Didaktika-ta`lim nazariyasi sifatida - Pedagogika - Referatlar

Didaktika-ta`lim nazariyasi sifatida

Yuklangan vaqt:

07.12.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

50.640625 KB

Ko'chirib olish

1Didaktika-ta`lim nazariyasi sifatida Reja: 1. Ta`lim jarayoni mohiyati 2. Ta`limning umumiy va xususiy qonuniyatlari. 3. Ta`limning mazmunli va tashkiliy-metodik tamoyillari.

21. Ta`lim nazariyasi (didaktika) pedagogikaning tarkibiy qismi sifatida. Didaktika-pedagogikaning mustaqil tarmog’i. Ta’lim-tarbiya nazariyasi, ya’ni maqsadlari, mazmuni, qonuniyatlari, tamoyillarini ishlab chiqish bilan Shug’ullanadi. Didaktika pedagogikada ta’lim jarayonining umumiy qonuniyatlarini o’rganuvchi qismdir. Didaktika grekcha so’z bo’lib, “ didasko ”-o’qitish, “ didaskol ”- o’rgatuvchi degan so’zlardan kelib chiqqan. “Didaktika”ning so’zma-so’z tarjimasi ta’lim nazariyasini anglatadi. Bu atamani nemis pedagogi V. Ratke (1571-1635) fanga kiritgan. Didaktika nomi ostida nazariy va metodologik asoslarini tadqiq qiladigan ilmiy fan tushuniladi. Didaktikaning fundamental ilmiy asoslari ilk bor Ya. A. Komenskiy (1592 - 1670) tomonidan ishlab chiqilgan. U 1657 yilda cheh tilida «Buyuk didaktika» asarini yozdi. Didaktika nomi ostida Ya. A. Komenskiy “Hammani hamma narsaga o’rgatish san’ati”, deb tushundi. Didaktikaning mohiyatini ishlab chiqishda G. Pestalotstsi, I. Gerbart, K.D. Ushinskiy, V. Ostrogorskiy, P. Kapterev kabi mashhur olimlar katta hissa qo’shishdi. Bu yo’nalishda didaktlar Yu.K. Babanskiy, N.Gruzdev, M. Danilov, B. Esipov, L. Zankov, M. Skatkin kabilar ham ancha ishlarni amalga oshirishdi. Didaktika pedagogikaning “Nima uchun o’qitish kerak”, “Nimani o’qitish kerak”, “Qanday o’qitish kerak”, “Qanday hajmda o’qitish kerak”, “Kimlarni o’qitish kerak”, “Qayerda o’qitish kerak”, “Nimadan foydalanib o’qitish kerak” kabi savollariga javob izlaydi. Umumiy didaktika o’z navbatida ayrim fanlarga oid usullar bilan juda mustahkam bog’langan bo’lib, ularga oid ma’lumotlariga tayanib o’qitishning umumiy qonuniyatlarini ochib beradi va ayni vaqtda har bir o’quv fanini o’qitish usullari uchun umumiy asos bo’lib xizmat qiladi. Didaktika o’z oldiga o’qitishning o’quvchilarni har tomonlama tarbiyalash maqsadlariga javob beruvchi umumiy qonuniyatlarni bilib olish vazifasini qo’yadi.

3Didaktikada ta’limni tashkil etishning umumiy masalalari, o’qitish jarayonining mohiyati, ta’limning mazmuni, o’qitish qonuniyatlari, o’qitish tamoyillari, metodlari, uning tashkiliy shakllari yoritiladi. O’qitish jarayoni pedagogning o’rgatuvchilik faoliyatini va ta’lim oluvchilarning maxsus tashkil etilgan bilish faoliyatini o’z ichiga oladi. Shu o’rinda bu jarayonlarning tahliliga e’tibor qarataylik. Ta’limda o’qituvchining boshqaruvchilik roli o’z kasbining ijtimoiy asoslaridan kelib chiqib, ajdodlarining boy tajribasini, insoniyatning asrlar davomidagi bilish, mehnat, muloqot, umumiy aloqalar, estetik hamda axloqiy qarashlar jarayonida qo’lga kiritgan yutuqlarni egallashni shart qilib ko’yadi. Didaktika va metodika mustahkam aloqa hamda o’zaro bog’liqliklikda joylashadi. Didaktika o’qitishning umumiy qonuniyatlarini o’rganadi. Aniq bir predmetni o’qitishning o’ziga xos xususiyatlari xususiy metodikalarda ishlab chiqiladi. Xususiy didaktika- muayyan o’quv fanlarini o’qitish qonuniyatlari, usullari, vositalari, shakllari va yo’llarini o’rgatuvchi metodika (tadris) fanlari ham pedagogika fanlari turkumining asosiy sohalaridan biri bo’lib hisoblanadi. U umumiy didaktika yutuqlari asosida rivojlanadi va uning nazariy umumlashmalariga asoslangan holdagina takomillashib boradi. Muayyan bir fanga tadbiq etilgan didaktik qonuniyatlar, o’sha predmetning umumiy jihatlarini qonunlashtiradi va ularda o’qitishning universal jihatlari namoyon bo’ladi. Didaktikaning boshqa fanlar bilan bog’liqligi . Ta’lim jarayoni jamiyat rivojlanishining ijtimoiy, iqtisodiy va siyosiy shart-sharoitlari, odamlar faoliyati va hayotiy ehtiyojlari, zamonaviy fan-texnika taraqqiyotining yutuqlariga hamma ta’lim oluvchilarning Shaxsiy sifatlariga qo’yilgan katta talablarga asoslanadi. Didaktika sohasidagi natijalar uning oldiga yangi-yangi masalalarni ko’ndalang qo’yadi. Bu muammolarni hal qilish boshqa fan yutuqlaridan maksimal darajada samarali foydalanishni talab etadi. Falsafa va sotsiologiya jamiyat va atrof-muhit rivojining umumiy qonuniyatlari haqidagi fanlar sifatida odamlarning hayoti va faoliyatining ijtimoiy va

