Pedagogik texnologiyalar - Pedagogika - Referatlar

Pedagogik texnologiyalar

Yuklangan vaqt:

10.02.2025

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

35.2578125 KB

Ko'chirib olish

Pedagogik texnologiyalar Reja: 1. Zamonaviy ta’lim berish usullarining moxiyati va mazmuni. 2. An’anaviy o’qitishning zamonaviy texnologiyalarga asoslangan o’qitishdan o’ziga xos farqlari. 3. O’qitishning induktiv va deduktiv usullari. 4. Ta’limning interfaol usullari va texnikasi.

1. Zamonaviy ta’lim berish usullarining mohiyati va mazmuni. Pedagogik texnologiya oqimi AQSh da dunyoga kelgan bulib, XX asrning 70-80 yillarida deyarli barcha rivojlangan mamlakatlarniqamrab oldi va YuNESKO tomonidan ma’qullandi. Ta’limni texnologiyalashtirishning asosini, ta’lim jarayonini, uning samaradorligini oshirish va ta’lim oluvchilarni, berilgan sharoitlarda va ajratilgan vaqt ichida loyixalashtirilayotgan o’quv natijalarga erishishlarini kafolatlash maqsadida to’liq boshqarish g’oyasi tashkil etadi. Bunday yondoshishning moxiyati, ta’lim jarayonini tizimlashtirishdan - uni, aniq rasmiylashtirilgan va detallari bo’yicha aniq elementlarga bo’lib tashlash yordamida maksimal shakllashtirishdan iborat. Pedagogik texnologiyalarning predmeti - ta’lim tizimini konseptual asoslariga dalil keltirishdan, maqsadlarni qo’yishdan, natijalarni shakllantirishdan, o’quv materialini tanlash va strukturalashtirishdan, ta’lim modelini tanlashdan, to ularni amalga oshirishgacha, ularning optimallik va samaradorlik darajasini baxolashgacha loyixalashtirishdan tarkib topgan. Bizning ta’lim nazariya va amaliyotimizda, o’quv jarayoniga texnologik xarakterni kiritish 50 – yillardan boshlangan. Ular, an’anaviy o’qitish uchun texnik vositalar majmuasini yaratishda o’z ifodasini topgan. Xozirgi vaqtda, pedagogik texnologiyaga oddiygina «ûqitishning texnik vositalaridan yoki kompyuterlardan foydalanish soxasidagi tadqiqotlar sifatida qaralmaydi: bu, o’qitish samaradorligini oshiruvchi omillarni taxlil qilish va qo’llash yo’li bilan xamda qo’llanilayotgan usullarni baxolash vositasida ta’lim jarayonining tamoyillarini aniqlash va optimallashtirish usullariniishlab chiqish maqsadida tadqiqotlardir». V. P. Bespalko bo’yicha, barcha ta’lim va tarbiya ishlarini pedagogik texnologiya yo’liga o’tkazish – o’quv amaliyotni, pedagogik jarayonni qurish va amalga oshirishda ixtiyoriylikdan, uning xar bir elementini va bosqichini tartibli asoslashga, ob’ektiv tashxis qilinadigan yakuniy natijaga intilishiga keskin ravishda burilishiniifodalaydi. Ta’lim berish, xar bir mavzuning mag’zini talabalar ongiga yetkazish maxorati o’qituvchidan ko’p izlanishni, ko’p mutolaa qilishni

