Innavatsion texnologiyalar va ishbilarmon o’yinlar. - Pedagogika - Referatlar

Innavatsion texnologiyalar va ishbilarmon o’yinlar.

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

112.5 KB

Ko'chirib olish

Innavatsion texnologiyalar va ishbilarmon o’yinlar. Reja: 1. Didaktik o’yinlar texnologiyasi 2. Ta’lim jarayonida talabalarning o‘zlashtirish darajalari. 3. Seminar darslarni tashkil etishda interaktiv texnologiyalarni qo’llash. 4. Innavatsion texnologiyalarni qo’llash.

1. Didaktik o’yinlar texnologiyasi Ta’lim jarayonida didaktik o‘yinli texnologiyalar didaktik o‘yinli dars shaklida qo‘llaniladi. Ushbu darslarda talabalarning bilim olish jarayoni o‘yin faoliyati orqali uyg‘unlashtiriladi. Shu sababli talabalarning ta’lim olish faoliyati o‘yin faoliyati bilan uyg‘unlashgan darslar didaktik o‘yinli darslar deb ataladi. Inson hayotida o‘yin faoliyati orqali quyidagi vazifalar amalga oshiriladi: - o‘yin faoliyati orqali shaxsning o‘qishga, mehnatga bo‘lgan qiziqishi ortadi; - o‘yin davomida shaxsning muloqotga kirishishi ya’ni, kommunikativ – muloqot madaniyatini egallashga yordam beradi; - shaxsning o‘z iqtidori, qiziqishi, bilimi va o‘zligini namoyon etishiga imkon yaratadi; - hayotda va o‘yin jarayonida yuz beradigan turli qiyinchiliklarni yengishga va mo‘ljalni to‘g‘ri olish ko‘nikmalarini tarkib topishiga yordam beradi; - o‘yin jarayonida ijtimoiy normalarga mos xulq-atvorni egallash, kamchiliklarga barham berish imkoniyati yaratiladi; - shaxsning ijobiy fazilatlarini shakllantirishga zamin tayyorlaydi; - insoniyat uchun ahamiyatli bo‘lgan qadriyatlar tizimi, ayniqsa ijtimoiy, ma’naviy-madaniy, milliy va umuminsoniy qadriyatlarni o‘rganishga e’tibor qaratiladi; - o‘yin ishtirokchilarida ommaviy muloqot madaniyatini rivojlantirish ko‘zda tutiladi. Didaktik o‘yinli mashg‘ulotlarni talabalarning bilim olishi va o‘yin faoliyatining uyg‘unligiga qarab: sujetli-rolli o‘yinlar, ijodiy o‘yinlar, ishbilarmonlar o‘yini, anjumanlar, o‘yin-mashqlarga ajratish mumkin. O‘qituvchi-pedagog avval talabalarni individual (yakka tartibdagi), so‘ngra guruhli o‘yinlarga tayyorlashi va uni o‘tkazishi, o‘yin muvaffaqiyatli chiqqandan

so‘ng esa, ularni ommaviy o‘yinlarga tayyorlashi lozim. Chunki talabalar didaktik o‘yinli mashg‘ulotlarda faol ishtirok etishlari uchun zaruriy bilim, ko‘nikma va malakalarga ega bo‘lishlari, guruh jamoasi o‘rtasida hamkorlik hamda o‘zaro yordam vujudga kelishi lozim. Didaktik o‘yin texnologiyasi Talabalarning o ‘quv-bilish faoliyatini o‘yin faoliyati bilan uyg‘unlashtirishDidaktik o‘yinli darslarning turlari Sujetli- rolli o‘yinlar Ijodiy o ‘ yinlar Ishbilarmonlar o‘yiniAnjumanlar O‘yin, mashqlar O‘yin sujetiga muvofiq O‘quv topshiriqlari Muammoli vaziyatlarni hal etish O ‘ yin foydasiga muvofiq O ‘ quv topshiriqlari O‘quv bahsi Rollarni bajarish Savol- javob Munozara O ‘ z o ‘ quv faoliyatini tahlil qilish Olingan natijaga muvofiq mustaqil va ijodiy ish topshiriqlarini berish Teskari aloqa, natijani tahlil qilish, tegishli o`zgartirishlar kiritishO‘z-o‘zini, o‘zaro va o‘qituvchi nazorati

Didaktik o‘yinli dars va uning turlari Sujetli-rolli o‘yinlar Ijodiy o‘yinlar Ishbilarmon- lar o‘yini Anjumanlar O ‘yin mashqlar Bilim olish va o ‘ yin faoliyatini uyg ‘ unlashtirish Didaktik o ‘yinli darslarI ndividual o ‘yinlar Talaba faoliyatini o‘zlashtirishini talab etadigan o`yinlar O`yinda ishti- rok etuvchilar soni Talabalar faoliyati Guruhli o‘yinlar Ommaviy o‘yinlar Zakovatni rivojlantiruv- chi o ‘ yinlar Bilimlardan mustaqil foydala- niladigan o ‘ yinlar Didaktik maqsadiga ko‘raTa ’ lim-tarbiya beruvchi o`yinlar Bilimlarini mustahkam- lovchi o‘yinlar O‘quv mate- rialini takrorlov- chi o‘yinlar Bilimlarini nazorat qiluvchi o‘yinlar

