logo

Шарқ тамаддуни(цивилизацияси) ва педагогикаси -жадидчилик маърифатининг пойдевори

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

157.5 KB
Шарқ тамаддуни(цивилизацияси) ва педагогикаси -жадидчилик маърифатининг пойдевори Маданият - инсон фаолиятини бутун бир юксакликка кўтарувчи тушунча ҳ исобланади. Аммо у инсон маънавиятининг ма ҳ сулидир. Маънавият - ўз навбатида илм, хул қ -ахло қ мажмуи бўлиб, у авлоддан - авлодга ривожланиб боради. Цивилизация эса маълум бир даврлар маданиятининг ю қ ори чў ққ иси бўлиб, у бутун инсониятга тегишли бўлган беба ҳ о хазинадир. Демак, цивилизация яъни шар қ лафзида айтганимизда, тамаддун инсон моддий ва маънавий дунёсининг доимий ривожланиб турувчи жи ҳ ати саналади. Тамаддун тушунчасида инсоният бой дунёсининг моддийлашган кўринишлари бўлган қ урол-асла ҳ алардан тортиб, асбоб-анжомлар, зебу зийнатлар, ма ҳ обатли бинолар, йирик иншоотлар, обод ша ҳ арлар, нуфузли ўлкаларгача, унинг маънавий кўриниши фан, санъат, адабиёт, муси қ а ва бош қ а-бош қ а жи ҳ атларда ўз аксини топади. Шар қ тамаддуни жуда кенг сар ҳ адларни эгаллайди. У Хитой, Ҳ индистон, Эрон, Турон каби ўлкаларни жамулжам қ илган бир бутун дунё тушунчасини беради. Булар ичида кў ҳ на Турон маданиятининг ҳ ам ўзига хос ўрни, а ҳ амияти бор. Турон тамаддуни дунё цивилизациясини бойитган гениал мутафаккирлар, олимлар, санъаткорлар, шоиру адиблар, меъморлар, муаррихлар берибгина қ олмай, улу ғ давлатлар бунёдкорлигини ҳ ам дунё са ҳ насига чи қ арди. Барчага маълумки, буюк давлатлар ўзларига улу ғ инсонпарварлик ғ ояларини, одоб-ахло қ тушунчаларини дастуруламал қ илиб олади. Туркистон хал қ лари Осиё кўксида етук маданият барпо этиб, теран гуманистик ғ ояларни баралла куйлади; адабиёт, санъат, одоб-ахло қ тушунчаларини яратди. Бу ғ оялар асрлар оша инсон деган тушунчани бойитиб, ривожлантириб келди. Инсоният пайдо бўлибдики, маълум одоб доирасида бўлиш, яхши хул қ у атворга ўрганиш, гўзал ном қ олдиришга интилиш ҳ амон мавжуддир. Хул қ -атвор одоб нормалари асрлар давомида ривожланиб борган ва инсонларнинг табиий э ҳ тиёжи, ҳ аётий талабларидан келиб чи ққ ан. Ушбу муайян хул қ -атвор, одоб нормаларисиз бирор жамият бўлмаган. Бу қ оидаларга инсонлар ихтиёрий равишда итоат этиб келган. Кейинчалик у бундай одоб-ахло қ нормалари мажмуасидан иборат махсус адабиётлар вужудга келган. Ўрта Осиё хал қ лари тарихида исломгача бўлган даврга қ адар ҳ ам одоб-ахло қ тушунчалари юксак бўлиб у қ адимги ёзма битикларда ўз аксини топади. Масалан, қ адимги Туркистон хал қ ларидан бўлмиш сў ғ длар давлатида одоб-ахло қ масалаларига ало ҳ ида эътибор берилган. Сў ғ д ёзувлари ёзма ёдгорликлари узо қ ўтмишда Ўрта Осиё хал қ лари маданиятининг юксак даражасини кўрсатувчи му ҳ им далил саналади. Бу му қ аддас китоб "АВЕСТО"да ҳ ам таъкидланган. қ адимги сў ғ дийларнинг нико ҳ , оила, одамлар ўртасидаги муносабатлари маълум қ онун- қ оидалар асосида олиб борилган ва қ атъий назорат қ илинган. Бундан таш қ ари Марказий Осиё туркий хал қ ларининг ёзма манбалари ҳ ам уларнинг маънавий жи ҳ атларини ўзида акс этган. Исломгача бўлган Марказий Осиёда унинг маънавий жи ҳ атларини акс этувчи асосий манба бу "АВЕСТО" ҳ исобланган. Агарда келтирилган қ арашларга эътибор қ иладиган бўлсак, ўша давр одоб-ахло қ тушунчаларининг на қ адар юксаклигининг гуво ҳ и бўламиз. Тарбия - ҳ аётнинг энг му ҳ им тиргачи (таянчи) бўлиб ҳ исобланиши лозим. Ҳ ар бир ёшни шундай тарбиялаш зарурки, у аввало яхши ў қ ишни ва сўнгра эса ёзишни ўрганиш билан энг юксак по ғ онага кўтарилсин. Болалар ёш пайтидано қ дарахт кўчати ўт қ азиш, уй- рўз ғ ор қ уроллари ясаш, ерга ишлов бериш ва чорва билан шу ғ улланишга ўргатилиши шарт. Ҳ ар бир инсон ўзи ўсиб-ул ғ айган (заминни) мамлакатни энг яхши ва гўзал мамлакат деб тушунмо ғ и керак. Мен яхши фикр, яхши сўз, яхши ишга шон-шавкат бахш этаман. Мен яхшиликдан иборат мазда қ онунига шон-шавкат бахш этаман... Шар қ тамаддуни ва маънавиятида ислом даври таъсирининг ўрни юксак саналади. Бу даврда ислом ғ ояларини ёйувчи му қ аддас китоблар " қ уръон" ва " Ҳ адис"ларнинг Туркистонга кириб келиши бу ерлик хал қ лар ҳ аётида ҳ ам юксак маънавий ўзгаришлар ясади. Бу даврга келиб Туркистон ўлкасида юксак қ омусий билимлар эгалари, Шар қ у ғ арбни лол қ олдирган буюк сиймолар етишиб чи қ дилар. Марказий Осиё диний ва дунёвий илмларининг марказига айланди. Инсон тушунчасини юксакликка