talab qiladi. Bilim ummoniga boy bo’lgan ustozgina mavzuni mag’zini talabalar ongiga moxirona yetkaza oladi. Mavzuning maqsadiga qarab, ta’lim usullarini tanlay biladi. Ta’lim usullaridan oqilona foydalanib, ilmiy dars o’tish, o’quvchilarni xayotda o’z o’rnini topishga, ongining shakllanishiga katta asos bo’lib xizmat qiladi. O’qituvchilarning ma’lum fan ilmini o’quvchilar ongiga yetkaza olish maxorati, shu o’quvchilarni bo’lg’usi xayot yo’llarini tanlashda muxim axamiyatga ega. Oldin bayon qilganimizdek, ta’limning moxiyatiinson kamolotini shakllanishiga xizmat qiladi. Ta’lim usulini tanlash ta’limning maqsadi va vazifalariga bog’liqdir. Usullar o’quvchilarning yoshiga, ta’limning mazmuniga va funksiyasiga qarab tanlanadi. O’qituvchi o’zining shaxsiy sifatlari: komilligi bilan talabalarga o’rnak bo’lishi, ta’limiy maqsad bilan tarbiyaviy maqsad mutanosibligi, fan asoslari va g’oyalarni chuqur bilishi bilan talabalarga o’rnak bo’lishi talab qilinadi. Bunday o’qituvchilardan bilim olayotgan talabalar nimani bilishi kerak ekanliginiidrok qilib beradilar. Nazariy bilimlar amaliyotga ko’chirilganda, uni aniq xis qilib, tasavvur qilib o’zlari amalda bajaradilar, masalalar yechadilar, so’ngra bilimlari moxiyatini tushunib oladilar. Shu mavzu bo’yicha aniq ko’nikmaga ega bo’ladilar. Shu asnoda boshqa fanlardan xam bilim olish va amaliy mashg’ulotlar bajarish evaziga ularda ko’nikmalari boyib boradi. Talabalar o’zlashtirib olgan bilimlariniimkoniyatlariga qarab sekin-asta amaliyotga qo’llay boshlaydilar. Talabalar bilan bo’lgan muloqotda, ularga bilim berish jarayonida o’qituvchi ta’lim-tarbiya jarayonini samarali boshqarishi lozim. Ta’lim tarbiya jarayoni uzviy jarayondir. Ta’lim berish jarayonida tarbiyalayotganligimizni unutmasligimiz lozim. Suxandonlik, kinoyasiz so’zlash, o’qituvchiga xos kiyinish etikasi, fikrni erkin bayon qilish va uni tamasiz yetkaza olish xususiyatlari o’quvchilar uchun amaliy ko’rgazma ekanligini unutmaslik kerak. Ta’lim berishda o’qitish usullari asosiy o’rinni egallaydi. Pedagogik fan va amaliyotda, «Pedagogik texnologiya», «Ta’lim texnologiyasi», «O’qitish texnologiyasi» kabi atamalar kengg foydalaniladi. Shu bilan birga, ularni tushunish paytida aloxidaa farqlar mavjud. Avvalambor, «Texnik texnologiya» va «Pedagogik texnologiya» tushunchalarining nisbatini aniqlaylik. «Texnologiya» –

yunoncha «teche» so’zidan olingan bo’lib, maxorat, san’at va «logos» – so’z, ta’limot ma’nosini anglatadi. Gumanitar texnologiyalar safiga kiruvchi «Pedagogik texnologiya» tushunchasining mazmunini aniqlaymiz. Bizning fikrimizcha, ushbu keng ishlatiladigan so’zlar birikmasiinglizcha «en educational technology», ya’ni «Ta’lim texnologiyasi» ifodasini noaniq tarjima qilishdan kelib chiqqan. Xorijdagidan farqli o’laroq, o’zimizning pedagogik nazariya va amaliyotimizda, xususan, shaxsni shakllantirish, sifatlari va xususiyatlarini rivojlantiruvchi texnologiyalardan foydalanuvchi tarbiyaviy jarayon va o’rgatuvchi xamda didaktik texnologiyalarni amalga oshiruvchi ta’lim jarayoni farqlanadi. Shu bilan bog’liq xolda, bizningcha, tarjimon «Pedagogik texnologiya» atamasini ancha keng ma’noda ishlatgan xolda gumanitar, ta’lim texnologiyalarini, texnik va ishlab chiqarish texnologiyalaridan farqini ko’rsatib bergan. Aynan o’xshashligi bo’yicha «Texnik texnologiya» va undan kelib chiqadigan atamalarni aniqlashda, biz quyidagi tushunchalarniishlatamiz: -pedagogik texnologiya – o’quv jarayonini texnologiyalashtirishni butunligicha aniqlovchi tizimli kategoriya. Texnologiyalarni barcha, boshqa tushunchalarini belgilash uchun, sinonim sifatida - ta’lim texnologiyasi, o’qitish texnologiyasi kabilarniishlatish mumkin. -o’qitish texnologiyasi - birinchidan, pedagogik texnologiyani jarayonli-xarakat aspektini anglatadi. Bu, ta’lim jarayonini o’zgaruvchan sharoitlarda, ajratilgan vaqt davomida istiqbollashtirilgan natijalariga kafolatli erishishga va aniq ta’lim-tarbiya jarayonlarini amalga oshirishniinstrumental ta’minlovchi, usul va vositalar (texnologik operatsiyalar) ning tartibli birligini o’zida mujassamlashtirgan ta’lim modeliniishlab chiqish va amalga oshirishning texnologik jarayoni: ikkinchidan, pedagogik texnologiyaning jarayonli-bayonli aspektiniifodalaydi. Bu maqsadni amalga oshirish va istiqbolda belgilangan natijalarga erishish bo’yicha pedagogik xamda o’quv faoliyati loyixasini bajarishning bayonidir (texnologik xarita). -ta’lim texnologiyasi - pedagogik texnologiyaning ilmiy aspektini belgilash uchun ishlatiladi. Bu «texnik va inson resurslarini xamda ularni, o’z oldiga ta’lim shakllarini optimallashtirish vazifasini qo’yuvchi xamkorligini xisobga olgan xolda