Didaktik o‘yinli mashg‘ulotlarning o‘ziga xos xususiyatlari Didaktik o‘yinli mashg‘ulotlar Mavzu mazmuniga ko ‘ ra mazkur mashg‘ulotdan foydalanish Mashg‘ulotlarnin g didaktik funksiyalari Talabani ng faoliyati Sujetli- rolli Fanning turli sohalarida qo‘lga kiritilgan yutuqlarni yoritish, fanlararo bog‘lanishlarni amalga oshirish, tabiatdagi va kundalik hayotdagi muammo-larni hal etish imkoniyati bo‘lganda Kundalik hayotdagi ijtimoiy munosabatlarni, tabiat obyektlari va tabiiy hodisalar o‘rtasidagi aloqalar va bog‘lanishlarni adabiy- badiiy tarzda yoritish Muayya n rollarni bajarish orqali bilim va ko‘nikmalarni egallash Ijodiy o‘yin Avval o‘zlashtirilgan bilim va ko‘nikmalarni rivojlantirish imkoniyati bo‘lganda Muammoli vaziyatlarni avval o‘zlashtirilgan bilim va ko‘nikmalarni ijodiy qo‘llash orqali hal etish Ijodiy izlanish orqali yangi mavzuni o‘zlash-tiradi Ishbilar monlar Turli obyektlarga tavsif berish, ularni taqqoslash imkoniyati bo‘lganda Jamiyatdagi ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlar asosida talabalar Auksion da ishtirok etish orqali yangi

o‘yini Auksion dunyoqarashini kengaytirish, kasbga yo‘naltirish mavzuni o‘zlashtiradi Anjuma n Fanning turli sohalariga oid bilimlar mujassamlashgan va qo‘lga kiritilgan yutuqlarni yoritish, fanlararo bog‘lanish- larni amalga oshirish imkoniyati bo‘lganda Qo‘shimcha va mahalliy materiallar bilan tanishtirish, ilmiy, ilmiy-ommabop adabiyotlar bilan mustaqil ishlash, yoshlarni mustaqil hayotga tayyorlash, kasbga yo‘naltirish «Olimlar » maqo-mini olib muayyan mavzularda izla-nishlar olib bora-di Matbuot anjumani Fanning turli sohalarini qamrab olgan, talabalarning avval o‘zlashtirgan bilimlari-dan foydalanish lozim bo‘lganda Qo‘shimcha va mahalliy materiallar bilan tanishtirish, darslik, ilmiy- ommabop adabiyotlar bilan mustaqil ishlash «Olimlar » va «Muxbirlar» ma-qomini olib mav-zuni o‘zlashti-radi O‘qituvchi-pedagog didaktik o‘yinli mashg‘ulotlarni o‘tkazishga qizg‘in tayyorgarlik ko‘rishi va uni o‘tkazishda quyidagi didaktik talablarga rioya qilishi talab etiladi: - didaktik o‘yinli mashg‘ulotlar dasturda qayd etilgan mavzularning ta’lim- tarbiyani rivojlantiruvchi maqsad hamda vazifalarini hal qilishga qaratilgan bo‘lishi; - jamiyatdagi va kundalik hayotdagi muhim muammolarga bag‘ishlanib, ular o‘yin davomida hal qilinishi; - barkamol shaxsni tarbiyalash tamoyillariga va sharqona odob-axloq normalariga mos kelishi;

- o‘yin tuzilishi jihatidan mantiqiy ketma-ketlikda bo‘lishi; - mashg‘ulotlar davomida didaktik tamoyillarga amal qilinishi va eng kam vaqt sarflanishiga erishishi kerak. Quyida «Kasb pedagogikasi» fanini o‘qitishda didaktik o‘yinli mashg‘ulotlardan ayrimlarini ko‘rsatib o‘tamiz. Didaktik o‘yinli mashg‘ulotlar orasida anjuman mashg‘ulotlari ham muhim o‘rin tutadi. Anjuman mashg‘ulotlari talabalarning bilish faoliyatini faollashtirishda, ilmiy dunyoqarashini kengaytirishda, qo‘shimcha va mahalliy materiallar bilan tanishtirishda, ilmiy va ilmiy-ommabop adabiyotlar bilan mustaqil ishlash ko‘nikma va malakalarini orttirish, mustaqil hayotga ongli tayyorlashda muhim ahamiyat kasb etadi. Anjuman mashg‘ulotini o‘tishdan avval mashg‘ulot mavzuini, maqsad va vazifalarini belgilab, shu mavzuga oid qo‘shimcha ilmiy, ilmiy-ommabop adabiyotlar ko‘zdan kechiriladi. Mashg‘ulotni o‘tkazishdan bir hafta oldin mashg‘ulot mavzui e’lon qilinib, unga tayyorgarlik ko‘rish uchun adabiyotlar tavsiya etiladi. Ushbu mashg‘ulotda «Olimlar» rolini tanlash, mavzuni har tomonlama yoritish, ma’ruza tayyorlash talabalarning ixtiyorida bo‘ladi. Ilmiy anjuman mashg‘ulotini quyidagicha o‘tkazish tavsiya etiladi: I. O‘qituvchining kirish so‘zi. Bunda o‘qituvchi mashg‘ulotning mavzui, maqsadi va vazifalari, tegishli rollarni bajaruvchi «Olimlar» bilan talabalarni tanishtiradi. II. Ilmiy ma’ruzalarni tinglash. «Olimlar» mavzu yuzasidan tayyorlagan ma’ruzalarini ko‘rgazmali qurollar asosida bayon qiladilar. III. Ma’ruzalar muhokamasi. Bunda «Olimlar» va guruhdagi boshqa talabalar o‘rtasida mavzu yuzasidan bahs-munozara o‘tkaziladi. IV. Ilmiy anjuman yakuni. O‘qituvchi mavzu yuzasidan eng muhim tushuncha va g‘oyalarni ta’kidlab, darsni yakunlaydi.