кўтарувчи ислом илми хал қ ҳ аётига чу қ ур сингиб, ўзининг ғ оят теран маъносига эга бўлди. ғ арбда XIV- XVI асрларда рўй берган РЕНЕССАНС (уй ғ ониш) даври яъни Шар қ Туркистонида IX-X асрларда содир бўлган эди, деб баралла айтиш мумкин. Шар қ уй ғ ониш даври улу ғ алломалар, қ омусий билим со ҳ иблари, тафаккур ва ижод па ҳ лавонларини Мухаммад-ал Хоразмий,Форобий, Беруний, Мирзо Улу ғ бек, Алишер Навоий кабиларни етиштириб берган. Аммо ил ғ ор Шар қ тара ққ ийпарварлиги айрим тад қ и қ отчилар айтганидек: "Осиё дарёлари каби қ умликларга сингиб кетиб, ўз қ оби ғ идан чи қ олмай, ном-нишонсиз йў қ олган эмас" [1.46], аксинча бу улкан маданият умумбашарий цивилизацияга қ ўшилиб, унинг узлуксиз ривожига омил бўлди. Турли ало қ а воситалари ор қ али ғ арбга ўтиб, янги Европа тафаккури тар ққ иётига таъсир кўрсатди. Ўзбек маданияти ва маънавиятининг тарихи жуда узо қ ўтмишга бори, та қ алади. Жумладан, педагогика тарихи ва назарияси ҳ ам маънавият ва маданият билан чамбарчас бо ғ ли қ дир. Шунинг учун ҳ ам улар ўзида ижтимоий тара ққ иётнинг мо ҳ иятини у ёки бу тарихий даврнинг хусусиятларини акс эттиради. Ўзбекистонда педагогик фикрларнинг ривожланишида ҳ ам бир неча даврларни бошидан кечирган. Бу 1995 йил қ Ў қ итувчи қ нашриётида чи ққ ан қ Ўзбек педагогикаси антологияси қ номли янги китобда қ уйидагича даврланган: 1) Октябрь тўнтарилишигача бўлган давр (1917) 2) Шўро тузуми даври (1917-1991) 3) Муста қ иллик даври (1991 йилдан кейин). Биз Октябрь тўнтарилишигача бўлган давр педагогикасини ҳ а қ и қ ий миллий педагогикамизнинг биринчи муста ҳ кам пойдевори дейишимиз мумкин. Биз ю қ орида кўриб ўтган Ўрта Осиё тамаддунининг илк давридаги сў ғ д, ўрхун ёзувлари, "АВЕСТО" китоблари, хал қ ҳ аёти ва маънавиятига нечо ғ ли таъсирини таъкидлаган эдик. Кейинги ислом давридаги буюк ўзгаришлар ҳ ам хал қ нинг ижтимоий-маънавий ҳ аётига самарали таъсир этган. Бу даврда Шар қ уй ғ онишининг бошида турган буюк ижод па ҳ лавонлари титанлар ҳ исобланган Форобий, Ибн Сино, Берунийларнинг педагогик қ арашлари ил ғ ор, прогрессив роль ўйнади. Абу Наср ал-Форобийнинг фалсафий қ арашлари ор қ али унинг таълим-тарбияга оид фикрларини ил ғ аш мумкин. У ўзининг "А қ л ҳ а қ ида рисола", "Фалсафадан олдин нимани ўрганиш керак", "Субстация ҳ а қ ида", "Фалсафа манбалари", "Логикага кириш", "Идеал жамоа ҳ а қ ида", "Бахт-саодатга эришув тў ғ рисида" каби маш ҳ ур асарлари мавжуд. У ижтимоий ҳ аётнинг турли масалалари, айни қ са давлат тузилиши ва уни бош қ ариш, турли ижтимоий низоларнинг олдини олиш каби масалаларни ол ғ а суради. Етук жамоани вужудга келтириш, комил инсонни яратиш муаммосини ҳ ал этиш билан бо ғ ли қ эканлигини у биринчи бор ол ғ а сурди. Алломанинг "Хуш ахло қ ли (давлат)ша ҳ ар а ҳ олисининг қ арашлари" номли асарида (бу асар "Фозил ша ҳ ар а ҳ олисининг қ арашлари" номи билан 1993 йилда нашр қ илинди) идеал давлатнинг асосий вазифаси умумий бахт- саодатга эришиш йўли ва усулларидан фойдаланиб инсоннинг ва инсониятнинг ҳ ар томонлама ривожлантириш деб билди. Давлат ра ҳ барлари эса ўзларининг инсоний фазилатлари, яъни хул қ лари билан бош қ аларга ўрнак бўлишлари керак. У мамлакат ра ҳ барларини, оила бошли қ ларини, ў қ итувчиларни икки тоифага ажратади: 1) Ихтиёрий тарбияловчилар, ота-оналар, ў қ итувчилар. 2) Мажбурий тарбиячилар, масалан, мамлакат ра ҳ барлари. Форобий этикасидаги бахт ҳ амиша а қ л билан чамбарчас бо ғ ли қ дир. У бахтга эришишнинг бир йўли бўлиб, ҳ амиша ахло қ ни безаб туради. Унинг таъкидлашича, табиатнинг олий ма ҳ сули бўлган инсонгина табиатнинг мо ҳ иятини билиш ва ҳ а қ и қ атга интилиш қ обилиятига эгадир. Булар ўзича вужудга келмасдан, ўз-ўзини тарбиялаш ва таълим ор қ али инсоннинг мо ҳ иятига айланиши мумкин. Шунинг учун Форобий икки нарсани инсон а қ лига хос дейди: 1) Табиатдан олинган табиий жумбо қ лар. 2) Таълим-тарбия натижасида эришилган ирода ва истакка мос интилиш. Демак, унингча педагогика, бу - муайян йўналишда мураббий, ў қ итувчи ра ҳ барлигида тарбияланувчи шахснинг ирода ва интилишларини бош қ ариш санъатидир. У бу фикрини ривожлантириб, таълим-тарбия ёш авлод шахсини шакллантиришнинг воситаси эканлигини таъкидлади ва уларнинг вазифаларини кўрсатиб берди. Унингча, таълим фалсафа ва назарий билим асосларини эгаллаш демакдир. Тарбия - ў қ итувчи, педагог, мураббийнинг ёш авлодга муайян ахло қ ий хул қ -атвор нормаларини шакллантириш