dars berish va bilimlarni o’zlashtirishning barcha jarayonlarini yaratish, qo’llash va belgilashning tizimli usuli»dir. 2. An’anaviy o’qitishning zamonaviy texnologiyalarga asoslangan o’qitishdan o’ziga xos farqlari Pedagogik texnologiyaning moxiyati – o’qitish jarayonini butunligicha va tugallangan xolda oldindan loyixalashtirishdan iborat:  aniq tizimlashtirilgan texnologik jarayonda, pedagogik va dars-ish xarakatlari, operatsiyalari va kommunikatsiya (aloqa yo’li)larining zanjiri, kutilayotgan aniq natijalar shakliga ega, qo’yilgan maqsadlarga qat’iy mos ravishda tuziladi;  texnologik operatsiyalarni bosqichma-bosqich loyixalashtirish va ketma- ket amalga oshirish, bir tomondan, xar qanday ta’lim oluvchi tomonidan qayta tiklanishi kerak, boshqa tomondan esa, rejalashtirilayotgan natijalarni barcha ta’lim oluvchilar tomonidan erishishini kafolatlashi zarur;  texnologik jarayon, ta’lim beruvchi va ta’lim oluvchi bir-biri bilan bog’liq faoliyatini, differensiyalashganlik (differensial-o’zgaruvchan miqdorning cheksiz kichik orttirmasi) tamoyillarini va ularning individualligini xisobga olgan xolda shartnoma asosida, inson va texnik imkoniyatlarni optimal amalga oshirishni, dialogdan va muloqatdan foydalanishni oldindan nazarda tutadi;  pedagogik texnologiyaning organik qismi - bir xil moxiyatli aniq mezonlarni, faoliyat natijalarini baxolash ko’rsatkichlarini xamda o’lchash instrumentariylarini o’z ichiga olgan tashxis jarayonidir;  korreksiya (korreksiya-tuzatish, yaxshilash) jarayoni ta’lim oluvchining xatolariga emas, balki ushbu ta’lim oluvchiga nisbatan o’qitish jarayonini tashkil qilish usulini o’zgartirishga yo’naltirilgan. An’anaviy o’qitishning zamonaviy texnologiyalarga asoslangan o’qitishdan o’ziga xos farqlarini quyida ko’rib chiqamiz. An’anaviy ta’lim - majburlovchi, ta’lim oluvchiga yondashish bo’yicha nasixatgo’ylik aksariyat usul bo’yicha reproduktivli (reproduktiv-esda qolgan narsani tasvirlash vatiklashga oid), o’qitishni qattiqqo’llik bilan tashkil qiluvchi avtoritar, ta’lim oluvchilarning mustaqilligini va tashabbuskorligini bostiruvchi pedagogikaga asoslanadi. O’qitish, qandaydir o’rtacha xolga keltirilgan