V. Talabalarni baholash. Mashg‘ulotda faol ishtirok etgan talabalar rag‘batlantiriladi va reyting tizimiga muvofiq baholanadi. VI. Uyga vazifa berish. VII. Mashg‘ulotni umumiy yakunlash. Quyida «Kasb ta’limi metodlari» mavzuida o‘tkaziladigan ilmiy anjuman mashg‘ulotining loyihasini ko‘rsatamiz: 1-mavzu . Kasb ta’limi metodlari Mashg‘ulotning borishi: I. Tashkiliy qism. II. Talabalarni mashg‘ulotning mavzui, maqsadi va borishi bilan tanishtirish. Bu mashg‘ulotni o‘tkazishdan bir hafta oldin talabalarni 4ta guruhga ajratamiz va ularga pedagogika fani sohasida faoliyat ko‘rsatayotgan «Olimlar» maqomini beramiz. III. Yangi mavzuni o‘rganish: Talabalar guruhi o‘z mutaxassisliklariga tegishli bo‘lgan quyidagi mavzulardan biri bo‘yicha ma’ruza tayyorlaydi. 1. Kasb ta’limi metodlari va ularning tavsifnomasi. 2. Reproduktiv va muammoli izlanish metodlari. 3. Ishlab chiqarish jarayonida interfaol metodlar. Har bir yo‘nalish bo‘yicha «Olimlar» maqomini olgan talabalar o‘zlariga tegishli mavzu bo‘yicha ko‘rgazmali qurollar asosida qo‘shimcha materiallardan foydalangan holatda ma’ruza qiladilar. Ma’ruzalar tugagach, talabalar o‘rtasida bahs va munozara o‘tkaziladi. 2. Ta’lim jarayonida talabalarning o‘zlashtirish darajalari Pedagog va talabaning dasturli faoliyati ta’lim jarayonidan jamiki ortiq harakatlarni yo‘qotishga, yuqori hamjihatlikni ta’minlashga va pirovard natijada

ko‘zlangan yakuniy natijalarni qo‘lga kiritishga intilishni ifodalaydi. Didaktik jarayonni loyihalashda pedagog «texnolog» sifatida faoliyat ko‘rsatadi: har bir darsda ta’lim maqsadini aniq o‘rnatishi, o‘tilayotgan o‘quv materiallarini mazmunan saralashda talabalarning o‘zlashtirish faoliyati darajalari va fanni bayon qilishning ilmiy tilini hisobga olishi lozim. Shuningdek, tashkiliy shakllarning mosini tanlab, belgilangan vaqt doirasida samarali didaktik jarayonni tashkil etadi. Bu ko‘rsatkich talabiga mos holda o‘quv-bilish faoliyatini amalga oshirish uchun unga oldindan alohida tayyorgarlik ko‘rish kerak bo‘ladi. Umuman ta’lim jarayoniga oldindan ishlov bermasdan, yakuniy natijalarining ta’lim maqsadiga mos kelishini chamalamasdan, o‘qitish davomida yuzaga keladigan noqulay holatlarga bog‘liq holda boshqarish imkoniyatlarini hisobga olmasdan turib ta’lim jarayonini texnologiya asosida ishga solish mushkul. Baholash joriy, oraliq va yakuniy nazoratni o‘z ichiga oladi. Joriy nazorat uzluksiz qayta bog‘lanishni ta’minlaydi va odatda baholashsiz o‘tkaziladi, u bilimlarni shakllantirishda ishtirok etadi. Pedagogik texnologiyada qayta bog‘lanish nafaqat o‘qitish jarayonini tuzatib borish uchun, balki o‘quv maqsadlarini aniqlashtirish uchun ham xizmat qiladilar. Yakuniy nazoratda rejalashtirilgan o‘quv maqsadlariga erishganlik darajasi baholanadi. Reyting nazorati og‘zaki, yozma va test usulida bo‘lishi mumkin: 1.Og‘zaki va yozma nazorat. Og‘zaki nazoratning afzalliklariga shaxsiy munosabat, o‘qituvchining o‘quvchi-talaba bilan jonli muloqoti, uning fikrlarini nutq shaklida ifodalashga mashq qildirish, bilimlarni yanada chuqurroq tekshirish maqsadida pedagog tomonidan qo‘shimcha savollar berish imkoniyatlari tug‘iladi. Pedagog tomonidan qo‘yilgan savolga og‘zaki javob berishga tayyorlanish doimo talabaning faol fikrlashi bilan bog‘langan. Og‘zaki javob yaxshi tayyorlangan talabaga o‘zining iqtidorini, qo‘shimcha egallagan bilimlarini namoyish etishga imkon beradi. Bevosita muloqot tufayli pedagogda savol-javob davomida talabaning bilimlari to‘g‘risidagi barcha

gumonlarni bartaraf etish imkoni bo‘ladi. Shu bilan bir vaqtda og‘zaki nazoratda talabalar bilimlarini baholashda ma’lum darajada pedagog shaxsiyatining aks etishi namoyon bo‘ladi. Har bir pedagogda talabalarning o‘zlashtirish darajalarini baholash doimo xolis va shaxsiy munosabat bir vaqtning o‘zida ro‘yobga chiqadi. Yuqorida tilga olinganidek, xorijda olib borilgan ko‘p sonli tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, «qisqa vaqt oralig‘ida bir-biridan mustaqil ravishda bir o‘quvchi- talabani bilimlar sohasida bitta o‘quv maqsadlarida tekshirish, ikkita imtihon oluvchining bahosi mos kelishi faqat 40-60% hollarda mos kelgan». Bunda bitta imtihon topshiruvchi bir imtihon oluvchida eng yuqori bahoni, boshqasida esa eng past bahoni olgan. Shuningdek, turli pedagoglar tomonidan bitta yozma nazorat ishiga qo‘yilgan baholarning ancha farq qilishi ham tasdiqlangan. Shunday qilib, talabaning yozma va og‘zaki nazoratda olgan bahosi ba’zan xolisona bo‘lmaydi. Talabaning bahosi, odatda nafaqat uning bilimlari darajasiga bog‘liq bo‘ladi. Bilimlarni baholash amaliyotida pedagoglar guruhining o‘rtacha darajasini mo‘ljalga oladi. Shuning uchun kuchsiz guruhlarda baholar odatda ko‘tarilgan, kuchli guruhlarda pasaytirilgan bo‘lib chiqadi. Yozma nazorat o‘quv materialini o‘zlashtirish darajasini hujjatli tarzda o‘rgatish imkonini beradi, shuningdek, o‘quvchi- talabaga o‘z fikrlarini qog‘ozda bayon qilish imkonini beradi. Ikki-uch mustaqil ekspertlar ishlarini tekshirish uchun jalb qilish bilan o‘tkaziladigan tashqi yozma nazorat aniq mezonlar bo‘lgan taqdirda obyektiv baholashga imkon beradi. Ammo bilimlarni og‘zaki va yozma nazorat qilishning an’anaviy usuli ma’lum kamchiliklarga ham ega: - imtihonda o‘quvchi-talaba berilgan biletning 3-4 savoliga javob beradi, baho esa butun o‘quv fanini bilish uchun qo‘yiladi; - farq qilish qobiliyati kuchsiz bo‘lgan 5 ballik shkala ishlatilgan; -og‘zaki va yozma nazorat har doim ham bilimlarni baholashning obyektiv, aniq va ishonchliligini ta’minlamaydi; -og‘zaki so‘rov ko‘p o‘quv vaqti sarflanishini talab qiladi, yozma ishlar pedagoglarning ularni tekshirishga ko‘p mehnat sarflashlari bilan bog‘liq.