ва социал тажрибани ўзлаштиришга қ аратилган амалий кўникмаларини шакллантириш фаолиятидир. Форобий дидактикасида эътиборни фанларнинг предметини асослаш, унинг мазмуни ва ўрганиш тартибини белгилашга қ аратди. У ўзининг қ Бахт-саодатга эришиш ҳ а қ ида қ , қ Фанларнинг классификацияси қ , қ Фанларнинг келиб чи қ иши қ каби асарларида фанларни классификация қ илиш билан бирга уларнинг структурасини, ўрганиш тартиби ва методлари ва воситалари ҳ а қ идаги масалаларни ишлаб чи қ ади. У фанларни билишнинг гносологик, дидактик асосларининг бирлиги, принципига асосланиб классификация қ илади ва уларни беш бўлимга ажратади: I -бўлим. Тил ҳ а қ ида фан ва унинг бўлимлари.  II-бўлим. (логика) Манти қ ва унинг бўлимлари. III-бўлим. Математика фанлари: арифметика, геометрия, оптика, астрономия, музика, санъат усуллари. IV-бўлим. Гражданлик фанлари: ҳ у қ у қ ва калом. Форобийнинг фикрича, фанларни ўрганишни унинг асосидан, яъни нарсалар ва тушунчаларни ўрганишдан бошлаш лозим. Форобийнинг фикрига кўра, таълимнинг бошлан ғ ичи ҳ аётни билишнинг воситалари ҳ исобланади, улардан олинган хулоса предметнинг бошлан ғ ичи ва воситасидир. Демак, биз предметларни билишдан ҳ аётнинг ибтидосини билишга сари борамиз. Форобий бир қ анча таълим-тарбия услубларини (методларини) кўрсатиб беради ва асослайди. Булар у кўрсатган билиш услублари комплекси билан бо ғ ланган: идрок қ илиш, ўрганиш, тад қ и қ қ илиш, билиш ва ўргатиш. Муаллиф анализ ва синтез, дедукция ва индукция услубларини шар ҳ лаб берди. Унингча, анализ ёрдамида бўлакларга ажратилган предметларни синтез ёрдамида ўрганиш лозим. Индуктив услубда анализ ёрдамида ало ҳ ида нарсалар, фактлардан умумийликка қ араб борилади, дедуктивда эса синтез йўли билан умумийликдан хусусийликка ўтилади. У асосий таълим услуби деб ишонтиришни кўрсатади. Улгурувчилар учун ёки ўзлаштирувчилар учун абстракт тафаккур воситасида, ўртача ўзлаштирувчилар учун эса кўргазмалилик воситасида бу метод қ ўлланилади. Унинг ишонтириш услуби ҳ озирги су ҳ бат, ҳ икоя ва маърузаларни ўз ичига оладиган о ғ заки услубларга мос келади. Бундан таш қ ари Форобий педагогик фикрларидан ў қ итувчи ва ў қ увчи ўртасидаги муносабатлар тў ғ рисидаги фикрларни ҳ ам ил ғ аймиз. Унингча, ў қ итувчи жуда ҳ ам қ атти ққ ўл ёки жуда юмшо қ кўнгил бўлмаслиги керак. Катти ққ ўллик ў қ увчиларни унга қ арши қ аратади. Орти қ ча о қ кўнгиллик, юмшо қ лик устоз шахсини, унинг фанини ҳ урмат қ илмасликка олиб келади. Ў қ итувчи ва ў қ увчи муносабатлари ҳ амиша ҳ урмат ва ишончга асосланган бўлиши лозим. Шар қ уй ғ ониш тара ққ иёти даврида буюк Ҳ аким Абу Али Ибн Синонинг ҳ урмати чексиз. У етук олим, қ омусий билимлар со ҳ иби сифатида педагогика, яъни таълим-тарбия илмида ҳ ам ўз ғ ояларини асослаган. Абу Али Ибн Синонинг педагогик ғ оялари аввало инсон а қ ли тў ғ рисидаги таълимоти билан бо ғ ли қ . У ўз а қ лини ҳ ар томонлама ривожлантиришни ва ҳ а қ и қ атни билишга қ одир инсон қ обилиятига ишонди. Ибн Сино фа қ ат ҳ аким эмас, балки буюк муаллим сифатида ҳ ам боланинг табиатини чу қ ур тушунтирди. У "Етти санъат" системасидан фар қ қ илиб, ў қ ув предметлари қ аторига одоб, астрономия, медицина, манти қ , фалсафа, табиатшунослик, тил ва фи қҳ ларни киритади. Унинг таълим-тарбия системаси қ уйидагилрни ўз ичига олади: 1) А қ лий тарбия. 2) Эстетик тарбия. 3) Физик со ғ ломлаштириш ёки жисмоний тарбия. 4. Ахло қ ий тарбия. 5. Ҳ унар ўргатиш. Ибн Сино асосий эътиборни болаларни мактабда ў қ итиш ва тарбиялашга қ аратди. Ўзининг "Манзил тадбири" асарининг ало ҳ ида бўлимини "Болаларни мактабда ў қ итиш ва тарбиялаш" деб атади. Унингча, мактабда болаларни жамоа қ илиб ўргатишнинг а ҳ амиятини қ уйидагича кўрсатади: 1) Агар болалар биргаликда таълим олсалар, уларда зерикиш бўлмайди. Уларнинг фанни ўрганишга бўлган қ изи қ иши кучаяди. Болалар бир-бирларидан ор қ ада қ олмаслик учун мусоба қ алашади. Бу эса боланинг ў қ ишини яхшилайди. 2) Су ҳ батларда улар бир-бирларига китобларда ў қ иган ёки катталардан эшитган қ изи қ арли ҳ икояларни айтиб берадилар. Бу уларнинг нут қ ини ўстиради ва хотирасини муста ҳ камлайди. 