash). 5 Embracing Diversity: Toolkit for Creating Inclusive, Learning-Friendly Environments Specialized Booklet 3 Teaching Children with Disabilities in Inclusive Settings Published in 2015 by the United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization 7, place de Fontenoy, 75352 Paris 07 SP, France

- Hamkasb tajribali surdopedagoglar faoliyatini о’rganish (ta’lim muassasasidan chetga chiqmagan holda tashkil etilib, vaqt, shuningdek, iqtisodiy nuqtai nazardan samarali sanaladi. Tajribali surdopedagoglar faoliyatini о’rganish ular tomonidan tashkil etilayotgan mashg’ulotlarni kuzatish, tahlil qilish asosida amalga oshiriladi. Bu borada olingan taassurotlarni umumlashtirish asosida xulosa chiqarish maqsadga muvofiqdir). - Pedagog xodimlarni qayta tayyorlash va malakasini oshirish kurs (institut)larida kasbiy malakalarini oshirish. - Doimiy ravishda ilmiy anjumanlar (nazariy va amaliy konferensiya hamda seminarlar, pedagogik о ’qish hamda treninglar)da faol ishtirok etish. Respublika hamda rivojlangan xorijiy mamlakatlarning etakchi ta’lim muassasalarida ularning ish tajribalarini о ’rganish Pedagogik mahoratni egallashda guruhli va ommaviy tadbirlarda ishtirok etish ijobiy natijalar beradi. Binobarin, bunday muhitda о ’zaro fikr almashish, shaxsiy mulohazalarni boshqalar tomonidan bildirilayotgan qarashlar bilan taqqoslab, ularning t о ’g’riligi, haqqoniyligiga ishonch hosil qilish, mavjud bilimlarni yanada boyitish, xato yoki kamchiliklarni aniqlash hamda ularni barataraf etish y о ’llarini topish imkoniyati mavjud. Pedagogik mahoratga ega b о ’lish ta’lim-tarbiya samaradorligini ta’minlash garovi b о ’libgina qolmay, ayni vaqtda surdopedagogning jamoadagi obr о ’- ye’tiborini ham oshiradi, о ’quvchilarga unga nisbatan hurmat yuzaga keladi. Kasbiy mahoratni oshirish y о ’lida amaliy harakatlarni tashkil etish pedagogik faoliyatda y о ’l q о ’yilgan yoki q о ’yilayotgan xatolardan holi b о ’lish, о ’quvchilar, hamkasblar hamda ota-onalar bilan munosabatda muvaffaqiyatlarga erishish imkoniyatini yaratadi. О ’z davrlarida Abu Nasr Forobiy, Abu Rayhon Beruniy, Abu Ali ibn Sino, Alisher Navoiy, Yan Amos Komenskiy, Lev Tolstoy, Hamza Hakimzoda Niyoziy, Abdulla Avloniy va boshqalar о ’z asarlarida о ’qituvchilik kasbi, uning mashaqqatlari, shuningdek, uning shaxsida aks etishi zarur b о ’lgan sifatlar xususidagi qarashlarni yoritish orqali о ’zlari ham pedagogik madaniyatga ega