So‘nggi yillarda pedagogika fanida bilimlarni og‘zaki va yozma nazorat qilish obyektivligini, ishonchliligini yetarlicha oshirish usullari ishlab chiqilyapti. Ammo shuni hisobga olganda ham bilimlarni og‘zaki va yozma tekshirish yetarlicha texnologik emasligicha qoladi, ularni kompyuterlar yordamida avtomatlashtirish qiyin. Bu nisbatda bilimlarni test usulida nazorat qilish ulardan bir necha marta ustun turadi. 2. Test (inglizcha-«sinash») – biror-bir faoliyatni bajarish uchun ma’lum darajadagi bilimni egallashga qaratilgan topshiriqlardir. Testning to‘g‘ri bajarilganligini o‘lchash va baholash maqsadida har bir testga ekspert metodi yordamida etalon ishlab chiqiladi. O‘z etaloniga ega bo‘lmagan har qanday test, odatdagidek, bajarilish sifati haqida subyektiv mulohaza yuritish evaziga xulosa chiqaruvchi nazorat topshirig‘iga aylanib qoladi. Test nazoratlari va uning afzalliklari: a) yetarli tarzda tuzilgan pedagogik test natijalari nazorat o‘tkazayotgan shaxsga bog‘liq bo‘lmagan xolis pedagogik o‘lchov quroli hisoblanadi; b) test o‘quv mavzularining barcha asosiy mazmunini qamrab olishi mumkin, o‘qitish natijalarini test usulida o‘lchash barcha tekshiriluvchilarga baravar qo‘llanadigan oldindan ishlab chiqilgan mezon asosida aniq va ishonchli baho beradi; d) test nazoratini texnologiya asosida amalga oshirish nisbatan qisqa vaqt ichida ma’lum o‘quv mavzulari o‘zlashtirilishining to‘la nazoratini kam kuch va vositalar sarflab o‘tkazish imkonini beradi; e) test nazorati kompyuterlar yordamida oson avtomatlashtiriladi. Bu pedagogik test o‘tkazishning asosiy afzalliklaridan biridir. Pedagogik test talabalar bilimlarini xolis baholash samarasini beradi, chunki bu baho uni qo‘yayotgan odamga bog‘liq bo‘lmaydi. U barcha tekshiriluvchilarga bir xil qo‘llanadigan qilib tuzilgan mezon bo‘yicha to‘g‘ri yechilgan test topshiriqlari foizi asosida aniqlanadi. Shuning uchun pedagogik test to‘la asos bilan o‘qitish natijalarini aniq va ishonchli baholashga imkon beradigan pedagogik

o‘lchov quroli deb ataladi. Ammo bunday baholash faqat ilmiy talablarga rioya qilingan holda tuzilgan, tekshiriluvchan va me’yoriga yetkazilgan sifatli test tufayligina amalga oshirilishi mumkin. Pedagogik testlardan foydalanilganda ta’lim tizimining barcha bo‘g‘inlarida o‘qitish sifatini so‘zsiz oshirish mumkin bo‘lgan yetarli ijobiy imkoniyat mavjud. Test o‘tkazish, o‘qitishni olib borish va uning natijalariga katta ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Sifatli testlar bilish faolligini oshirishga qodir, ular talabalar faoliyatida yuqori mo‘ljallarni belgilaydi, aksincha yomon tuzilgan testlar ta’lim jarayonida teskari samara berishi mumkin. Bilimlarni o‘zlashtirish nazoratining yangi, ilg‘or vositalarini kiritadigan reyting tizimidan samarali foydalanishni o‘rganish ham juda muhimdir. Talabalar bilimlari sifatini nazorat qilishning reyting tizimi deganda har bir talabani o‘qitishning borishi va natijalarini baholashga bir xil shaklda yondashuvni o‘rnatadigan o‘zaro bog‘liq ko‘rsatmalar, qoidalar majmuasi tushuniladi. Oliy o‘quv yurtlarida reyting nazorati tarkibida quyidagilar ifodalanadi: - nazorat turlari (joriy, oraliq va yakuniy); - nazorat usullari (og‘zaki, yozma, pedagogik test o‘tkazish, ma’lum amallarni bajarish); - davriylik va o‘qitish davri mobaynida baholashlarning eng kam soni; - baholash mezoni; -o‘qitilayotgan fan bo‘yicha yakuniy bahoga talabaning ayrim baholarini birlashtirish qoidalari; - natijalarni rasmiylashtirish qoidasi va boshqa ko‘rsatmalar. Oliy o‘quv yurtlarida reyting tizimini kiritishning maqsad va vazifalari, odatda quyidagi natijalarga erishish uchun shart-sharoitlar yaratishdan iborat: - talabalar tomonidan davlat ta’lim standartlari talablarining o‘zlashtirilishi; - bilimlarni baholashning xolisligi va uzluksizligini ta’minlash;