o’quvchiga, uni bilimlarni o’zlashtirishiga va qayta tiklashiga yo’naltirilgan. O’qish - eslab qolish funksiyasi, o’qitish esa - yetakchi faoliyat. Ta’lim paradigmasi: ta’lim beruvchi-darslik-ta’lim oluvchi shaxsni xabardorligini uning madaniyati ustidan yuqoriligini ko’rsatadi. Zamonaviy texnologiyaldarga asoslangan o’qitish esa shaxsga yo’naltirilgan ta’limga asoslangan. Ta’lim oluvchi shaxsining butunligi - ta’lim jarayonining markaziy figurasi. Munosabatlarniinsonparvarligi va demokratlashuvi, o’qishga majburlashdan voz kechish. O’qitishga differensiyalashgan yondashuv: ta’lim oluvchini umuman intellektual rivojlanish darajasini va uni, ushbu predmetni, mavzuni o’zlashtirishini, uning qobiliyatlarini va sifatlarini xisobga olish. O’qish faoliyati - bilimlarni mustaqil egallash va ta’lim oluvchi tomonidan o’zlashtirilgan bilimlarni qo’llash: xarakteri bo’yicha muammoli-izlanuvchan, ijodiy. Ta’limning yangi paradigmasi: ta’lim oluvchi-darslik-ta’lim beruvchi. Ta’lim va tarbiyaning bir butunligi, shaxs madaniyatini rivojlantirishga yo’naltirish. 3. O’qitishning induktiv va deduktiv usullari O’qitishning induktiv va deduktiv (4-mavzu: «Ta’lim nazariyasi»–ularga izox berilgan)usullari — o’quv material mazmunining xarakteri va mantiiqini yoritish usulidir. O’qitishning induktiv metodi — o’qituvchi va o’quvchining turli variantlardagi faoliyatdir. Bunda o’qituvchi avval faktlarni tushuntiradi, tajribalarni, ko’rsatmali qo’llanmalarni namoyish qiladi, umumlashtirish va tushunchalarni ta’riflash bo’yicha mashqlar bajarishni tashkil etadi. O’quvchilar oldin xususiy faktlarni o’zlashtiradilar, keyin xulosalar chiqaradilar va o’quv materialini umumlashtiradilar yoki, o’quvchilar oldiga xususiy qoidalardan umumiy xulosalargacha mustaqil mushoxada yuritishni talab qiladigan muammoli topshiriqlar qo’yiladi. O’quvchilar esa faktlar ustida mustaqil xolda fikrlaydilar va tegishlicha xulosalar chiqaradilar xamda umumlashtirish qiladilar. Deduktiv metod — o’qituvchining avval umumiy qoidalarni, ta’riflarni aytishi, keyin asta-sekin xususiy xollarni, muayyan vazifalarni keltirib chiqarish usulidir. Bunda o’quvchilar umumiy qoidalarniidrok etadilar, formulalarni o’zlashtiradilar, keyin esa ulardan

kelib chiqadigan natijalarni egallaydilar. O’qitishning reproduktiv metodida ko’rsatmalilik xam qo’llaniladi. Reproduktiv yo’sindagi amaliy ishlar o’quvchilarning namuna bo’yicha ilgari yoki endigina o’zlashtirilgan bilimlarni qo’llashi bilan farqlanadi. Ammo bunday ishlarda bilimlarni mustaqil xolda boyitish amalga oshmaydi. O’qitishning muammoli — izlanish metodi muammoli ta’limda qo’llanadi. Reproduktiv ta’limdan amaliy ta’limga o’tish. Biz maktabda insonga xayotiy masalalarni mustaqil xolda xal qilishni o’rgatamiz. Buning uchun faqat bilimlar emas, balki ularniishlatish va turli sharoitlarda qo’llash ko’nikmasi xam kerak. Ana shu nuqtai nazardan xozirgi maktabda ustunlik qiladigan o’qitishning reproduktiv usuli maqsadga muvofiq emas. Masalan, xozir teatrlashtirish keng tarqalgan. Bunda jiddiy spektakllarni qo’yish xaqida gap borayotgani yo’q. Darsda kichik saxnani o’ynash: bolalarga tasodifan qadimgi odam uchrab qolsa, u bilan nimalarni gaplashishlarini o’ylab ko’rishni taklif qilish mumkin. Shu payt birdan shkafning eshigi ochilib, undan «Qadimgi odam» chiqadi. U teriga o’ralgan va qo’liga so’yil (tayyoq) ushlab olgan. Teri bo’lmasa ag’darma nim po’stin kiygan. So’yilning og’irligini chamalab va terini siypalab ko’rib, «Qadimgi odamdan» uning qabiladoshlari va yuz ming yil avval qanday yashaganini so’rash o’quvchilar uchun qiziqarlidir. Undan gugurtsiz olov yoqishni xam o’rganish mumkindir. Bilishga doir yurishlar va ekskursiyalar xali barchaga ma’lum. Lekin bunda bolalarning o’zlari muammolarni qo’yishlari, gipotezalarni bayon qilishlari va ularga javob topishlari muximdir. Bu borada daladagi o’simliklarning nima uchun xar xil o’sishi, gunafshaning chiroyliligi va xokazolar xaqida fikr yuritish g’oyat foydalidir. Sinfda o’quv jarayonini bolalarni qiziqtiradigan savollarga javob topish yo’sinida tashkil qilish mumkin. Xech qachon unutmaslik kerakki, pedagogik jarayonning ikkita qatnashchisida — o’qituvchi va o’quvchida ikki xil maqsad bo’lishi mumkin. Masalan, o’qituvchi o’quvchini tabiat xodisalari bilan tanishtirishniistasa, o’quvchi o’yin uchun vaqt topish xaqida o’ylaydi. Buni bitta yo’ldan ikki xil maqsadga qarab borish desa bo’ladi. Faoliyatga intilishning eng yaxshi omillaridan