4boshqa o’ziga xos xususiyatlarini hisobga olishda didaktikaga yordam beradi. SiyosatShunoslik ta’limdagi siyosiy hodisalar va jarayonlar bilan bog’liq didaktik masalalarni ochish uchun xizmat qiladi. Etnologiya didaktikaga odamlarning milliy o’ziga xosliklarini to’g’ri hisobga olishda yordam beradi, qaysiki ta’limda milliy tajribalar o’ziga xos xususiyatga ega. Pedagogik psixologiya ta’lim jarayonida bilim, ko’nikma va malakalarni egallash jarayonining psixologik qonuniyatlari va tamoyillarini hisobga olishga imkoniyat beradi. Odam fiziologiyasi ta’lim jarayonida odam tana tuzilishi va nerv tizimining ishlash qonuniyatlarining o’ziga xos xususiyatlari, ularning roli, ahamiyati va o’ziga xos vazifalarni ko’rsatishga yordam beradi. Xususiy metodika alohida predmetlarni o’qitishda ta’limning turli shakl va vositalarini qo’llanishining o’ziga xosliklarini aniq hisobga olishda didaktikaga yordam beradi. 2. Didaktikaning ob`ekti, predmeti va funksiyalari. Tayanch iboralar: tajribani o`rgatish muammolari, didaktikaning tadqiqot predmeti, o`qitish” va “o`qish. Didaktika ijtimoiy tajribani yoshlarga o`rgatish muammolarini tadqiq qiluvchi pedagogik fandir. Ijtimoiy tajriba mazmunan boy tajriba bo`lib, u tabiat, jamiyat va inson tafakkuri haqidagi bilimlarni ham, hozirgi zamon ishlab chiqarishining umumiy asoslari to`g`risidagi qarashlarni ham, moddiy va ma`naviy olamga oid tasavvurlarni ham o`ziga qamrab oladi. Uni yoshlarga o`rgatish avlodlar o`rtasidagi vorisiylikni ta`minlaydi. Xo`p, Shunday ekan, didaktikaning tadqiqot predmeti - munozara bahsi nima? Manbalarda didaktikaning munozara bahsi turlicha talqin qilinadi. Sh.I.Ganelin, B.P.Yesipov “ta`lim” va “ma`lumot” tushunchalari o`rtasidagi munosabatga asoslanib, didaktikaning tadqiqot predmetini bayon qilishgan: ularning fikricha, ta`limning ma`lumotga munosabati vositaning maqsadga munosabati

5shaklida amal qiladi: har qanday yaxlit didaktik nazariya ta`lim va ma`lumot nazariyasidir. “Didaktikaning tadqiqot predmeti - deb qayd etishgan edi bu olimlar, har doim yosh avlodning ma`lumoti mazmuni va shu mazmunni egallash jarayonini tashkil etishdir”. Haqiqatdan ham, didaktika yoshlarni ma`lumotli fuqarolar qilib yetishtirish, ularning bilim va malakalarni egallash jarayonini tashkil etish masalalari bilan shug`ullanadi. Ammo, bu ma`lumot va uni egallash jarayoni didaktikaning tadqiqot predmetidir, degan xulosaga olib kelmasligi kerak. Yuqoridagi ta`rifda didaktikaning tadqiqot predmeti ikki narsa- ma`lumot mazmuni va ta`lim sifatida belgilanadi. Har qanday fan, jumladan, didaktika ham, yagona tadqiqot predmetiga ega. Keltirilgan ta`rifda didaktika o`rganadigan soha- tadqiqot obekti bilan didaktikaning munozara bahsi tadqiqot predmetini chegaralamaslik natijasida chalkashlikka yo`l qo`yilgan. “Didaktika” termini ma`nosidan kelib chiqib, didaktikaning tadqiqot predmetini aniqlash moyilligi ham bor. T.A.Il’ina “Didaktika”-grekcha “didaktikos” so`zidan olingan bo`lib, “o`qitish” ma`nosini anglatadi degan fikrni keltiradi-da, “didaktikaning predmeti - ta`lim jarayoni va uning qonuniyatlaridir”, -deb yozadi. To`g`ri, qadimgi greklar o`qitish faoliyatiga nisbatan “didasko”, o`qituvchi o`rnida “didaskal”, o`quvchiga nisbatan “didaskales” atamalarini ishlatishgan. Ammo, “Didaktika” termini o`zining dastlabki ma`nosidan ancha uzoqlashgan. Hozirgi bu tushunchaning hajmi va mazmuni ancha boyigan va kengaygan bo`lib, u faqat o`qituvchining faoliyatigina emas, Shu bilan birga o`quvchining faoliyatini ham o`ziga qamrab oladi. Bu tushunchaning mazmun va hajm jihatidan boyiganligini hisobga oladigan bo`lsak, u paytda didaktikaning munozara bahsi noaniq qayd etilganini aytib o`tishga to`g`ri keladi. Taniqli Polyak didakti Ch.Kupisevich “O`qitish” va “o`qish” atamalarining daxldorligiga asoslanib didaktikaning tadqiqot predmetini belgilaydi. Uning yozishicha, didaktikaning tadqiqot predmeti o`qitish va o`qish jarayonlari bilan

6birga ularni (o`qitish va o`qish jarayonlarini) yuzaga keltirish faktorlari shart- sharoitlari va bu jarayon olib keladigan natijalardir. Ch.Kupisevich didaktikaning tadqiqot predmetini juda keng tasvirlagan. Didaktikaning tadqiqot predmeti sifatida ajratilgan didaktik hodisa genetik jihatdan birlamchi, yagona universal va umumiy xarakterda bo`lishini ham unutmaslik kerak. Ayrim mutaxassislar didaktikaning tadqiqot predmetini “ta`lim” tushunchasiga asoslanib aniqlashadi. V.V.Kraevskiy ta`limning ma`lumotga yo`nalgan faoliyat ekanligi, ilmiy asoslangan loyihaga (masalan, o`quv dasturi asosida) ko`ra amalga oshirilishi, o`ziga xos mazmun va jarayoniy xususiyatlarga egaligi, kollektiv sub`ektlar tomonidan bajarilishi kabi qator har akterli alomatlariga asoslanib, “didaktikaning tadqiqot predmeti o`qitish va o`qishning birligi, ularning o`zaro ta`siridagi aloqadorlikdir”, - deb qayd etadi. Fikrimizcha, didaktikaning tadqiqot predmetini aniqlashga V.V.Kraevskiy to`g`ri yondashgan. Lekin bu erda bir qator savollar tug`iladi: didaktikaning tadqiqot predmetini o`qitish va o`qishning birligimi? O`qitish va o`qishning o`zaro ta`sirdagi aloqadorligimi? bu savolarga e`tibor beradigan bo`lsak, V.V.Kraevskiy bergan didaktik aniqlikda qaytariq–tavtologiya borligini ta`kidlashga to`g`ri keladi. 3. Didaktikaning asosiy kategoriyalari. Tayanch iboralar: didaktikaning vazifasi, ta’lim jarayoni, ta’lim tamoyillari, ta’lim metodlari, ta’lim shakllari, ta’lim vositalari, bilim, ko’nikma, malaka, o’qitish, o’qish, o’qish jarayonining asosiy g’oyalari, didaktik qobiliyat. Didaktikaning asosiy vazifasi yosh avlodni ilmiy bilimlar, ko’nikma va malakalar tizimi bilan qurollantirishdan iborat. Bularning barchasi o’qituvchining ta’limiy , tarbiyaviy , rivojlantiruvchi vazifalarini amalga oshirishida o’z aksini topmog’i lozim. Ana Shu asosdan kelib chiqib aytish mumkinki, ta’lim jarayonida o’qituvchi o’z ta’lim oluvchilariga qo’lga kiritilgan bilimlarni o’rgatadi. O’quv faoliyatida ularni ko’nikma va malakalar bilan