- talabalardagi bilish faoliyatining faollashuvi, ularda o‘qishda yutuqlarga erishishga intilishning shakllanishi, ta’limga musobaqa hissini kiritish, mustaqil ishga muntazam jalb qilish; - o‘qish jarayonidagi yutuqlar bo‘yicha talabalar o‘rnini aniqlash bilan o‘quv faoliyati natijalarini muvofiqlashtirish, ularni o‘qishdagi yutuqlari uchun rag‘batlantirish; - o‘qitish natijalarining taqqoslanishini ta’minlash. Talabalar bilimlarini baholashning ilg‘or reyting tizimi quyidagi asosiy talablarga javob berishi kerak: - uzluksiz ta’lim bosqichining o‘ziga xosligini inobatga olishi; - o‘quv fanining alohida qismlarini emas, balki yalpi nazoratini amalga oshirishi; - talabalarni o‘qishdagi yutuqlari bo‘yicha yaxshiroq tabaqalash maqsadida baholarning ko‘p balli mezoni qo‘llanishi; - pedagog tomonidan qo‘yiladigan birlamchi baho murakkab matematik hisoblashlar bilan bog‘liq bo‘lmasligi (o‘quv vaqtining sarflanishini talab etadigan). U pedagog tomonidan o‘quv muassasasida oldindan ishlab chiqilgan mezonlar asosida qo‘yiladi; - har bir o‘quv yurtining uslubiy idorasi ma’muriyat ko‘rsatmalari asosida yoki o‘zining qaroriga binoan natijalari yakuniy reyting baholashga kiradigan, o‘qitish davridagi barcha fanlar bo‘yicha og‘zaki, yozma va test nazoratlarining eng zarur majburiy sonini o‘rnatadi; - oliy o‘quv yurtining reyting tizimlari ma’lum bosqich chegarasida o‘qitish natijalarining taqqoslanish imkonini ta’minlashi va boshqalar. Ma’lumki, bir xil sharoitda tegishli metodikalar va mavjud imkoniyatlardan to‘liq foydalanib o‘qitganda o‘quvchi-talabalar turli darajadagi o‘zlashtirish ko‘rsatkichlariga ega bo‘ladilar. Buning asosiy sababi ular qobiliyatlarining turliligidadir.

3. Seminar darslarni tashkil etishda interaktiv texnologiyalarni qo’llash. B.Blum o‘tkazgan tadqiqotlarida yuqori qobiliyatlilar yuqori natijalarni, o‘rtacha darajadagilar o‘rtacha ko‘rsatkichlarni berishligi aniqlandi. Bunda vaqt sarfi ham turlicha ekanligini ko‘rish mumkin: qobiliyatlilar o‘quv materialini o‘zlashtirish uchun eng kam vaqt, «o‘rtacha» lar uchun ulardan ko‘proq vaqt, «bo‘sh» lar uchun eng ko‘p vaqt zarur bo‘lar ekan. Mavjud ta’lim tizimidagi hamma bolalar uchun bir xil teng vaqt, teng sharoitdagi ta’lim jarayoni «kuchlilar», «o‘rtachalar» va «bo‘shlar» ni vujudga keltiraveradi. An’anaviy ta’limda ushbu nomuvofiqlikdan chiqishning ikki yo‘li mavjud; birinchisi – ikkinchi yilga qoldirib o‘zlashtirish darajasiga erishtirish; ikkinchisi – guruh talabalarini gomogen guruhlarga ajratish yo‘li bilan ta’limda yuqori samaradorlikka erishish. B.Blum an’anaviy ta’limdan farqli ravishda, ta’lim sharoitining eng optimal sharoitini tanlash, birinchi navbatda o‘qish sur’atini oshirish orqali to‘la o‘zlashtirishga erishish mumkinligi g‘oyasini ilgari suradi. Bunday sharoitda «kuchli» va «bo‘sh»lar o‘rtasidagi o‘zlashtirish farqi keskin kamayadi. To‘la o‘zlashtirish modelida mavjud o‘quvchi-talabalar guruhining hammasi yuqori natijalarga erishish uchun o‘quv maqsadlaridan kelib chiqadigan natijalar tegishlicha yuqori darajalarda ifodalanishi kerak. Pedagogik texnologiyalar ta’limda reproduktiv o‘zgarish darajasini egallashni kafolatlaydi. Talaba produktiv (mahsuldor) va ijodiy o‘zlashtirish darajalarini egallashda an’anaviy metodikadagi o‘qitishning muammoli usul va metodlaridan unumli foydalanadi. Pedagogik texnologiyar larni yaratishda an’anaviy o‘qitish metodikasidagi boy tajriba va ilg‘or pedagogik jarayonlardan foydalanish maqsadga muvofiqdir. Pedagog kurs (bo‘lim, bob)ni loyihalashtirishga kirishar ekan, eng avvalo, mezonni to‘g‘ri aniqlashi, ushbu modelda ishlashning asosiy holatini hisoblashni bilishi zarur. Shundan keyin kurs maqsadlarini toifalashtirish, maqsadlaridan aniqlashtirilgan natijalar olinishini ketma-ketlikda ishlab chiqish va ularga mos

ravishda diagnostik testlar tayyorlanishi, o‘qituvchi (pedagog) o‘rganiladigan materialni qismlarga bo‘lib o‘rganilishi lozim bo‘lgan o‘quv birliklarini aniqlashi, ularni tahlil qilishi va o‘rganish bo‘yicha qayta ishlab chiqishi lozim. O‘quv birliklari aniqlangach, ularni o‘rganishda qanday natijalarga erishishni birma-bir aniqlash, erishilgan natijalarni tekshirish uchun tashhisiy xarakterdagi test nazoratlarini o‘tkazishi va bu nazorat natijalari baholanmasligi kerak. Bunda faqatgina «o‘rgangan», «o‘rganmagan» mezonlarida baholanadi va zarur tuzatishlar kiritib boriladi. Navbatdagi bosqichda har bir test javoblaridagi xato va kamchiliklarni tuzatish bo‘yicha o‘quvchi-talabalar uchun yangi bo‘lgan o‘quv metodikasiga oid qayta o‘rganishni tashkil etadi. Ushbu metodikani amalga oshirish quyidagi ketma- ketlikda kechadi: 1. Kirish qismi: o‘quvchi-talabalarni to‘la o‘zlashtirish metodikasida ta’limga tayyorlash va ularda rag‘batni vujudga keltirish. 2. To‘la o‘zlashtirishga yo‘naltirilgan holda har bir o‘quv birligi bo‘yicha o‘qitish. 3. Har bir o‘quvchi-talabada o‘quv materialining to‘la o‘zlashtirilganligini baholab borish. 4. Har bir o‘quvchi-talabaga qo‘yilgan bahoni izohlash. Loyihalashtirilgan o‘quv jarayonining birligi ikki kichik loyihaga ajratiladi. Birinchi qismida an’anaviy ta’limdagidek tushuntirish, ko‘rsatish, izohlash, asoslash tushunchalarini shakllantirish, ularni bilish, amalga tatbiq qilish kabilar aniq ifodalangan maqsadlar asosida olib boriladi. Loyihaning ikkinchi qismida har bir o‘rganilgan o‘quv birligi bo‘yicha joriy test sinovlari olinadi. Test sinovlari tashhisiy ahamiyatga ega bo‘lib , teskari aloqa vazifasini o‘taydi, uni o‘tkazishdan maqsad tuzatishlar kiritish, to‘ldirishlarni amalga oshirishdan iborat bo‘lib, buning uchun qo‘shimcha o‘quv tadbirlari belgilanadi.