birig’ayratlanishdir. O’qituvchilardan o’quvchi darsdan nima olib ketishi kerakligini so’ralsa, ular uyga vazifa, yangi bilimlar, baxolar, deb javob beradilar. Aslida o’quvchi uyiga zavq-shavq va qoniqish bilan, yana darsga kelish ishtiyoqi bilan qaytishi kerak. O’qituvchining darsda nimanidir amalga oshirishda ulgurmagani xech gap emas. Uning bolalarda uyg’otgan qiziqishi keyingi safar kamchilikni to’ldirishda unga yordam beradi. Dars oxirida o’qituvchi bolalarni g’ayratlantiradigan savolni ochiq qoldirsa, bolalar sarguzashtlarning davomini kutgandek u bilan yana uchrashishga intiladilar. Afsuski, darsliklarimizdagi matnlarda aqlga nomuvofiq fikrlar uchramaydi, barcha ziddiyatlar bartaraf etilgan va shunga ko’ra darsliklar zerikarli. Odatda dastlabki manbalarda aqlga nomuvofiq fikrlar, ziddiyatlar, to’qnashuvlar juda ko’p bo’ladi. Dastlabki manbalardan foydalanish yaxshi, lekin ularni o’qish qiyin. Shuning uchun, bir tomondan, bolalar tushunadigan tilda yozilgan, ikkinchi tomondan, o’zaro zid fikrlar uyg’otadigan mazmundagi o’quv matnlari zarur. Bizning juda bo’sh o’quv materiallarimizni xayoliy qo’shimchalar bilan jonlantirish mumkin va bu ish murakkab emas. Masalan, o’qituvchi darsni quyidagicha boshlaydi: «O’zimizni kosmik kemada uzoq galaktikadagi noma’lum planetaga uchib kelgandek xis qilamiz. Undagixamma sharoit xuddi yerdagidek, lekin faqat tortish kuchi kam. Unda qanday xayvonlar yashashi mumkinq» Bu xolda bolalarning maqsadi mazkur planetada xayvonot dunyosini ko’paytirishdan iborat bo’ladi. O’qituvchi esa ularga yerdagi xayvonot dunyosini o’rgatishni ko’zlaydi. O’qituvchi xam, o’quvchilar xam o’z maqsadlariga erishadilar, binobarin taqqoslash bilishning yaxshi yo’lidir. Maktablarimizdagi o’quv predmetlarimizning mazmunida asosiy e’tibor definisiyalarga, ya’ni tushunchalarni ta’riflashga qaratilgan. Lekin ana shu tushunchalarga turli nuqtai nazardan qarash g’oyat foydalidir. Xar qanday ob’ekt o’zi xaqidagi tushunchaning ta’rifidan ancha boydir. Bolaning miyasiga tushunchalar ta’rifini qanchalik ko’p tiqishtirsak, ana shu boylikning imkoniyatlari shunchalik yo’qolib boradi. O’qituvchining materialni takrorlash va mustaxkamlashga qaratilgan vazifalari xam o’quvchilarning faoliyatini kuchaytirishi lozim. Uyga beriladigan vazifaning o’qish va so’zlashdangina iborat