7qurollantiradi. Shu bilan bir paytda u ta’lim oluvchilarda dunyoqarash va axloq me’yorlarini hosil qiladi, qiziqish va qobiliyatlarni shakllantiradi, ularning bilish faolligini oshiradi. O’qituvchining faoliyati ta’lim oluvchi Shaxsining maqsadga muvofiq shakllanishiga katta imkoniyatlar ochib beradi. Yanada aniq qilib aytsak, butun o’quv jarayonini rejalashtiradi, ushbu jarayonda ta’lim oluvchilar bilan birgalikdagi faoliyatni tashkil etadi. Ta’lim oluvchilarga qiyinchiliklarni engib o’tishda yordam beradi hamda ularning bilimlarini va butun ta’lim jarayonini tashhis qiladi. O’z navbatida ta’lim oluvchilarning faoliyati o’quv jarayonida o’rganishga, bilim, ko’nikma hamda malakalarni egallashga, o’zini jamiyatga foydali faoliyatga tayyorlashga yo’naltiradi. Ta’lim jarayonida ta’lim oluvchilarning faoliyati ko’p qirrali yo’nalgan harakatni ifodalaydi va bu harakat bilishga doir vazifalarni hal qilishda ularga katta yordam beradi. Didaktikaning asosiy tushunchalariga ta’lim, ta’lim jarayoni, ta’lim tamoyillari, ta’lim metodlari, ta’lim shakllari, ta’lim vositalari, bilim,ko’nikma, malaka, o’qitish, o’qish va Shu kabilar kiradi. Ta’lim- ta’lim oluvchiga maxsus tayyorlangan mutaxassislar yordamida bilim berish va ulardagi ko’nikma hamda malakalarni shakllantirish jarayoni bo’lib, kishining Shaxs sifatida hayotga va mehnatga ongli ravishda tayyorlash vositasi. Ta’lim deganda shaxsning jismoniy va ma’naviy kamol topishi, uning ongli ravishda ayrim ibratli faoliyatlari yo’nalishlari tarihan maydonga kelishi, ijtimoiy namuna bo’lishga va har tomonlama barkamollikka intilish jarayoni tushuniladi. Ta’limning boshlang’ich (dastlabki) vazifasi ta’lim oluvchini o’qitishdan iborat. Shuning bilan birga oila, ishlab chiqarish va boshqa sohalarga ma’lumot berish vazifasini bajaradi. Ta’lim berish -ta’lim oluvchining intellektual salohiyatini yuksaltirishga qaratilgan pedagogik faoliyati bo’lib, insonning aqliy faoliyatini rivojlantirish jarayonidir. Ta’lim berish ta’lim oluvchilarning o’qish-o’qitish jarayonining mazmun- mohiyatini ongli ravishda anglab etishlari orqali amalga oshiriladi. Ta’lim dasturi -o’quv fanlarining bakalavriat yo’nalishlari va magistratura mutaxassisliklariga qo’yiladigan malaka talablariga muvofiq kadrlarning zaruriy va

8etarli darajadagi tayyorgarligini ta’minlovchi bloklarga jamlangan ro’yxati. Ta’lim maqsadi -har bir pedagogik texnologiyani yaratishga asos bo’lib hisoblanadi. Maqsadning zamonaviy ta’lim va tarbiya muammolarini yuqori samaradorlik bilan hal qilishga qaratilgan bo’lishi zarur asos hisoblanadi. Biror pedagogik texnologiyani yaratish uchun eng zarur shart Shunday dolzarb maqsadni aniqlay olishdan iborat. Bunday maqsad zarur tadqiqotlar, ijodiy izlanishlar olib borish, o’zining va boshqa mutaxassislarning ish tajribalarini chuqur tahlil qilish orqali aniqlanadi. Raqobatbardoshlik har bir pedagogik texnologiyaning maqsadga muvofiqligini bozor iqtisodiyoti nuqtai-nazaridan aytganda, o’z vazifalarini ijtimoiy ehtiyojlariga muvofiq bajarayotganligi darajasini belgilaydi. Bunday maqsadlarning yuqori raqobatbardoshlikni ta’minlashga yo’naltirilishi hozirgi talablardan kelib chiqadi. Raqobatbardoshlik pedagogik texnologiyaning barcha tarkibiy qismlari uchun eng zarur shart bo’lib, bunda yakuniy natijani bevosita tayyorlovchilar bo’lgan o’qituvchi va o’quvchining raqobatbardoshligiga erishish asosiy ko’rsatkich hisoblanadi. Bu unga bo’lgan talab yuqori bo’lishini ta’minlash uchun muntazam takomillashtirib borish zaruriyatini keltirib chiqaradi. Ta’lim mazmuni -insonni o’qitish jarayonida egallashi lozim bo’lgan bilim, ko’nikma va malakalar hajmi va xarakteri. Ta’lim mazmuni belgilangan maqsadga muvofiq yo’nalish va hajmga ega bo’ladi. U tegishli me’yoriy hujjatlar: ta’lim standartlari, o’quv reja, dasturlar shaklida rasmiylashtirilib, o’rnatilgan tartibda tasdiqlanadi. Ta’lim mazmuni to’g’ri belgilanishi hamda unga zarur o’zgartirishlar kiritish, yangilanib borish imkoniyatlari nazarda tutilishi lozim. Belgilangan mazmun asosida o’quv fanlari, o’quv soatlari, mashg’ulot turlari va Shu kabilar aniqlanadi. Ta’lim menejmenti va marketingi - bu pedagogik texnologiyaning zamonaviy ijtimoiy, iqtisodiy va boshqa talablarga muvofiqligini aniqlagan holda uni loyihalash, ishlab chiqarish, amaliyotga tadbiq qilish masalalarini hal qiluvchi soha.