Test natijalariga ko‘ra o‘quvchi-talabalar ikki guruhga ajratiladi: to‘la o‘zlashtirishga erishganlar va to‘la o‘zlashtirishga erishmaganlar guruhi. O‘quv birliklarini to‘la o‘zlashtirmagan o‘quvchi-talabalar o‘qituvchi (pedagog) rahbarligida ushbu o‘quv birliklarini o‘rganishni davom ettiradi. Ular bilan qo‘shimcha tuzatish ishlari tashkil qilinadi va yo‘l qo‘yilgan kamchiliklar aniqlanadi hamda kamchiliklarni tuzatish uchun mashg‘ulotlar olib boriladi. Bu mashg‘ulotlar takroriy bo‘lgani uchun uni bayon qilishda yangi usullardan foydalanish va ko‘rgazmali qurollar va o‘qitishning texnika vositalarini ishlatish, individual ishlardan foydalanish orqali ushbu guruh to‘la o‘zlashtirishga olib chiqiladi. To‘la o‘zlashtirishga erishganlar uchun qo‘shimcha topshiriqlar beriladi, ular navbatdagi o‘quv birligiga o‘tkazilmaydi. Navbatdagi o‘quv birligini o‘rganishga ikkala guruh ham birga kiradi. O‘z navbatida o‘quvchi-talabalar o‘quv elementini qaysi darajada o‘zlashtirishlari yoki qanday mahorat bilan bajarishlari kerak? Bu savolga psixologlar tomonidan yaratilgan faoliyat nazariyasi javob beradi. Har qanday faoliyat inson tomonidan oldin o‘zlashtirib olingan axborotlar yordamida amalga oshiriladi. Axborotlardan foydalanish xarakteriga qarab faoliyatning ikki ko‘rinishini farqlash mumkin: nomahsul va mahsuldor. Ularning bir-biridan farqi shundaki, nomahsul faoliyatida inson o‘ziga ma’lum bo‘lgan harakat qoidalaridan foydalanadi va bu jarayonda har qanday yangi axborotlar yuzaga chiqmaydi, chunki u faqat oldin o‘zlashtirgan usullarni qaytadan ishlab chiqadi. Talabalar mahsuldor faoliyatni bajarishda doimo yangilikka duch keladi yoki yangi obyektlar, hodisa va jarayonlar, faoliyat metodlari vujudga keladi. Har ikki faoliyat turi ham mustaqil ravishda yoki tashqaridan ko‘rsatilgan ta’sir yordamida bajariladi. Nomahsul faoliyat yo‘riqnoma va lug‘at orqali yoki harakatlarni bajarish qoidalari to‘g‘risida boshqa bir axborot manbalari asosida ko‘rsatmasiz bajarilsa, mahsuldor faoliyat ma’lum metodik ko‘rsatmalar ostida bajarilishi mumkin.

Professor N.Saydahmedov yuqorida bayon qilingan fikrlarni hisobga olgan holda o‘quvchi-talabalarning o‘quv materiallarini o‘zlashtirish faoliyatini quyidagi 4 daraja asosida ko‘rsatgan: I daraja: tashqi ko‘rsatma ta’siridagi harakat. Bu faoliyat tanishuv darajasi deb nomlangan. Tanishuv darajasida o‘quvchi- talabaning bilim olish, eslash qobiliyati oldindan o‘zlashtirilgan materiallar matni bilan qayta tanishish asosida amalga oshishini tavsiflaydi O‘quvchi-talabada o‘ziga tanish materiallarni faqat ma’lum vaziyatlarda, ya’ni bu materiallar oldida turgan taqdirda eslash imkoni bo‘ladi. O‘zlashtirishning birinchi darajasi obyektlar, hodisalar, jarayonlar to‘g‘risida umumiy tasavvur hosil qilish bilan chegaralanadi va ularni o‘quvchi- talabaning bilib olishi noma’lum obyektlar qatorida kechadi. II daraja: xotira asosidagi harakat. Bu faoliyatning algoritm darajasi deb nomlanadi. Algoritm darajasida o‘quvchi-talabaning qobiliyati materiallarni yoki uning alohida qismlarini tashqi ko‘rsatmasiz mustaqil ravishda qayta tiklay olishi bilan tavsiflanadi. Bu o‘quvchi-talabalar o‘zlashtirish darajasining birmuncha yuqori pog‘onasi bo‘lib, ular o‘z xotirasiga tayangan holda o‘qituvchi (pedagog) o‘rgatgan yoki adabiyotlardagi mavjud materiallarni ma’lum algoritm bo‘yicha tushuntirib bera oladilar. III daraja: nostandart vaziyatlardagi mahsuldor harakat. Bu faoliyatning evristik darajasi deb nomlanadi. Evristik darajada o‘quvchi-talabaning aniq masalalarni yechish qobiliyati o‘rganilayotgan mavzu bo‘yicha materiallarni tanish va notanish vaziyatlarda mustaqil qayta tiklash evaziga yangi axborotlarni qo‘lga kiritish bilan xarakterlanadi. Bilimlarni ko‘chirish ma’lum masalalar sinfi bilan chegaralangan va butun bir o‘quv predmeti bo‘yicha tarqalmagan bo‘ladi. IV daraja : faoliyatning yangi qirralarini tadqiq qiluvchi mahsuldor harakat. Bu faoliyatning ijodiy darajasi deb nomlanadi. Ijodiy darajada o‘quvchi-talabaning materiallarni mustaqil o‘rganish va qayta ishlash qobiliyati mavjud axborotlarni yangi vaziyatlarda keng doiradagi masalalar yechimiga ko‘chirish bilan tavsiflanadi. Faoliyatning bu darajasi izlanuvchanlik, ijodkorlik xarakteriga ega