bo’lishi ma’qul emas. Undan ko’ra bolalarning o’qituvchiga savollar bergani yaxshiroqdir. Ammo o’tilgan mavzu bo’yicha berilgan savollar o’quvchilarni yangi bilimlarni o’zlashtirishga tayyorlashi kerak. Suv solingan idish isitilsa, itarilish kuchi qanday o’zgaradi. O’ituvchi darsda isbotlagan qoidalarni amalda sinab ko’rishni bolalarga tavsiya etish mumkin. Chunki baxslashish uchun bilim kerak. Xozir maktablarda o’quvchilarga o’zlari o’rganadigan predmetlarni yoki mavzularni tanlash xuquqini berish mumkinligi xususida gaplar bo’layotir. Boladan ko’chaga chiqishdan oddin etigini kiyish yoki kiymasligini so’rash kerak emas. Chunki u «kiymayman» deyishi mumkin va so’ragan kishi mulzam bo’lib qoladi. Undan etikni avval chap yoki o’ng oyoqqa kiyishini so’rash boshqa gap. U o’zining tanlash xuquqidan qoniqish bilan foydalanadi. 4.Ta’limning faol usullari va texnikasi Pedagogik jarayon - ta’lim beruvchi bilan ta’lim oluvchi o’rtasidagi berilgan maqsadga erishishga yo’naltirilgan va belgilangan natijaga olib keluvchi o’zaro ta’sir jarayonidir. Rasmdan ko’rinib turibtiki, ta’lim natijalari bevosita quyidagilarga bog’liq: -ta’lim beruvchi bilan ta’lim oluvchining o’zaro munosabatiga; -ta’lim texnologiyalariga. Sxemadan ko’rinib turibtiki, usul - bu loyixalashtirilgan maqsad bilan yakuniy natija o’rtasidagi bog’lab turuvchi aloqadir. Maqsadlar, bizning ta’lim oluvchilar bilan birgalikdagi faoliyatimizda vositalar yordamida amalga oshiriladi, usullar esa, ularni amaliy bajarilishini ta’minlaydi. Dars berish usullari – ta’lim beruvchining faoliyatini tashkillashtirish vositasidir, o’qish usullari esa ta’lim oluvchining faoliyatini tashkil qilish vositasidir. Ma’ruza - katta xajmdagi o’quv materialni nisbatan uzoq vaqt davomida monologik bayon etish. Bu usulning asosiy vazifasi - ta’lim berish va o’rgatish. Belgilari: qat’iy tuzilmaga ega; nutqiy-mantiqiy bayon qilish, berilayotgan axborotning ko’pligi. Ma’ruzani o’qituvchi xikoya qiladi, o’quvchilar esa ularni sustlik bilan tinglaydilar. Buning uchun ma’ruza o’tkazishning faol usullaridan qo’llanilsa, ta’lim maqsadiga erishishning faol usulini xam tadbiq qilish mumkin: muammoli ma’ruzalar; ma’ruza-konferensiyalar; konspektsiz ma’ruzalar - fikrni so’z bilan ifodalash; mualliflik ma’ruzalari; ma’ruza munozaralar; qaytar aloqa

texnikasi qo’llangan ma’ruzalar; aniq vaziyatni taxlil qilish ma’ruzalari. Ma’ruza qilayotganda o’qituvchi o’quvchilarniishtirok etish elementlarini kiritishi mumkin: savol berib tinglovchilarning javoblaridan foydalanishi; vaqtincha erkin fikr almashishga ruxsat etishi; aniq vaziyatlarni taxlil qilishi; kundalik xayotdan misollar keltirishi; ularni savol berishga undashi; ilgari o’rganilgan dalil va vaziyatlarni yangilari bilan taqqoslashni amalga oshirishi; materialni qiziqarli qilib jonli bayon qilishi. Pedagogik texnikadan foydalanish: nutq oxangini o’zgartirish (auditoriya bo’ylab xarakatda bo’lish), imo-ishoralardan foydalanish; berilib, qiziqarli ma’ruza qilish, darsni qiziqroq va faolroq qiladi; O’quv materialni bayon qilish sur’ati (temp) xam katta axamiyat beradi (o’quvchilar asosiy joylarini yozib olishlari uchun sekinroq aytib turilishi lozim). Ko’rgazmali qurollardan (illyustatsiya, vidio va boshq.) foydalanish xam materialni samarali qabul qilishga va tushunishga yordam beradi. Tushuntirish- bayon qilinayotgan materialni turli xolatlarini taxlil qilish, tushuntirish, izox berish va isbotlash yordamida o’quv materialni bayon qilish. Agar o’qituvchi quyidagi didaktik masalalarni yechmoqchi bo’lsa, bu usullar birgalikda bilimni mantiiqiy, tartibli, tushunarli, xis-xayajonli qilib yetkazish uchun qo’llaniladi: tushuntirish, tasvirlash, eslash, sanash; toifalar bo’yicha taxsimlash; ta’riflab berish; baxolash; motivlashtirish (mavzu, sabab, dalil) va x.k. Namoyish – o’quvchilarni tabiiy xolatda xodisalar, jarayonlar, ob’ektlar bilan ko’rgazmali- xissiy tanishtirish. Bu usulning yetakchi vazifasi-o’qitish. Doskada soddagina ko’rinishi yoki sxemalar chizish tarzida (tushunishni yengillashtiradi). Namoyish natijasida ma’lumotlar o’quvchilar ongiga to’laroq, osonroq va tezroq singadi. Buning uchun: ob’ektlarni to’g’ri tanlash; o’quvchilar diqqatini namoyish qilinayotgan xodisalarning muxim taraflariga yo’naltirish; namoyish jarayonini shunday tashkil qilish kerakki, o’quvchilar namoyish qilinayotgan ob’ektlarni nafaqat ko’z bilan ko’ra bilishlari, iloji bo’lsa, ularni barcha sezish a’zolari bilan qabul qilishlari lozim; o’quvchilarga ob’ektning o’rganilayotgan sifatlarini mustaqil o’lchash imkonini yaratish. Illyustratsiya - xodisa, narsa, jarayonlarni