3) Болалар бир-бирларини ҳ урмат қ илишга ҳ ам бир жойга тўпланишганда яхши ўрганишади. Фа қ ат мусоба қ алашиш эмас, ўрто қ ларига ў қ ув материалларини ўзлаштиришга кўмаклашадилар, бир-биридан яхши одатларни ўрганадилар. Ибн Сино таълим дастурини ҳ ам ишлаб чи қ ди. Бу дастурда: болалар то 14 ёшгача мактабда қ уръонни, тилни, панд-наси ҳ атни, ахло қ ни, спорт ва ҳ унарни ўрганишлари лозим. IX-XII аср Ўрта Осиё педагогик фикрлар тара ққ иётида Абу Рай ҳ он Берунийнинг ҳ ам ўз ўрни бор. Берунийнинг педагогик қ арашлари унинг фалсафий, психологик қ арашлари билан чамбарчас бо ғ ли қ дир. У бу ҳ а қ да ало ҳ ида асар ёзмаган бўлсада, бу со ҳ адаги ғ оялар унинг барча асарларида ўз аксини топган. Унинг таълим тарбия ҳ а қ идаги фикрларини қ уйидаги бос қ ичларда ўрганиш мумкин: 1) Таълимнинг онглилиги; 2) кўргазмалилик, 3) системалилик ва изчиллик, 4) асосланганлик, 5) назариянинг практика билан бо ғ ли қ лиги, 6) дарслик олдига қ ўйиладиган талаблар. Берунийнинг таъкидлашича, таълимда кўрсатмалилик му ҳ имдир. Чунки таълимни ишончли, ани қ ва қ изи қ арли қ илади, кишининг кузатиш қ обилиятини ва тафаккурини ривожлантиради. Муаллифнинг фикрича таълим илмий асосга қ урилиши керак. У "Кадимги хал қ лардан қ олган ёдгорликлар" асарида ани қ бўлмаган фактларни ани қ ламасдан хабар қ илишдан, шуб ҳ асиз тў ғ ри бўлган шуб ҳ аларни, маълумга номаълумни аралаштирмасдан са қ ланиш кераклигини айтади. Беруний тарбияда асосий эътиборни мехнатсеварликни тарбиялаш, олийжаноблик фазилатларини ва ўз-ўзини тарбиялашни шакллантиришга қ аратиш керак деб ҳ исоблайди. Зеро, ў қ итувчи, тарбиячининг ўзи ҳ ам бунга муносиб бўлиши керак. Беруний ишонтириш ра ғ батлантириш йўли билан тарбиянинг йўналишини белгилаб беради. Жазолаш этик, эстетик су ҳ бат каби услубларни илгари сурди. Дунё илму маданияти тара ққ ий топар экан, у ҳ амиша ва ҳ ар он му қ аддас ило ҳ ий илмлар билан уй ғ унлашиб, ундан ру ҳ ий мадад олиб турган. Шунинг учун ҳ ам мозийдаги алломаларимиз бо қ ий умрга эга бўлдилар. Бевосита ислом илми билан шу ғ улланиб, инсон тушунчасини такомиллаштириш уни камолат даражасига кўтариш - Марказий Осиёдан етишиб чи ққ ан орифул-уламоларнинг ҳ ам олийжаноб вазифаси бўлган. Улар ислом дини маданиятини, қ олаверса, пок инсоний туй ғ уларни, гўзал хул қ -атворни, одоб-ахло қ тушунчаларини инсонлар орасида кенг тар ғ иб қ илган устозлардан саналади. Кул Хўжа А ҳ мад Яссавий ҳ икматлари неча асрлардан буён хал қ имиз турмушини пок йўлларга бошлаб келган. Ба ҳ овуддин На қ шбанд таълимотидаги ҳ аётбахш ғ оялар инсон мо ҳ иятини бойитди. Мухаммад ал-Бухорий, Абу Мусо ат-Термизий, Шайх Нажмиддин Кубро хал қ ни панд-наси ҳ ат йўллари ор қ али ҳ а қ йўлига бошлади. Яссавий ҳ икматлари, ўгит-наси ҳ атлари шогирдлару барча халойи ққ а тез етиб борар ва таъсир кўрсатар эди. Чин мусулмон шайх ва сўфийлар шоирга хайрихохлик ва э ҳ тиром билан қ арар эдилар. Хожанинг "Расоил" каби асарлари Бухородагина эмас, балки бутун Турон замин ва ундан таш қ ариларда ҳ ам кенг тар қ алган эди. Тарихчиларнинг гуво ҳ лик беришича, қ уръони карим ва пай ғ амбар ҳ адисларидан кейин Яссавий ҳ икматлари энг кўп шу ҳ рат топган эди. Бу асарларида Хожа ру ҳ оний устоз, пир бўлибгина қ олмай, муридларидан таш қ ари барча давлат арбобларига муносиб ҳ алол ва адолатли яшаш йўлларини ўргатар эди. Шеърий ҳ икматларида хал қ ҳ аётига доир барча долзарб му ҳ им муаммоларга фаол муносабатини билдиради. Банда неча ёш яшаса ўлмаги бор, Кўрар кўзга бир кун тупро қ тўлмо ғ и бор, Бу дунёда сафар қ илган келмо ғ и бор, Охиратга сафар қ ил ғ он келмас эрмиш. Дин илмининг билимдонларидан Ҳ азрат На қ шбанд таълимоти марказида ҳ ам комил инсонни шакллантириш ғ ояси туради. Комил инсон, бу - дунё ҳ ою- ҳ авасларидан устун турувчи, илмли маърифатли бўлиши лозим. Бу йўл ор қ али инсонлар мавжуд дунёнинг тилсимларини ўрганишлари ва билишлари керак. Ҳ азрат бу таълимотни ўрганувчиларга пиру устоз бўлиб таълим берганлар. Унинг таълимоти ўз қ ўл кучи билан ҳ алол лу қ ма топ, кўнглинг эса Алло ҳ таоло ёди билан, дейди. Зеро, Ҳ азрат Ба ҳ овуддиннинг: "Дил баёру даст ба кор!" деган шиори бутун мусулмон оламига маш ҳ урдир. Хуллас, дин ва дунёвий илмлар Марказий Осиё хал қ ларининг маънавиятини бойитиб ривожлантириб келган. Шунинг учун Президентимиз И.А.