ekanliklarini namoyon etganlar 6 . Binobarin, pedagogik jarayonning mohiyatini anglamagan, bolaga nisbatan chuqur hurmatda b о ’lmagan shaxs ta’lim-tarbiya samaradorligi va inson kamolotini ta’minlovchi fikrga ega b о ’lmaydi. Ularning pedagogik madaniyatlari negizini bolani tushuna olish, unga insbatan insonparvar munosabatda b о ’lish, vaziyatni t о ’g’ri baholash, yuzaga kelish ehtimoli b о ’lgan ziddiyatlarni о ’z vaqtida bartaraf etish, pedagogik faoliyatning haqligi, jamiyat taraqqiyoti hamda pedagogik jarayonda о ’quvchilar ongiga singdirilayotgan ezgu g’oyalarning hayot mavjudligini ta’minlashda qudratli omil (vosita) ekanligiga ishonch kabilar tashkil etadi. «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi»da alohida ta’kidlangan milliy model О ’zbekiston Respublikasining milliy-hududiy xususiyatlarini inobatga olish hamda ilg’or fan, texnika va texnologiya yutuqlari asosida tayyorlangan kadr (mutaxassis) – komil inson va yetuk mutaxassis qiyofasini о ’zida t о ’laqonli aks ettiruvchi namunadir.»Kadrlar tayyorlash milliy dasturi» g’oyalarining amaliyotga tadbiq etilishi О ’zbekiston Respublikasining ijtimoiy hayoti uchun muhim sanalgan bir qator holatlarning qaror topishiga olib keladi. О ’zbekiston Respublikasining «Ta’lim t о ’g’risida»gi qonuni hamda «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi» g’oyalarini amalga oshirish jarayonida surdopedagog kadrlar muhim rol о ’ynaydilar. Komil inson va yetuk malakali mutaxassis maxsus tashkil etilgan pedagogik faoliyat jarayonida tarbiyalanar ekan, ushbu jarayonda surdopedagoglarning о ’rni beqiyosdir. Shu bois ularning shaxsida bir qator ijobiy ma’naviy-axloqiy sifatlar namoyon b о ’la olishi maqsadga muvofiqdir. 6 Embracing Diversity: Toolkit for Creating Inclusive, Learning-Friendly Environments Specialized Booklet 3 Teaching Children with Disabilities in Inclusive Settings Published in 2015 by the United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization 7, place de Fontenoy, 75352 Paris 07 SP, France

Savol va topshiriqlar: 1. Surdopedagogika fani nimani о ’rgatadi? 2. Surdopedagogika qaysi fanlarga tayanadi? 3. Surdopedagogika qanday metodlardan foydalanadi? 4. Surdopedagogikaning boshqa fanlar bilan nazariy aloqadorligini sxematik tarzda k о ’rsatib bering. 5. Eshitish nuqsoni nutq rivojlanishiga qanday ta’sir k о ’rsatadi? 6. Biologik va ijtimoiy omillarning bog’liqligini k о ’rsating. 7. Eshitish analizatorida nuqsonlarning paydo b о ’lish sabablarini ayting. 8. Karlik va zaif eshituvchilikning bola rivojlanishida uning nutqiga va bilish faoliyatiga ta’siri nimalardan iborat? 9. Eshitishida nuqsoni b о ’lgan bolalarning asosiy rivojlanish qonuniyatlarini ayting. 10. Zamonaviy ta’lim sohasida «nuqson», «eshitish nuqsoni» atamalari о ’rniga qanday atamalar q о ’llanilmokda? Nima uchun? 11. «Ta’lim tо’g’risida»gi Qonun, Kadrlar tayyorlash milliy dasturi eshitmaydigan bolalar maktab-internati ta’lim-tarbiya jarayonida qanday о’zgarishlar yuzaga kelishini keltirib chiqardi? 12. О ’quvchilarning har tomonlama rivojlanishida nutqning rolini qanday tushunasiz? 13. Surdopedagoglik kasbining asosiy xususiyatlari nimalarda namoyon b о ’ladi? 14. Surdopedagog qanday sifatlarga ega b о ’lishi zarur? 15. Surdopedagog kasbining asosiy xususiyatlari nimalarda namoyon b о ’ladi? 16. Surdopedagog kasbiga qanday pedagogik talablar q о ’yilmoqda? 17. О ’zbek surdopedagogikasining nazariy jihatdan asoslanishi qaysi olimlar faoliyati bilan bog’liq? 18. Korreksiya pedagogikasining surdopedagogika bilan bog’liq y о ’nalishlarini sanab о ’ting.

O'xshashlar

Pedagogikaning predmeti va uning bahsi

Pedagogik korreksiya fanining predmeti, mavzusi, bahsi

Oligofrenopedagogikaning umumiy masalalari

Didaktika-ta`lim nazariyasi sifatida

Innavatsion texnologiyalar va ishbilarmon o’yinlar.