9Ta’lim menejmenti va marketingida tegishli dolzarb yo’nalishlar aniqlanib, mutaxassislar tayyorlash uchun takliflar tayyorlaydi, tegishli tartibda biznes-rejalari tuzish va ularni amalga oshirish bilan Shug’ullanadi. Bunday muammolar yechimlarini topishning optimal variantini topish uchun ta’lim menejmenti va marketingi bo’yicha chuqur va puxta bilimga ega hamda tajribali mutaxassislar jalb etiladi. Ta’lim metodi -bu ta’lim jarayonida o’qituvchi va tinglovchilarning aniq maqsadga erishishga qaratilgan birgalikdagi faoliyatidir. Ta’lim metodi o’qituvchi bilan tinglovchilarning o’qish vazifalarini bajarishga qaratilgan nazariy va amaliy bilish faoliyati yo’lidir. Ta’lim metodlari o’qitishning o’z oldiga qo’ygan maqsadlariga erishish usullarini hamda o’quv materiallarini nazariy va amaliy yo’naltirish yo’llarini anglatadi. Ta’lim metodlari o’quv materialini bayon qilishga va uni ta’lim oluvchilar yaxshi bilim olishga qaratilgan faoliyatning yo’li, usulidir. Ta’lim jarayoni va natijalari o’qituvchini ta’lim oluvchilar bilish faoliyati harakatini belgilovchi ish usullariga bog’liqdir. Shu sababli doimo pedagogikada ta’lim metodlariga o’qituvchining ish usullari va ta’lim oluvchilarning bilish faoliyati usullari deb qaraladiki, bu usullarning har ikkalasi o’quv vazifalarini bajarishga qaratilgandir. Ta’lim monitoringi -pedagogik tizim faoliyati haqida axborotlar yig’ishni tashkil etish, saqlash, qayta ishlash va ularni sinflarga ajratish tizimidan iborat bo’lib, kuzatilayotgan ob’ekt holatini va kelgusida uning rivojlanishi dinamikasini oldindan bashorat qilish jarayoni. Ta’lim monitoringi ta’lim oluvchilarning o’zlashtirish darajasini nazorat qilish uchun ma’lumotlar yig’ish texnologiyasi, ta’lim natijalari darajasini taqqoslash uchun kerak bo’ladigan ma’lumotlar majmuasini tayyorlashdni amalga oshirishga imkon yaratadi. Ta’lim monitoringi pedagogik tizim faoliyatidan olingan daliliy xulosaviy natijalarni uning maqsadiga nechog’lik mosligini ko’rsatuvchi, tezkor aloqani ta’minlovchi mustaqil boshqaruvchi vazifalarini amalga oshirishning didaktik asosi

10hamdir. Ta’lim monitoringi tadqiqot natijalarini muntazam ilmiy asoslangan holda kuzatish (dinamik jarayonni kuzatish uchun) hamda ularni berilgan etolon bilan qiyoslash jarayonida muntazam ravishda rivojlanib boradi. Ta’lim sifati -bu ta’lim jarayonining turli qatnashchilarini o’quv muassasasi tomonidan ko’rsatilgan ta’lim xizmatlaridan qoniqish darajasi, yoki ta’limda qo’yilgan maqsad va vazifalarga erishganlik darajasi. Sifat kategoriyasi insonning ob’ektiv reallikni bilishdagi ma’lum bosqichini ifodalaydi. Bilish jarayonining dastlabki bosqichida ob’ekt sub’ekt oldida o’zining ayrim yoki bir necha xossasi bilan namoyon bo’ladi. Bevosita hissiy idrokda sifat ko’plab xossalarning majmui tarzida ko’rinish beradi. Talab etilgan darajadagi ta’lim sifatiga ma’lum ijtimoiy-pedagogik tizim orqali erishish mumkin. Bu tizim quyidagi qism tizimlardan tashkil topadi: DTS; bo’lajak mutaxassislarning me’yoriy modeli; ta’lim sifatini baholash mezonlari va ko’rsatkichlari hamda monitoringi. Maxsus ma’noda “Ta’lim oluvchi ↔ ta’lim beruvchi” darajasida ta’lim sifati- bu muntazam ravishdagi o’lchamlar asosida ta’lim beruvchi va ta’lim oluvchilarning o’zaro munosabatini, ta’lim oluvchilar faoliyati, ta’lim natijalarining ta’lim tarbiyasiga mosligini belgilovchi darajadir. Umumiy ma’noda “Ta’lim oluvchi ↔ ta’lim muassasi” darajasida ta’lim sifati-bu tizimli va kvalimetrik ko’rinishlarda muntazam o’lchamlar asosida aniqlanadigan ta’lim-tarbiya natijalarini moslik darajasidir. Ta’lim standarti - bu standart tekshirish usullariga muvofiq keladigan va o’qitish sifatining standart ko’rsatkichlari bilan ifodalangan mazkur ta’lim turida ta’lim oluvchini o’qitish va tarbiyalashda qo’yiladigan talablar ko’rsatkichlarining mazmuni. Ta’lim tamoyillari - bu o’qituvchining faoliyatini va ta’lim oluvchining bilish faoliyati xususiyatini belgilovchi asosdir. Ta’lim tamoyillari ta’lim beruvchi va ta’lim oluvchi faoliyatining muhim ichki tomonlarini aks ettiradi hamda turli shaklda, turli mazmunda va har xil

11yo’sinda tashkil etiladigan ta’limning samaradorligini belgilaydi. Shuning uchun ta’lim tamoyillari ta’lim berishning ma’lum ob’ektiv qonuniyatlarini o’zida aks ettiradi. Didaktik tamoyillar - bu ta’lim jarayoni qonuniyatlari, mazmuni va metodlarini belgilab beruvchi o’qitish tamoyillaridir. Shuning uchun ham o’qituvchining pedagogik mahorati va ta’lim oluvchining o’rganuvchanlik faoliyatini bir qolipga solib, belgilangan maqsadga erishishni ta’minlaydigan qoidalar majmuasi ta’lim jarayonida qo’llaniladigan didaktik tamoyillar mohiyatini tashkil etadi. Didaktik tamoyillar nazariy va amaliy ta’limida maqsad, mazmun, metodlar, tashkil etish shakllari, o’qitish vositalari va usullari; mehnat va tarbiyaviy faoliyat; ta’limning turli bosqichlari hamda pedagogik va mehnat jarayonlari; ta’lim oluvchilarning jamoaviy rivojlanishi va har birining alohida rivojlanishi o’rtasidagi aloqadorliklarni aks ettiradi. Ta’lim vositalari - o’quv jarayonining tashkil etilishi va o’tib borishini ta’minlaydigan xilma-xil o’quv jihozlari, o’quv qo’llanmalari va boshqalar. Bilim - bu o’quvchilar ongida muayyan tartibda mustahkamlangan, ularning Shaxsiy mulkini tashkil etadigan va bundan ular zaruratga ko’ra foydalana oladigan faktlar, ma’lumotlar, ilmiy nazariyalar, qonunlar, tushunchalardir. Bilim - borliqni bilish jarayonining amaliyotda tasdiqlangan natijasi. Ob’ektiv reallikning inson ongida adekvat aks ettirilishi (tasavvur, tushuncha, mulohaza, nazariyalar). U kundalik, ilmiy, empirik, nazariy bilimlarga ajraladi. Kundalik bilim sog’lom fikrga va kundalik amaliy faoliyat shakllariga asoslanadi va insonning atrof-muhitga moslashuvchi, uning hatti-harakatlari va oldindan ko’ra bilishi uchun asos bo’lib xizmat qiladi. Uning vazifasi ta’lim-tarbiya jarayonini nazorat qilishga ko’maklashish. Ta’lim-tarbiyani uyushtirishda nazariy, empirik va ilmiy bilimlar roli va o’rni beqiyos. Ilmiy bilim ta’lim-tarbiyani takomillashtirish muammolari yechimlarini topishda qo’l keladi va u tizimli, asosli narsa-hodisalar mohiyatiga chuqur kirib boradigan bo’ladi. U empirik va nazariy darajada bo’ladi. Bilimdan empirik va nazariy bilimlarni shakllantirishda foydalaniladi.

12Nazariy bilim -empirik holatlarni tushuntirish, ya’ni narsa va hodisalar mohiyatini bilish imkonini beradigan qonuniyatlarni ochishni nazarda tutadi. Bilim bilishni amalga oshiruvchi asosiy omil bo’lib, dunyoni bilishning negizini tashkil etadi va u tufayli ilm, fan, texnika- texnologiyalar rivojlanishi ta’minlanadi. Demak, bilimni ob’ektiv mavjudod haqidagi yoki muayyan sohaga oid ma’lumotlar majmui, deb ham ifodalash mumkin. Bilimlar - bu odamlarning ijtimoiy-siyosiy amaliyot jarayonida to’plangan umumlashgan tajribasidir. Ilmiy bilimlar , ob’ektiv olamni ancha to’g’ri (batafsil) ifodalaydi. Ular doimiy emas, ular o’zgarib, rivojlanib, takomillashib boradi va natijada doimiy iste’moldagi bilimga aylanadi, ya’ni ular tadrijiy (evolyutsion) tarzda rivojlanib turadi. Bilimlar asosida tinglovchilarning kuzatuvchanlik, sinchkovlik, tafakkur, xotira singari bilish qobiliyatlari rivojlanadi, ularda e’tiqod hosil bo’ladi, ilmiy dunyoqarashni shakllantiruvchi g’oyalar tizimi tarkib topadi. Bilimlar banki -bu ma’lumotlar majmualarini bo’lajak mutaxassislarni tayyorlashdagi o’quv rejasidagi fanlar bloklari bo’yicha tizimlarga ajratib, ular asosida shakllantirilgan bilimlar majmui. Shuningdek, bilimlar banki - bu izlanuvchilar tomonidan bir necha yo’nalishlar bo’yicha kompyuter xotirasiga kiritilgan nazariy va amaliy ma’lumotlar to’plami hamdir. Bilimlar bazasi -muayyan bir soha (yo’nalish, fan, bob, bo’lim, mavzu, tushuncha va Shu kabilar) bo’yicha to’plangan bilimlar va ularning kompyuter xotirasida mujassamlashtirilishi va qayta ishlangan axborotlarni saqlashga mo’ljallangan bilimlar majmui. Ko’nikma - bu o’zlashtirib olingan bilimlar asosida amalga oshiriladigan va amaliy jihatdan maqsadga muvofiq harakatlarga tayyorlikda ifodalangan ongli faoliyat. “Ko’nikma - bu malakaning tarkibiy qismi bo’lib, harakatning ayrim qisimlarini nihoyatda tez, aniq va maqsadga muvofiq ravishda o’z-o’zidan bajarilish qobiliyatini ifodalaydi va u tinglovchilarda ko’p marta takrorlanadigan mashqlar