tasviriy shaklda sxema, reproduksiya, yassi modellar yordamida ko’rsatish va qabul qilishni ko’zlaydi. Bu usulning asosiy vazifasi - o’rgatish. Illyustatsiya usulining vositasi bo’lib suratlar, jadvallar, rangli xaritalar, albomlar va atlaslar xizmat qiladi. Ko’rgazma qurollarini va illyustratsiya shakllarini tanlayotganda o’qituvchi uning bilim olish jarayonidagi ta’lim-tarbiyaviy vazifasini, joyini, rolini puxta o’ylab ko’rishi va ko’rgazma materiallarini eng ma’qul xajmini tanlab olishi kerak bo’ladi. Katta xajmdagiillyustratsiya o’quvchini o’rganilayotgan xodisalarning tub moxiyatini aniqlashdan chalg’itadi. Illyustatsiyalarni o’qituvchi oldindan tayyorlab qo’yishi va o’qitish jarayonida kerak bo’lgandagina ko’rsatishi kerak bo’ladi. Vidiousul - axborotni ko’proq ko’rgazmali o’zlashtirishga asoslangan bo’lib, unda kinoskop, proektor, konoapparat, o’quv televideniesi, vidiomagnitafon, axborotni displeyda aks ettiruvchi kompyuterlardan foydalaniladi. Ushbu usulning samaradorligi vidio qurollarining va qo’llanilayotgan texnik vositalarning sifatiga xam bog’liqdir. O’qituvchidan o’quvchilarni o’rganilayotgan muammolar doirasiga kiritish, ularning faoliyatini yo’lga solish, umumlashtiruvchi xulosalar yasash, mustaqil ish jarayonida ularga aloxida yordam berish talab etiladi. Kitob bilan ishlash, laboratoriya usuli, mashqlar. Ushbu gurux usullari. O’quvchilarning nafaqat tayyor bilimlarini o’zlashtirishni va xotirada saqlab qolishni, balki bevosita ta’lim beruvchining raxbarligi ostida algoritm (namuna) bo’yicha xarakatlarni bajarish maxorati va ko’nikmalarini shakllantirishga qaratilgan reproduktiv faoliyatni ta’minlashga xizmat qiladi. Laboratoriya usuli- bu shunday ta’lim usuliki, unda o’quvchi o’qituvchi raxbarligida oldindan belgilangan reja asosida tajribalar o’tkazadi yoki amaliy vazifalarni bajaradi va shu jarayonda yangi bilimni anglaydi va tushunib yetadi. Mashq - ta’lim usuli bo’lib, o’tilgan materiallarni amaliyotda qo’llash maqsadida, reja bilan tashkil etilgan amallarni ko’p marotaba bajarishdir. Bu usulning asosiy funksiyalari: o’rgatuvchi va rivojlantiruvchi. Bu usul o’quvchilarda ko’nikma va malakalarni shakllantiradi. Mashqlarning quyidagi turlari mavjud: - maxsus; sharxlangan; yozma; og’zaki; ishlab chiqarish - mexnat; laboratoriya -