Каримовнинг "Биз шар қ цивилизацияси ва маданиятига мансублигимиз билан фахрланамиз. Шар қ цивилизацияси ва маданияти эса доимо хал қ ни бўл ғ уси ўзгаришларга маънавий ва ру ҳ ий жи ҳ атдан тайёрлашга интилиб келган" [1.2], - деб таъкидлаган эди. Демак, Шар қ цивилизацияси, маданияти ҳ а қ идаги қ арашлар, тад қ и қ отлар, та ҳ лиллар ҳ али давом этаверади... Туркистон маданияти, маърифатпарварлиги ҳ а қ идаги фикрларни бундан минг йил аввалги ю қ орида таъкидлаб ўтилган теран ғ ояларга, қ арашларга бо ғ лаш мумкин. Хусусан, Шар қ Ренессансининг таркибий қ исми бўлиб Туркистон ўрта асрлар даври фикрий тара ққ иётида маърифат ғ ояси етакчи ғ оялардан бири эди. Маърифат ор қ али инсоннинг ҳ ар жи ҳ атдан комил бўлиб етишишини таъминлаш масаласи - "АВЕСТО", Ўрхун-Энасой ва Яссавий ҳ икматларигача, "Кутад ғ у билиг", " Ҳ ибатул- ҳ а қ ойи қ " битикларида узо қ такомил йўлини босиб ўтди. Бунда таъбир жоиз бўлса, маърифатпарварлик ғ ояси соф маънавий-ру ҳ ий жараён сифатида ислом дини а қ идалари билан бирлашиб, инсонни нафс қ уллигидан чи қ ариб, инсонни маънавий ру ҳ ий юксакликка ундади. Бу ғ оя ўса бориб, ўрта аср Ренессансининг юксак инсонпарварлик ғ оялари таркибига қ ўшилиб кетди. У диний, фалсафий ва бадиий жи ҳ атдан идрок этилиб, ривож топди ҳ амда темурийлар, хусусан, Ҳ усайн Бой қ аро ва Навоий даврига келиб авжига етди. Маърифатпарварлик ғ ояси тасаввуфнинг му ҳ им таркибий қ исмларидан бўлиб XIV-XV асрларда назарий ва бадиий жи ҳ атдан ҳ ар томонлама кенг тал қ ин этилган. Аммо бу умуман олганда, аввало ва асосан, ғ оянинг ўсуви ҳ амда такомили эди. ғ оянинг хал қ ҳ аётига сингиб кенг амалий тус олиш жараёни то XIX аср иккинчи яримларига қ адар намоён бўлмади. XIX асрнинг иккинчи ярмига келиб, ижтимоий- сиёсий во қ еликдаги ўзгаришлар маърифатпарварлик ғ оясини ҳ ам муайян ўзгаришларга тортди. Туркистонга олиб келинган янги – оврупоча маданият ўнлаб зиёлиларни фаний- илмий, маънавий мўжизалардан ҳ айратга туширди. Анъанавий маърифат ғ ояси оврупача мўжизакор илм-фанни муштаракликда ўзлаштириш фикри томон етаклади. Натижада Фур қ ат, Му қ имий, Дониш, Комил Хоразмий, Надим Намонгоний, Сатторхон кабиларнинг маърифий ғ оялари публицистик асарлари юзага келди. Бу даврда Россия мустамлака маданиятининг мо ҳ иятини теран тасаввур эта олмасликдан иборат эди. Ҳ атто қ адимий битиклар, ноёб китоблар, асори ати қ аларни мустамлакачи миссионерларга топширишда - қ адимият намуналарини қ адрловчилар сифатида қ арашлар ҳ ам бор эди. Фа қ ат XIX асрнинг 90- йилларига келиб бу қ арашларда ўзгаришлар содир бўлди. Маърифатпарварлар қ арашларида ру ҳ ий ўзгариш рўй берди. Фикрий бурилиш рўй берди. 1900-йиллардан 1916 йил ўрталарига қ адар бўлган даврни ўз ичига олувчи ўзбек маърифатчилигининг иккинчи бос қ ичи "Жадидчилик ҳ аракати" деб юритилади. Маърифатпарварликнинг мо ҳ ияти ҳ ам ўзгарди. Унинг мо ҳ ияти ўзгариши, маърифатпарварлик ғ оясининг Туркияга, татар ва озарбойжон фикрий дунёсига эргашиш ор қ али намоён бўлди. Улар ор қ али эса ғ арбий Оврупо маърифатчилигидан ҳ ам хабардор бўлди. Маърифатпарварчиликнинг иккинчи бос қ ичи яъни 1900-1916 йилларда жадидлар ҳ аракатида жамиятнинг барча таба қ а ил ғ ор фикрли вакиллари қ атнашган. Бу ҳ аракатда бадавлат мулкдор кишилар Саидносир Миржалилов, Файзулло Хўжаев, Фўладбойвачча Зокиров, Нўширавон Ёвушев, Обиджон Ма ҳ мудов, Акобир Шомансур, зиёли-муаллим ва майда савдогарлар - Бе ҳ будий, Мунаввар Кори, Авлоний, Абдусами Кори, Хожи Мўъин, Сидди қ ий- Ажзий, Ҳ амза, Фитрат, Ашурали Зо ҳ ирий, ру ҳ онийлар ва мударрислар, уламолар -Саида ҳ мад Васлий, Пирму ҳ аммад Аълом, Шора ҳ им домла Шоиноятов, Шарифжон Ҳ ожи, ҳ унарманд-ишчилар - Низомиддин Хўжаев, Абдулла Бадрий юксак фаолият кўрсатди. Улар баъзи масалаларда мунозарали қ арама- қ арши фикрларга эга бўлсаларда му ҳ им сиёсий масалаларда якдил эдилар. [2.32] Туркистон жадидларининг отаси бўлган Бе ҳ будийнинг маърифий қ арашлари бу даврда етакчи ғ оя сифатида шаклланди ва ўз навбатида сафдошлари учун дастуруламал бўлиб хизмат қ илди. Бе ҳ будий миллатнинг кўзини очиш, асрий қ уллик исканжасидан озод этиш, йўлларини аввало хал қ маънавий жи ҳ атларини ўстириш билан бо ғ лади. Биринчидан, диний ва дунёвий илмларни мукаммал ў қ итадиган янги жадид мактаблари ташкил этиб, миллатнинг келажаги бўлган фарзандларни комиллик даражасига кўтариш. Иккинчидан, газета, журналлар ташкил этиб омма онгини ошириш. Учинчидан, театр труппалари ташкил этиб хал қ нинг нома қ бул иллатларини фош этиб, маданий даражасини оширишни ма қ сад қ илиб олди. Бе ҳ будийнинг яна бир катта фозиллик жи ҳ ати ва фаолияти шундай эдики, у фа қ атгина мусулмон дунёси ғ оялари билан чекланиб қ олмади,балки умумбашарий қ арашлар билан ҳ ам қ уролланиб юксак маърифий чў ққ ига кўтарилди. У Шар қ нинг