13natijasida yuzaga keladi”. Ko’nikma - ongli faoliyat (harakat) ni tez, tejamli, to’g’ri, kam jismoniy va aqliy kuch sarflangan holda bajarish jarayoni natijasi. U Shaxsning bilimlari asosida tarkib topadi. Dastlabki shakllanish bosqichlarida bunday harakatlar jiddiy diqqat bilan bajariladi, keyingi bosqichda diqqat bilan nazorat qilish kamayib boradi va natijada avtomatlashgan harakatga aylanadi. Ko’nikmalar muntazam mashq qilish (takrorlash) orqali zarur darajada saqlanadi. Ana shu sababli uning ta’lim-tarbiyadagi ahamiyati beqiyos. Ma’lum vaqt takrorlanmaslik ko’nikma darajasining pasayishiga olib keladi. U katta hajmdagi mashqlar bajarish va malaka oshirish orqali tiklanadi. Ko’nikma -insonning ilgarigi tajribalari asosida muayyan faoliyat, yoki harakatni amalga oshirish qobiliyati. Ko’nikma -bu Shunday aqliy va jismoniy harakatlar, usullar va yo’l- yo’riqlardan iborat bo’lib, ular yordamida rejalashtirilgan maqsadga erisxiladi, yoki muayyan bir faoliyat amalga oshiriladi. Ba’zan ko’nikmalar shaxsga malaka hosil qiladi va uning malakali ishlashiga yordam beradi, ba’zilari, aksincha, shaxsdagi malakalik sifatiga salbiy ta’sir etadi va uni o’zgartiradi. Bunday hol malaka va ko’nikmalarning o’zaro ta’siri deb yuritiladi. Har qanday malaka ko’nikma bo’la oladi, lekin har qanday ko’nikma malaka bo’la olmaydi. Ko’nikmalar avtomatlashgan mohiyat kasb etsagina, malaka bo’ladi. Masalan, tinglovchining turli harakatlarini shakllarni yozish jarayoni avtomatlashgan bo’lgani uchun ko’nikilgan harakat bo’lib qolgan. Shuning uchun tinglovchi harflarni chiroyli va soz yoza oladi. Bu harakat tinglovchining malakalashgan ko’nikmalaridir . Juda ko’p marta takrorlash tufayli tinglovchilarning harflar shakllarini yozishlar bilan bog’liq harakatlari avtomatlashadi. Malaka - avtomatlashgan, o’rganib qolingan, muayyan usul bilan bexato bajariladigan harakatdir. Malaka - bu shaxs harakatining amalga oshirilishi va boshqarilishining avtomatlashgan shaklidir. Shaxsning malakalari shu bilan xarakterlanadiki, uning

14harakatlari oson, tez, go’yo o’z-o’zidan bajarilayotgandek bo’ladi. Shu tufayli ham bir hajmdagi ishni malakali va malakasiz turli muddat va turli sifat bilan bajaradi. Shaxsning malakalari uning faoliyatining barcha sohalari uchun xosdir. Faoliyatning biror sohasi uchun hosil qilingan malaka Shaxsning faqat Shu sohadagi mehnatini osonlashtirib qolmasdan, faoliyatning boshqa sohalaridagi harakatning tezligi va samarali bo’lishiga ijobiy ta’sir ko’rsatadi. Turli sohalarga nisbatan bo’lgan malakalar Shaxsda birdaniga, qisqa muddatda vujudga kelmaydi. Shaxs malaka orttirishi uchun muayyan sohani tizimli ravishda takrorlab turishi talab qilinadi. Bundan tashqari malaka muayyan mehnat faoliyatini bajarish uchun lozim bo’lgan nazariy va amaliy umumta’lim va kasbiy bilim hamda ko’nikmalar majmuasining mavjudligi asosida ham shakllanadi. Malaka -ongli hatti-harakatning avtomatlashtirilgan tarkibiy qismi hamdir. Malaka bir hatti-harakatning o’zini bir xil sharoitlarning o’zida ko’p marta takrorlash natijasida hosil qilinadi. Malaka qanchalik puxta bo’lsa, odam ishni shunchalik tez va to’g’ri bajaradi. Ko’nikma va malakalarning umumiy hamda farq qiluvchi tomonlari bor. Umumiyligi shundaki, ko’nikma va malakalar ta’lim oluvchilarning olgan bilimlari asosida faoliyat usullarini tashkil etadi. Farqi shundaki, ta’lim oluvchilarning faoliyati har xil xarakterda bo’ladi. Kasbiy nuqtai nazardan malaka bu xodimning kasbiy tayyorgarligi darajasi, undagi ma’lum ishni bajarish uchun zarur bo’lgan bilim, ko’nikma va malakalarning mavjudligi. U xodimning malakasini belgilovchi ko’rsatkich bo’lib, kategoriya yoki diplomning mavjudligi bilan belgilanadi. O’qitish - o’quvchilarni bilim, ko’nikma va malakalar bilan qurollantirish hamda ularning bilish faoliyati natijasida bu bilim, ko’nikma va malakalarni egallab olishga doir maxsus tashkil etilgan va biror maqsadga qaratilgan faoliyatdir. O’qitish -insonlar orasida yashash, hayotda turmush kechirish va faoliyat ko’rsatish uchun zarur bo’lgan bilim, ko’nikma va malakalalar yig’indisini o’zlashtirishga qaratilgan ongi faoliyat ifodasidir. Uning natijasida shaxs zaruriy

15bilimlar bilan ta’minlanib, kelgusida turli darajadagi maxsus ma’lumotni olish imkoniga ega bo’ladi. O’qitishda deyarli hamma vaqt uning tarbiyaviy jihatlari yaqqol bilinib turadi. Ta’lim maqsad, mazmun, o’qituvchining Shaxsi, tinglovchilardagi o’qitishning moddiy-texnik bazasi va boshqa omillar bilan belgilanadi. Xalq pedagogikasida inson aqlan barkamol bo’lishining eng muhim sharti uni bolaligidan o’qitish va tarbiyalash, deb hisoblaydi. O’qish - bilim, ko’nikma va malakalarni egallab olishning murakkab jarayoni bo’lib, o’quvchining intellektual, irodaviy va jismoniy kuch - g’ayratini talab etadi hamda ularning rivojlanishini rag’batlantiradi. O’qish o’z mazmun-mohiyati jihatidan maqsad, vazifa, tamoyil, mezon va harakatlar bilan bog’liq bo’lib, ular yordamida tinglovchilar ma’lum bilimlarni o’zlashtiradilar. O’qish va uning samaradorligi tinglovchining har tomonlama faolligiga ko’p jihatdan bog’liq bo’ladi va bu jihatlar turli shakllarda namoyon bo’ladi. Ular: mehnat faoliyati, jamoatchilik faoliyati, kitobxonligi, kasbiy o’yinlarni yaxshi ko’rishligi, o’z kasbiga oid yangi bilimlarni egallashga o’chligi va shu kabi shakllarda namoyon bo’ladi. Demak, o’qish-bu tinglovchilarning voqelikni bilish davomida ma’lum bilimlar, ko’nikmalar va malakalarni rejali o’zlashtirish jarayonidir. O’qish jarayoni ma’lum darajada kuchli motivlashtirishdan vujudga keladi va u shaxsning qarashlari, e’tiqodi, hatti-harakati, umumiy kamolotiga, pirovardiga esa uning xulqiga ta’sir etadigan bilimlar, ko’nikmalar va malakalar majmuasining shakllanganligiga bog’liq bo’ladi. Pedagog tinglovchilar ishining borishini kuzatish va ular erishgan natijalarni baholash asosida o’zining ko’rsatmalari, yo’naltiruvchi savollari, tegishli tushuntirishlari va hakozolar bilan ularning o’quv faoliyati jarayoniga tuzatishlar kiritadi. Shunga ko’ra ta’lim birinchidan , o’qishni, ikkinchidan , o’qitishni, ya’ni o’qishni va Shu bilan birga uni nazorat qilish hamda tuzatish tadbirlarini o’z ichiga oladi. O’qish. O’qish jarayonining asosiy g’oyalari:  o’qish-bevosita bajariladigan jarayon bo’lib, uning yordamida odamlar butun