amaliy. Suxbat– o’qitish va o’qishning diologik savol-javob usuli. Munozara – faol ta’lim usuli bo’lib muxokama, ma’lum muammo bo’yicha fikr almashinuv ko’rinishida o’tadi. Munozara usuli barcha funksiyalarni bajaradi. Ushbu usuldan, quyidagi maqsadlar uchun foydalanamiz: yangi bilimlarni shakllantirish; o’quvchilarda u yoki bu savollarni chuqur o’ylab ko’rish, tub ma’nosiga yetishga motivatsiyani ta’minlash; o’quvchilarga dalil va dalilga asoslangan xulosa orasidagi farqni tushunib yetishni o’rgatish; kommunikativ ko’nikmalarni shakllantirish, o’quvchilarga o’z fikrida mustaxkam turish va uni ximoya qilishga yordam berish. Munozara rivojlanishi mumkin, qachonki: erkin munozara bo’lsa; yoki biror yo’nalishda – boshqariladigan munozara bo’lsa. Miyaga xujum (breynstorming) - g’oyalarni generatsiya qilish usuli. Qtnashchilar birlashgan xolda qiyin muammoni yechishga xarakat qiladilar: uni yechish uchun shaxsiy g’oyalariniilgari suradilar (generatsiya qiladilar). Bu usul barcha funksiyalarni bajaradi: lekin uning asosiy vazifasi – muammoni mustaqil tushunish va yechishga ta’lim oluvchilarni motivatsiyasini uyg’otish. Pinbord (inglizchadan: pin-mustaxkamlash; board- doska). Bu o’qitish uslulining moxiyati shundan iboratki, unda munozara yoki o’quv suxbati amaliy usul bilan bog’lanib ketadi. Uning afzallik munozara olib borish funksiyalari – rivojlantiruvchiva tarbiyalovchi vazifadir: o’quvchilarda muloqat yuritish va madaniyati shakllanadi,o’z fikrini faqat og’zaki emas, balki yozma ravishda bayon etish maxorati, mantiqiy va tizimli fikr yuritish ko’nikmasi rivojlanadi. Mustaqil o’qiganlarimizning, taxlil qil-ganlarimizning, muxokama, ximoya va yozganlarimizning, namoyish qilganlari-mizning 75% Boshqalarni o’qitgan narsalarimizning 90% ni o’yini kabi, vaziyatda ko’rsatilgan muammoni yechish bo’yicha qatnashchilarning birgalikda faol ish olib borishlariga asoslangan. Mavzu qatnashchlarning bitta majburiy maqsadlari bor – muammoni yechish. Lekin individual maqsadlar, ishbilarmonlik o’yinidagi kabi kelishib olinmaydi. Rolli o’yin qatnashchilarining xar birini maqsadi - g’alaba qozonish, o’zini ko’rsatish. Vaziyatli o’yin yakunlarini baxolash faqatgina umumiy maqsadga erishish

natijalariga qarab emas, balki xar bir qatnashchining maqsadga erishishiga qarab belgilanadi. Muammoli vazifalar usuli. Muammoli vazifalar usuli – o’quvchilarga muammoli vaziyatlarni va ularning faol bilish faoliyatini tashkil etishga asoslangan usuldir. U, aniq vaziyatlarni taxlil qilishi, baxolashi va keyinchalik qaror qabul qilishidan iboratdir. «Piramida»da, pog’ona ko’rinishida, o’quv natijalariga erishishning xar bir usulni xissasi ko’rsatilgan. «Piramida» asosida ta’lim usullarining eng unumlilari o’rin olgan. O’quv guruxidagi ta’lim oluvchilarning soni muxim axamiyatga ega. Agar ular ko’pchilik bo’lmasa, eng faol usuldan foydalanib, o’qitishni jadal sur’atda olib borish mumkin. Agar o’quvchilar ko’p bo’lsa, agar siz faol usullardan o’zini oqlamagan darajada ko’p foydalansangiz, ularning xar biriga yetarli e’tibor berish uchun vaqtingiz yetishi amri maxol.Katta guruxlar uchun o’quv materialini og’zaki bayon qilish usullari (ma’ruza, xikoya, tushuntirish) ko’proq mos keladi.

Asosiy adabiyotlar 1. Вербицкий А.А., Алешкевич В.Н и др. Микробиология и иммунология. Учебное пособие Минск-2019. 2. Salimov X. va boshqalar. Epizootologiya. Darslik. Toshkent, 2016 yil . Xorijiy adabiyotlar 1. Fenner’s. Veterinary Virology (United States of America 2016 year). 2. M.Jackson Veterinary clinical pathology. America 2010 year. Qo‘shimcha adabiyotlar 1. Mirziyoyev SH.M. Erkin va farovon demokratik O‘zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz. Toshkent, “O‘zbekiston” NMIU, 2017. – 29 b. 2. Mirziyoyev SH.M. Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta’minlash yurt taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi.“O‘zbekiston” NMIU, 2017.– 47 b. 3 . Bazarov X.K., Abdulakimova A.B. Veterinariya virusologiyasidan o ‘ quv qo ‘ llanma. Samarqand 2016 y. 4. Самуйленко А.Я., “Инфекционная патология животных” Том 1 Мос ква 2009. 5. Петров Р.В. Иммунология. Учебник. Москва 1983 й

O'xshashlar

Pedagogik jarayonni shaxsga yo’naltirish asosidagi pedagogik texnologiyalar

Pedagogik texnologiyalar pedagogikaning mustaqil sohasi sifatida

Pedagogik texnologiyalar fanining predmeti, maqsadi va vazifalari

Zamonaviy pedagogik texnologiyalar fanining predmeti va vazifalari

Yangi pedagogik texnologiyalar va ularni qo‘llash usullari