фозиллик, донишмандлик ғ оялари билан ғ арбнинг ишчанлик, сер ғ айратлилик фаолиятини бирлаштириш тарафдори бўлди. Бу икки ил ғ ор хислатнинг бирлашуви, уй ғ унлашуви эса юксак, фозил жамият барпо этишнинг гаровидир. Туркистоннинг уй ғ ониш даври уч қ исмга - маориф, матбуот ва жамиятга бўлиниб, шу даврда катта рўл ўйно ғ онларни текшира бошласак. бу ҳ аракатнинг бошида Бе ҳ будий нинг тур ғ онини кўрамиз. Лазиззода Маънавий такомилнинг асл манбаи, энг аввало, таълим- тар бия ва маорифдир. Бу тушунча инсон дунё қ арашининг барча маъна вий жаб ҳ аларини қ амраган ғ оят юксак ва кўламли мо ҳ иятдир. Зо тан, инсон такомили борасидаги барча илму урфон таълим-тарбия манбаи бўлган мактаб- маориф ор қ али амалга ошади, ҳ аётга тадби қ этилади. Жамият тара ққ иётига, ривожига, инсон ҳ урлигига энг аввало, юксак инсоний фазилатларга эга бўлган фарзандлар камо ли ор қ али эришилади. Ма ҳ мудхўжа Бе ҳ будий қ арашларида эса ко мил фарзандлар тарбияси дастлаб, усули жадид деб аталмиш янги мактаблар ташкил этиш ор қ али амалга оширилади. "Бош қ а миллат нинг ёш болалари мактабда экан, бизники ҳ аммолликда ва гадой ликда бош қ а миллат уламоси ғ а тобеъ экан, бизни уламо билъакс авом ғ а тобъедур. Мунинг охири харобдур. Букун исло ҳ и мактаб, мадраса, яъни миллатга кушойиш қ илинмаса, раби аср сўнг диёнат барбод бўлур ва онинг жавоби, маъсулияти бугун ғ иларга қ олур. Бу маъсулиятдан қ утулмо қ учун миллатни диний ва дунёвий илм ва фанлар ў қ умо қ учун тар ғ иб қ илмо қ керак", [125] Биз М.Бе ҳ будийнинг маърифий қ арашларига таъсир этган омиллар қ андай эди? Унинг фикрлари қ айси манбалардан ози қ лан ди, тара ққ ий топди?, деган савол устида бош қ отирар эканмиз, буни аввало, ўша даврдаги тарихий вазият ва ушбу даврда Русия мусулмонлари ҳ аётига чу қ ур ўзгаришлар киритган, ил ғ ор Европа маданияти юту қ ларидан таъсирланган, оташин турк ватанпарварла ри ғ ояларидан ил ҳ омланган қ ирим татар зиёлиси Исмоилбей ғ аспи рали фаолияти билан ба ҳ олашга ҳ а қ лимиз. Русияда XIX аср охирларида мустабидлик сиёсатига қ арши тобъе хал қ лар ўртасида норозилик кайфиятлари исёнга айланди. 1898 йили Андижонда Дукчи эшон во қ еалари чор ҳ укуматини гангитиб қ ўйди. Шундан сўнг, Туркистонда катта бир куч бўлиб, жадидчилик ҳ аракати пайдо бўлди. Жадидчилик ҳ аракати ҳ ам маъ рифатпарварлик йўли билан хал қ нинг асрий орзуси бўлган озодлик ғ оясини ўзида мужассамлаштирар эди. "Жадидчилик мустамлака Осиёда миллий озодлик ҳ аракати уй ғ онган ва кучая борган шаро - итда пайдо бўлди. Тў ғ риро ғ и, Осиё ва Африка мамлакатларидаги ғ айримустамлака ҳ аракатидан таъсирланиб ҳ аракат бошлади. Улар нинг фикрича, қ ашшо қ лик сабаби, унинг илмсизлиги, ў қ иш имкони ятига эга эмаслигидир". [2.41] Кейинги йилларда жадидчилик ҳ аракати ҳ а қ ида матбуот са ҳ ифаларида йирик олим ва тад қ и қ отчилар томонидан ёзилиб, му ҳ окама қ илиниб борилмо қ да. Шундай му ҳ окамаларнинг дастлабки ларидан "Ўзбек тили ва адабиёти" журналида чоп этилган "Жадид чилик ва жадид адабиёти" давра су ҳ бати эътиборлидир. Унда таъ - кидланишича, жадидчилик аслида арабча "янги" сўзидан олинган бўлиб, у янгилик тарафдори, деган маънони беради. У дастлаб мактабдан бошланган, сўнг матбуот, театр, сиёсатга ўтилган, дейилади. Ушбу су ҳ батда профессор Бегали Косимов "Жадидчилик XIX асрнинг 80-йилларида Кавказда пайдо бўлди. Унинг асосчиси ҳ а қ ли суратда бо қ часаройлик маш ҳ ур Исмоилбек Гаспиринскийдир. У 1884 йилда бир мактаб очди. Кир қ кунда 12 ў қ увчининг саводи ни чи қ аради. Шундан сўнг, бу усул "усули савтия - ҳ арф - то - вуш", мактаб "усули жадид" (янги усул, янги мактаб) номи билан шу ҳ рат қ озонди", дейди. [2.45] Исмоилбек ғ аспирали 1881 йил "Русия мусулмонлиги" номли китоб чоп эттиради. Китобда мадрасаларда исло ҳ отлар ясаш, ду нёвий фанларни, ўзга тилларни ўрганиш масалалари ҳ а қ ида гапирилади ва бунда мактаб- мадрасаларда дарс ўтишнинг янги усулини жорий этиш таклиф этилади. Бу усул "усули жадид" деб аталади. Асарда турк ва татар миллати илм ва ҳ унардан беба ҳ ра. Шу ке тишда давом этаверса охири вой бўлади, деган фикрлар бор эди. "Турк ва татар миллатини ма ҳ в ва ин қ ироздан қ ут қ армо қ учун ни ма қ илмо қ лозим эди?" [2.36], деган саволга Оврупо илм ва мао рифини ушбу миллатлар орасига, ўз мактаб, мадрасаларида, ўз тилларида ўргатмо қ лозим, деган хулосага келади. И. ғ аспирали ўз ғ ояларини кенг тар ғ иб- ташви қ қ илмо қ , уй қ удаги қ авмдошлари бўлмиш татар ва турк мусулмонларини дунё а ҳ ли афкоридан хабар этмо қ алало қ ибат мустабидлик сиёсатини бор бўйи билан фош эт - мо қ ма қ садида 1883 йили Бо қ часаройда "Таржумон" номли газета нашр эттиради. Бу ҳ а қ да муаллиф "Таржумон ила афкори умумий ҳ ийла уй ғ ондирилди ва янги усул ила қ ир қ кун ичида ёш болалар га туркча ў қ ирга ва ёзарга ўргатмак мумкин ўлажаги эълон этил ди..." [2.41], дейди. "Таржумон" нашр этилиши билан мустабид ўлкалар мусулмон лари орасида катта иштиё қ билан ў қ ила бошланди. Худди мана шу "Таржумон" ор қ али илк жадид ғ оялари Туркистонга кириб келди. Замонга мос янги усулдаги мактаблар ташкил этиш фикрлари ва йўл-йўри қ лари Туркистон зиёлилари орасида қ изи қ иш уй ғ отди. Бу ҳ аракатнинг ёйилиши ҳ а қ ида профессор Бегали Косимовнинг фикри ни келтириб ўтиш кифоя. "Бизда бундай мактаблар 90-йилларда очила бошлади. XX аср бошларида эса оммавий тус олди" [1.43] Биз Исмоилбек ғ аспирали ғ ояларига назар ташлар эканмиз, унинг қ арашларида тара ққ ий топган хал қ ларнинг турмуш тарзлари га, ҳ аёт усулларига ҳ амо ҳ англик кўрамиз. Биздаги таназзулни у, энг аввало, ор қ ада қ олган ў қ иш, ў қ итиш ишида кўрди ва бу усул ни исло ҳ қ илиш ғ оясини илгари сурди. "Эски усулда ў қ иган ва ў қ иётганларни ҳ еч бир камситмаган ҳ олда "усул"ни янгилаш шарт лигини у қ тиради. Биз таклиф қ илаётган усул осмондан тушган эмас, эскини янгиламо қ дир, дейди". [1.43] Исмоилбек ғ аспирали янги мактабнинг қ андай бўлиши кераклигини бор кўриниши билан ифодалайди. Риоя қ илиниши керак бўлган талаблар, ў қ итиш қ оида лари ҳ а қ ида кўрсатмалар беради. У дастлаб ў қ итиш учун дасрлик лар яратди. Янги усул мактабларида қ уйидагиларга риоя қ илиниши лозим эди: 1. Синфда (мактабда) болалар сони ўттизтадан ошмасин; 2. Болаларни фа қ ат икки дафъа - ёз ва қ иш бошларидагина қ абул қ илиш мумкин; 3. Ҳ ар қ абул неча бўлишидан қ атъи назар бир синф бўлсин; 4. Ҳ ар бир муаллимда кўпи билан 3-4 синф бўлсин; 5. Агар мактаб уч синфдан иборат бўлса, дарслар кетма- кет, маълум уй ғ унликда қ ўйилмо ғ и лозим; 6. 7-9 ёшлардаги бола 7-8 соат узлуксиз ў қ ий олмайди. Унинг учун 5 соат кифоя. Ҳ ар дарсдан сўнг 10 да қ и қ а танаффус лозим; 7. Жума ва байрам кунлари дам олинади; 8. Ўн ой ў қ ишдан сўнг ёзнинг исси қ кунларида таътил бўли ши ма қ садга мувофи қ ; 9. Дарс зериктирмаслиги лозим. Беш соатда беш соат турли фандан дарс бо қ мо қ о ғ ир дагилдир, лекин беш соат ёл ғ из бир дарс ила ўграшмо қ зе ҳ нни бузар; 10. Шогирдлари урмия, сўкмия ҳ ожат йў қ дир; 11. Ҳ ар ҳ афта ни ҳ оятинда шогирда ҳ афталик тазкира верил малидир. Ҳ афта бўю дарсларина ди ққ атли ўлуб, билдиги ишорат эдилиб, офарин ёзилмалидир; 12. Мактабнинг панжаралари (теразалари) буюк ва ичи зиёли ва ойдин ўлмасина бик ди ққ ат эмалидир... Сову қ хонада дарс вермак, илм ўргатмак о ғ ир дагилдир, бегуно ҳ сибёна жазо вер макдир..." [1.42]. ғ аспирали ўз қ арашларини давом эттириб қ усули жадид қ да ў қ итишнинг қ оидаларини қ уйидагича тушунтиради: 1. "Бутун алифбони бирдан гўстириб билдирмак о ғ ирдир. Иб тидо (бошда) уч, беш ҳ арф гўстириб, забт этдурмак, да ҳ а суху лотли (енгил)дир. 2. ... биринчи дар c да шогирдларни ёзмия бошлатмалидир. 3. Дарслар муайян соатларга, қ исмларга ажратилиб, ( қҳ исса- ҳ исса қ ) ўргатилиши лозим. 4. Ў қ увчи бир дарсни ўзлаштирмагунича иккинчисига ўтил маслиги керак. 5. Ҳ арфлар билан таништирганда, улар ҳ а қ ида кенгро қ маъ лумот берилгани яхши. (Мутло қ ҳ ар ҳ арфнинг садосини, савтини, махражини баён этмали). ( ғ аспирали худди шу сабабли жорий этган усулининг қ сав тия қ -товушли деб ном олганини таъкидлайди.) 6. Исломий ҳ арфларнинг ҳ ар бири сўздаги ўринларига қ араб муайян шаклга эга бўлгандилар. Ў к итувчи буни бутун ў к иш даво мида ди кк атидан к очирмаслиги керак". [1.42]. Бундай к онун- к оидаларни ишлаб чи кк ан ғ аспирали, ушбу мак таблар учун сув- ҳ аводай керакли бўлган дарслик яратди. Унинг бу йўлдаги биринчи уриниши "Хўжаи сибён" (Болалар муаллими)" номли китоби эди. Муаллиф "Хўжаи сибён"да алифбе собо ғ и ва турли фойдали масла ҳ ат ва ҳ икоялар беради. Бу китоб "усули жа дид"да иш бошлаганлар учун жуда яхши ва к улай к ўлланма эди. ғ аспирали ғ оялари бутун Россия тобъелигидаги мусулмон хал қ лари орасида қ из ғ ин ба ҳ с-мунозараларга сабаб бўлди. Унинг қ арашларига тушуниб, "усули жадид"нинг фойдасини ҳ ис қ ила ол ган зиёлилар худди шу усулда ў қ итишни бошлади. Бу даврда ушбу усулда ў қ итиб, маш ҳ урликка эришган йирик мадрасалардан бири Уфа ша ҳ рида татар зиёлиларидан Зиё халфа томонидан таъсис этилган "Мадрасаи Олия" [1.20] эди. (Ушбу мадраса ҳ а қ ида М.