bo‘lib, turli vaziyatlarda o‘zlashtirilgan keng doiradagi bilimlarni qator obyektlarda qo‘llash bilan amalga oshiriladi. 4. Innavatsion texnologiyalarni qo’llash. Umuman olganda, bilim va ko‘nikmalarni o‘zlashtirish sifati bo‘yicha ta’lim maqsadlarining tashxislanishi o‘zlashtirishning zaruriy darajalarini aniqlashni talab etadi. Demak, birinchi navbatda, o‘quvchi-talabalarning bo‘lajak faoliyatiga va mutaxassislik mahoratiga qo‘yilgan talablar e’tiborga olinadi. O‘qitish jarayonida o‘rta maxsus, kasb-hunar va oliy ta’lim muassasalari oldidagi davlat va ijtimoiy buyurtmalarni amalga oshirish, ta’lim tizimini isloh qilishning asosiy yo‘nalishlari va tamoyillari, talablarini hisobga olgan holda o‘qitish qonuniyatlari va tamoyillari aniqlandi, o‘qitish samaradorligini oshirish maqsadida o‘quv-tarbiya ishlari jarayonida zamonaviy pedagogik va axborot texnologiyalaridan samarali foydalanishning ilmiy-metodik asoslari ishlab chiqildi. Talabalarni zamon talablariga javob beradigan yuqori malakali, raqobatbardosh kadrlar qilib tayyorlash maqsadida quyidagilarga e’tibor qaratiladi. 1. O‘quv-tarbiya jarayoni va pedagogik munosabatlarni rivojlantirish va demokratiyalash, hamkorlik pedagogikasiga asoslanish. 2. O‘quv-tarbiya jarayonida didaktik o‘yin, muammoli, modulli ta’lim, loyihalash va hamkorlikda o‘qitish texnologiyalaridan foydalanish orqali talabalarning yakka tartibda va kichik guruhlarda mustaqil va ijodiy ishlarini tashkil etib, ularni o‘z o‘quv-bilish faoliyatining subyektiga aylantirish. 3. Talabalarning mustaqil ishi va tahsilini rejali bosqichma-bosqich tashkil etish. 4. Talabalarning bo‘lajak mutaxassislik faoliyatiga ilmiy-metodik jihatdan tayyorgarligini tahlil qilish, ularda ko‘nikmalar shakllanishini hisobga olgan holda har bir talabaga o‘zini o‘zi rivojlantirishning individual ish rejasini tavsiya etish.

5. Ta’lim jarayonini tashkil etish va boshqarish, talabalarda mustaqil tahsil olish va mustaqil fikrlashni shakllantirishga imkon beradigan zamonaviy pedagogik va axborot texnologiyalarini ongli tanlash va amaliyotda qo‘llash ko‘nikmalarini egallashiga erishish. 6. Talabalarning bitiruv malakaviy ishlari mavzularini o‘quv-tarbiya jarayonining dolzarb muammolariga bag‘ishlash orqali izchil va muntazam ravishda o‘z saviyasini oshirish va faol ilmiy-tadqiqot ishlarini olib borishiga zamin tayyorlash. Talabalarning ilmiy-metodik tayyorgarligini takomillashtirishda ularning ilmiy dunyoqarashi va ilmiy nazariy tayyorgarligiga asos bo‘ladigan ijtimoiy- gumanitar va mutaxassislik fanlarini o‘qitishda kasbiy yo‘naltirilganlik, umumkasbiy fanlarni o‘qitishda g‘oyaviy yo‘naltirilganlikni amalga oshirish, kasbiy tayyorgarlikni shakllantiradigan pedagogika, Pedagogik texnologiyar lar, psixologiya o‘quv kurslari o‘rtasida uzviylikni ta’minlash muhim ahamiyat kasb etadi. Ma’lumki, ta’lim jarayoni ham maqsadga muvofiq ravishda boshqariladigan tizim hisoblanadi. Har qanday tizimni maqsadga muvofiq boshqarish esa o‘z navbatida, faqat teskari aloqa vositasida amalga oshiriladi. Ta’lim jarayonida teskari aloqa sifatida talabalarning bilim darajalarini nazorat qilish va baholash qabul qilingan. Mazkur masala ta’lim jarayonining ajralmas qismi sifatida o‘zining ko‘p asrlik tarixiga ega bo‘lib, bu sohada yetarlicha ilmiy-uslubiy tadqiqotlar o‘tkazilgan. Ta’lim jarayonining yana bir muhim sohasi bo‘lib, bu soha ta’lim jarayonini boshqarishni yanada takomillashtirish imkonini beradi. Bu masala har bir yangi o‘zlashtirilishi lozim bo‘lgan bilimlarning undan avval o‘zlashtirilgan bilimlar darajasiga bog‘liqligidir. Agar navbatdagi o‘zlashtirilishi lozim bo‘lgan bilimlarni undan oldingi o‘zlashtirilgan bilimlar asosida bashoratlash masalasi ilmiy-uslubiy jihatdan hal etilsa va amaliyotda qo‘llansa, birinchidan, o‘qituvchilar uchun har bir talabaning navbatdagi bilish faoliyatini boshqarishda katta imkoniyatlar yaratadi.