16hayotlari davomida yangi axborotlar oladi;  bolalarni o’qishga o’rgatishning o’zi kamlik qiladi, ularni chuqur o’ylanib o’qishga o’rgatish kerak va bular natijasida o’quvchi- tinglovchilarda yangi fikr paydo bo’lib, ularning ilmiy ijodga kirib kelishi ta’minlanadi;  o’qish oddiy o’rganish fani emas, balki fikrlash va dunyoni bilish qurolidir;  o’qish va o’qiganda javoban ta’sirlanish tanqidiy tahlilning asosiy yo’lidir;  har xil fanlarni o’rganish, odatda ta’lim oluvchidan juda ko’p mustaqil o’qishni talab qiladi, shuning uchun o’qish jarayonini tushunish aniq fan bo’yicha o’qilganni o’zlashtirishni va tahlil qilishni yaxshilash mumkin;  o’qish va yozish orasida chambarchas aloqa bor. Bu aloqani tushunish o’qitish jarayonini boyitadi va rag’batlantiradi. O’rgatish -ijtimoiy xulq-atvorni oddiy shaklga aylantirish maqsadida ta’lim oluvchilar bilan rejali va tizimli tarzda tashkil etiladigan turli harakatlar, tashkiliy va amaliy ishlarga undovchi faoliyatdir. O’rgatish ta’lim oluvchilarni tarbiyalash va rivojlantirishning barcha bosqichlarida samarali vosita sanaladi. O’rganish - anglash, mashq qilish va egallangan tajribalar asosida xulq- atvor va faoliyatning yangi shakllarini egallash jarayoni, oldin egallanganlari o’zgaradi. O’rganish -axborotdan foydalanish va turli harakatlarni ko’rsatilgan tartibda mustaqil bajarish ko’nikmalarini egallash. O’qitish - qo’yilgan maqsadga erishishga yo’naltirilgan pedagog bilan o’quvchilarning tartiblangan o’zaro harakati. Maqsad (o’quv, ta’limiy) - o’qitish nimaga qaratilganligi, uning kuchlari kelgusida nimaga safarbar etilishi. Maqsad -qo’yilgan muammo (maqsad) yechimiga intilishi yo’nalishi va bu boradagi harakatlar natijasi. Maqsadlar ta’limni boshqaruv faoliyatiga qarab, aynan bir oddiy ta’limiy masala yechimiga qaralishidan tortib uzluksiz ta’lim tizimidagi turli faoliyatlargacha belgilanib berilaveradi. Maqsadga erishish belgilangan reja asosida olib boriladi va shu asosda maqsad sari

17harakatlar boshlanadi. Bundan harakat jarayoni monitoringi muhim rol o’ynaydi, chunki bu harakatning borishi muntazam nazorat ostida boradi hamda kerakli rostlash ishlari olib boriladi. Maqsadga erishildi deyiladi, agarda ta’lim oluvchining bilim darajasi o’qituvchining o’rganilayotgan fanga taalluqli Davlat ta’lim standartlari asosida ifodalangan talabi darajasiga etib borsa. Mazmun (o’qitish, ta’lim) - o’quvchilar o’qitish jaarayonida egallashi lozim bo’lgan ilmiy bilim, amaliy ko’nikma, malakalar, faoliyat va fikrlash usullari tizimi. Mazmun -ilmiy bilimlar yig’indisi bo’lib, amalda qo’llash uchun beriladigan ko’nikma va malakalar jarayonida u ta’lim oluvchilarning fikrlash, o’ylash, mulohaza yuritishi orqali amalga oshiriladi. Tashkil etish - qo’yilgan maqsadni yaxshi amalga oshirish uchun unga zaruriy shaklni taqdim etadigan, aniq mezonlar bo’yicha tartiblangan didaktik jarayon. Shakl - o’quv jarayonining mavjudlik usuli, uning ichki mohiyati, mantiqi, mazmuni uchun qobiq. Metod - o’qitishning maqsad va vazifalariga erishish (amalga oshirish) yo’li. Metod (yunoncha-aynan nimagadir yo’l) maqsadga erishish yo’lini bildiradi. Muayyan ma’noda tartibga solinadigan faoliyat. Keng ma’noda qo’llaniladigan “metod” terminini kishilarning o’z oldiga qo’ygan maqsadlariga erishish, ma’lum ob’ektni o’zlashtirish borasidagi nazariy va amaliy faoliyatlari usullarini anglatadi. Ta’lim jarayonidagi ma’lum bir maqsadni amalga oshirishga qaratilgan faoliyatning turlicha bo’lishi yangidan-yangi usullarni metodlarni keltirib chiqaradi. Metod tanlashda albatta ayrim o’quv predmetlarini o’ziga xos xususiyatlariga amal qilinmog’i lozim. Shu bilan birga ta’lim jarayonida ko’pchilik o’quv predmetlarini o’qitishda qo’llanilishi mumkin bo’lgan umumiy o’qitish metodlari bilan birga ayrim o’quv predmetlarini o’qitishda qo’llanilgan o’ziga xos xususiy metodlar va metodik yondashuvlar ham bor. Ayrim predmetlarni o’qitishda qo’llaniladigan xususiy metodlar umumiy o’qitish metodlari bilan mustahkam bog’liqdir. Metodika -bu metodikaga tegishli, qat’iy ketma-ketlikka (algoritmik xarakterga),