Ikkinchidan, har bir talaba o‘zini o‘zi nazorat qilish imkoniga ega bo‘lib, faolligini oshiradi. Bugungi kunda mutaxassis tayyorlashda talabalarning turli fanlardan, shu jumladan, pedagogik va kasbiy uslubiyotlar bo‘yicha bilim, iqtidor va ko‘nikmalarini shakllantirish jarayonini nazorat qilish muhim o‘rin egallaydi. To‘g‘ri tashkil etilgan nazorat talabalarni olinayotgan bilimlarini yanada chuqurlashtirish va eng asosiysi, ularning shaxsiy xususiyatlarini rivojlantirish uchun turli vositalarni tanlash imkonini beradi. Talabaga, o‘quv faoliyatiga ta’sir etishning ikki qirrasi bor. Birinchisi pedagog qo‘llayotgan uslub va usullar bo‘lsa, ikkinchisi pedagogning faqat shaxsiy xislatlariga bog‘liq bo‘lgan ta’sir etish vositalaridan foydalanishdir. Tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, oliy ta’limning uzluksiz takomillashishida o‘quv-tarbiya uslub va usullarini yanada rivojlantirish bilan birga talabalar o‘quv faoliyatini boshqarish masalasi hali ochilmagan muammolar qatoriga kiradi. Ta’lim jarayonida bilim, iqtidor va ko‘nikmalar shakllanganligini nazorat qilish muhim o‘rin egallaydi. O‘tkazilgan tajribalarga va o‘quv adabiyotlarida izohlangan ilg‘or uslublarga asoslanib nazoratning mezoni va bajaradigan vazifalarini quyidagicha belgilash mumkin: -nazoratning tashhisiy vazifasi. Nazorat natijasida bilim, iqtidor va ko‘nikmalarning shakllanganlik darajasi aniqlanadi; - nazoratning talabalarda bilim olishga ishtiyoqini o‘stirish vazifasi. Nazorat natijasida talabalarda o‘z bilim, iqtidor va ko‘nikmalarini yanada takomillashtirish ehtiyoji uyg‘onadi; - nazorat jarayonida talabalarning shaxsiy xususiyatlari shakllantiriladi va eng asosiysi rivojlantiriladi. Rivojlanish o‘quv faoliyati, ya’ni nutq orqali amalga oshiriladi;

- nazorat jarayonida talabalar o‘z bilimlarini mustahkamlaydi. O‘quv materiali yanada chuqur o‘zlashtiriladi, hodisalar o‘rtasida yangi bog‘lanishlar o‘rnatiladi, shu bilan aqliy faoliyat yanada takomillashadi; - nazoratning tarbiyaviy vazifasi. Nazorat jarayonida talabalarning psixologik ijobiy xislatlari shakllanib bormog‘i lozim; - nazoratni baholash vazifasi. Nazorat natijasida sifat o‘zgarishlarining me’yori aniqlanadi; - nazorat – ko‘p qirrali murakkab jarayon. Nazorat talabalarda doimo jonli qiziqish, izlanish, xursandchilik hislarini uyg‘otib, aqliy faoliyatni faollashtiradi. Yuqorida ko‘rsatilgan funksiyalar bir-biriga uzviy bog‘langan holda yuz beradi. Nazorat joriy, oraliq, yakuniy bo‘ladi. Nazorat turli testlar orqali amalga oshiriladi. Pedagog olimlar I.Y.Tursunov va U.N.Nishonaliyevlarning ma’lumotlariga qaraganda testlar orqali quyidagi imkoniyatlar yaratiladi: - talabalar nazariy va amaliy bilimlarining darajasini obyektiv sharoitda aniqlash imkonini beradi; - bir vaqtning o‘zida bir guruh yoki ko‘p sonli talabalar bilimini nazorat qilish mumkin; - barcha talabalarga bir xil murakkablikdagi savollar berilib, hammasiga bir xil sharoit yaratiladi; - test natijalarini o‘qituvchi tezlikda tekshirishi mumkin; - turli guruh talabalari bilimini solishtirib qo‘llanayotgan metodning samaradorligini aniqlash mumkin; - ta’lim jarayonining kamchiliklarini aniqlash mumkin. Ko‘pgina oliy o‘quv yurtlarining talabalari fanlarni mustaqil o‘zlashtirishni kompyuterlar yordamida tashkil qiladi. Kompyuterlar yordamida tashkil qilishning asosiy manbalaridan biri zamonaviy talablarga javob beradigan o‘quv-nazorat dasturlar ta’minotini yaratishdan iborat. Kompyuter zamonaviy texnika vositasi

sifatida talabalarning nazariy bilim asoslari bilan qurollanishiga yordam beradi, o‘quv materialini faol o‘zlashtirishga, egallagan nazariy bilimlarni amalda tatbiq qila olishga o‘rgatadi hamda talabalarning o‘zlashtirish darajasini tez va haqqoniy aniqlashda qulay vosita bo‘lib xizmat qiladi.

Foydalanilgan adabiyotlar: 1. O‘zbekiston Respublikasining «Ta’lim to‘g‘risida»gi Qonuni. Barkamol avlod – O‘zbekiston taraqqiyotining poydevori. – T.: Sharq, 1997. 2. Karimov I.A. Yuksak malakali mutaxassislar taraqqiyot omili. – T.: O‘zbekiston, 1995. 3. Karimov I.A. O‘zbekiston buyuk kelajak sari. – T.: O‘zbekiston, 1998. 4. Og‘ayev S. Yangi pedagogik texnologiya-hayotiy ehtiyoj. Xalq ta’limi jurnali, 2001, №3, 69-71 b. 5. Педагогика . Педагогические теории системы, технологии. Под.ред. С.А.Смирнова. – M.: Академия, 2004. Tayanch iboralar: Innavatsion texnologiyalar, ishbilarmon o’yinlar,didaktik o’yinlar texnologiyasi, interaktiv texnologiya, kommunikativ – muloqot madaniyati

O'xshashlar

Xorijiy til darslarida yangi pedagogik texnologiyalardan foydalanish

Pedagogik texnologiyalar fanining predmeti, maqsadi va vazifalari

Zamonaviy pedagogik texnologiyalar fanining predmeti va vazifalari

Yangi pedagogik texnologiyalar va ularni qo‘llash usullari

Tanqidiy fikrlashni rivojlantiruvchi texnologiyalar