18ilgarian o’rnatilgan reja (qoida), tizimga aniq rioya qilishdir. Metodika -biror ishni maqsadga muvofiq o’tkazish metodlari, yo’llari majmuasi. Pedagogika fani sohasida ma’lum o’quv fanini o’qitish qonuniyatlarini tadqiq qiladi. Masalan, tillar metodikasi, matematika fanini o’qitish metodikasi, tarbiyaviy ishlar metodikasi va shu kabilar. Vosita - o’quv jarayonini predmetli qo’llab-qo’vvatlanishi. Vositalarga o`qituvchining jonli nutqi, keng ma’noda uning mahorati, darsliklar, sinf jihozlari va boshqalar. Natija - dars mashg’ulotlari jarayonida rejalashtirilgan xulosaga kelingan va ta’limning ma’lum muayyan jarayonidan olingan yakuniy natijasidir. Natijalar (mahsullar)-o’quv jarayonining so’nggi natijasi, belgilangan maqsadlarni amalga oshganlik darajasi. Natijani o’zlashtirish- olingan natijalarni amaliy o’zlashtirilishiga tayyorlash jarayonida iboratdir, ya’ni, iste’mol uchun tayyorlash. Bunga tadqiqotchi ishtiroki muhim rol o’ynaydi, chunki kerak bo’lganda ayrim tuzatishlar kiritish har kimning qo’lidan kelavermaydi. Didaktik vositalar va tarqatma materiallar -bu fanni o’qitishda zarur bo’lgan jihozlar, kompyuterli vositalar, modellar va maketlar, ko’rgazmalar va texnik vositalar, asbob-uskunalar va mahsulotlardir. Shuningdek, o’qitish jarayonida o’qituvchi tomonidan qo’laniladigan tarqatma materiallardir. Ular: kartochkalar, savolnomalar, yo’riqnomalar, qiziqarli savol va topshiriqlar, amaliy ishni tashkil etish bo’yicha texnologik haritalar va hakozalardir. Prof. B.Ziyomuhammedovning ijod mahsulida didaktik materiallar -pedagog tomonidan har bir darsga alohida tayyorlangan, dars mazmunini to’la ifodalash va o’quvchi-tinglovchilar dars mazmuniga yaxshi tushunib yetishlari uchun xizmat qiladi, deb qayd etiladi. Bularga turli ko’rgazmali qurollar, turli muammoli vaziyatlarni yaratuvchi moslamalar, o’yinlar va hakozolar kiradi. Didaktik materiallar ham didaktikaning tamoyillariga mos ravishda yaratiladi. Dars jarayoni faqat usul va uslublar orqali amalga oshirilib, darsning ajralmas qismi hisoblanadi. Pedagogsiz va tinglovchisiz hamda o’quv dasturi va

19rejasiz dars o’tib bo’lmagani kabi, pedagogik usullar va uslublarsiz darsni amalga oshirib bo’lmaydi. Didaktik qobiliyat - o’quv materiali, ko’rgazmali qurollar va vositalarini tayyorlab qo’yish, o’quv materialini aniq, ifodali va izchil bayon qilish, o’rganishga bo’lgan qiziqish hamda ma’naviy, hissiy istaklarni rag’batlantirish, o’quv bilimini oshirish, faollashtirish mahoratlari majmuidan iboratdir. Didaktik qobiliyatga ega bo’lgan rahbarlar turli vaziyatlarda sharoitdan kelib chiqib, ta’lim muassasasida vujudga keladigan muammoli vaziyatlarda, muammolarni hal qilishga vaziyatli yondashuv asosida hamda rahbarlarga xos ravishda, o’z vakolati darajasida faoliyat ko’rsatadi, stereotiplarni, ya’ni jamoada mavjud bo’lgan sun’iy to’siq va muammolarni hal etishda, turli yo’nalishlarda qarorlar qabul qilishda jamoa fikrini o’rganadi. Bu qobiliyatlar asosida jamoaa psixologiyasiga (ruhiyatiga) xos doimiy yo’naltirish yotadi va bunday qobiliyat egasi bo’lgan rahbar o’z xodimlarining bilim, ko’nikma, malakasi, dunyoqarashini, qiziqishlarini, boshqaruv jarayonida tarbiyaviy munosabatlar mavjudligini hamda unda “rahbar- xodim” munosabatlarining ko’p qirrali ekanligini, boshqaruv jarayonida o’zaro bevosita ta’sirlar mavjudligini tasavvur qila oladi. Didakto sentrik texnologiyalar - bu o’quv dasturidagi rejalashtirilgan materialni har qanday yo’l bilan bo’lsa ham ta’lim oluvchilarga yyetkazishdagi pedagog faoliyati jarayonidir.

20Foydalanilgan adabiyotlar 1. O`zbekiston Respublikasining Qonuni Ta`lim to`g’risida. T., 1997. 2. O`zbekiston Respublikasining Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi. T.,1997. 3. O‘zbekiston Respublikasining «Ta’lim to‘g‘risida»gi Qonuni. T. “O‘zbekiston”, 1997. 29 avgust. -7 bet. 4. Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi. T. 1997. 29 avgust. 9-10 bet. 5. Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo’nalishi bo‘yicha Harakatlar strategiyasi. O‘zbekistan Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi PF- 4947 sonli Farmoni. 6. Barkamol avlod-O`zbekiston taraqqiyotining poydevori. T., “Sharq”, 1997. 7. Barkamol avlod orzusi. T., O`zbekiston milliy ensiklopediyasi. 2000. 8. “Avesto” va uning insoniyat taraqqiyotidagi o`rni. T., “Fan”, 2001. 9. Amir Temur o`gitlari. T., “Navro`z”, 1992. 10. Abdullaev Yu. Jahon oliy maktabi: qiyosiy tahlil. T., G’. G’ulom nomidagi “Adabiyot va san`at” nashriyoti, 2001. 11. Abdullaeva Sh. va boshq. Pedagogika. T., «Fan», 2004. 12. Abdurasulov M. O`zbek ma`rifatparvar shoirlari ilm-ma`rifat haqida. T.: «O`qituvchi», 1972. Abu Ali ibn Sino. Hikmatlar. T.: «O`zbekiston», 1980

O'xshashlar

Didaktika - ta'lim nazariyasi

Ta`lim psixologiyasi

Polshada ta`lim tizimi

Nazariy ta`lim tahlili

Ta`lim tarbiya ishlari gigienasi