Му ҳ аммаджоновнинг "Турмуш уринишлари" номли китобида маро қ билан ҳ икоя қ илинади). Мадрасада ҳ ар куни беш дарс ў қ илар, жума куни дам олиш ҳ исобланган. Соат олти яримда қ ўн ғ иро қ овози билан ў қ увчилар уй ғ отилар ва бомдод намози ў қ иларди. Еттида емакка борилиб, тў ққ изда дарс бошланган. Дарс худди шу тартибда давом эттирил ган. Мадрасада диний илмлардан таш қ ари дунёвий илмлар санал миш, ҳ исоб, ҳ андаса (геометрия), тарих, жу ғ рофия, илми ашё (табииёт) каби фанлар ҳ ам ў қ итилган. Туркистоннинг бир қ анча тара ққ ийпарвар кишилари "Мадрасаи Олия"га бориб, ўз билимлари ни оширади. Улар ватанга қ айтгач, ўзлари ҳ ам янги усулда мак таблар очиб, миллат болаларининг саводини чи қ аради. Ушбу мад расадан бевосита ва билвосита таълим олиб хал қ орасида қ олти ойда ў қ иш-ёзишни ўргатадиган мактаб қ , дея о ғ изга тушган бундай мактаблардан Ибрат, М.Му ҳ аммаджонов, Рустамбек Юсуфбек ў ғ ли, Абдул қ одир Шакурий, Ҳ амза, Авлоний мактабларини айтиб ўтиш ло зим. Бу тара ққ ийпарварларнинг бошида эса Ма ҳ мудхўжа Бе ҳ будий турган эди. М.Бе ҳ будийнинг педагогик қ арашлари шаклланишига таъсир этган ю қ оридаги омиллардан таш қ ари унинг Арабистонга ҳ аж сафа ри ва шу йўл ор қ али Истанбул, Ко ҳ ира ва бир қ анча Оврупо мам лакатларидаги мактаб, мадраса, гимназиялар ў қ ув-ў қ итув ишлари даги янгиликлар, исло ҳ отлар янгича фикр уй ғ отди. Бу фикр Тур кистон болаларини забунликдан, тубанликдан қ ут қ арувчи ҳ аётбахш фикр эди. Бе ҳ будийнинг бундай ҳ аётбахш фикри, энг аввало, "усули жадид" деб ном олган мактабларда ўз аксини топди. Маълумки, янги усул мактабларига чор ҳ укумати тиш- тирно ғ и билан қ арши эди. Туркистон музофотида асосан 1895 йиллардан бошлаб янги мактаблар очила бошлади. Лекин чор амалдорлари 1908 йилгача ҳ атто ундан кейин ҳ ам уни тан олавермаган. Чунки, йиллар бўйи қ улликка ма ҳ кум этилган хал қ нинг дунё илмларидан хабардор бўлиб, кўзи очилиши - чоризмни ҳ алокатга ма ҳ кум этиши му қ аррар эди. Лекин ҳ укуматнинг бундай қ аршиликларига қ арамасдан янги усул мактаблари кундан-кунга ривож топа бошла ди. Туркистон ў қ ув округи амалдорлари бу ҳ аракатларни бу ғ а ол - масликларига кўзи етгач, 9 моддали қ оида тузадилар (1910 йил). Бу қ оида эса янги усул мактаблари очилишига тўс қ инлик қ илувчи турли-туман ба ҳ оналар эди. Масалан, хона ў қ итишга яро қ ли бўлсин, деразадан ёру ғ лик кўпро қ тушиши керак. Инспекторлардан ўз ва қ тида рухсат олиниши лозим каби. Худди шу тў ғ рида, янги мактаб очмо қ чи бўлганлар Бе ҳ будийнинг "Оина" журналига масла ҳ ат сўраб хат ёзадилар. Бе ҳ будий бундай саволларга бефар қ бўлмай, ўз ва қ тида, бафуржа жавоб ва масла ҳ атлар бериб борган. Шундай жавоблардан бирини журналнинг 30-сонида "Мактаблар ғ а рухсат олмо қ тари қ аси" ма қ оласида беради. Унда шундай фикрлар бор: "Мактабларнинг инспектури, муфтийси ғ а ариза берилади. Мактаб очиладиган хона ва унинг номи ёзилади (масалан, мактаб "Тара ққ ий", "Кодирия" мактаби). Ў қ итиладиган нимарсалар, маса лан, диний ва арабий, ўзбекий ва форсий тиллари, хат ва ҳ исоб, жу ғ рофия ва илми ашё (табииёт), фан мажмуалари ва о қ ча қ аердан олинганлиги ёки ҳ укумат, ёки ша ҳ ар ва жамият о қ часидан. Муал лимнинг қ аерда маълумот олганлиги. Ўзининг қ аердан, қ айси ма ҳ алладанлиги. Бу аризани инспектур, муфтий- пристуфга юбора ди. Пристуф тафтиш этади. Биринчидан, ҳ укумат томониданми, бу мактаб(ни) шу жойдан очишга фармойиш борми? Ёки муаллими Тур кистонликми? Сиёсий киши эмасми? Агар ҳ укумат мактаб очувчи муассисни ёки муаллимни танимаса, мўътабар кишилар ор қ али та нитмо қ даркор бўлади". [105] Бе ҳ будийнинг жавобидан ҳ ам кўриниб турибдики, ҳ укумат қ айси йўл билан бўлса-да янги усулнинг йўлини тўсишга жон-жа ҳ ди билан ҳ аракат қ илган. Чор амалдорларининг янги усул мактаблари олдига қ ўйган бундай тўси қ ларни ўйлаб, мактабдорлар янги усулда ў қ итишдан воз кечиб юборади, дея хаёл қ илган бўлсалар керак. Лекин ю қ орида таъкидлаганимиздек уларнинг хаёллари пучга айланиб бораётган эди. Биро қ мустамлакачилар ҳ ам, янгичиларга ҳ аракатсиз қ араб турмади. Ўзларининг "соди қ лик" назариясини илгари сурувчи рус-тузем мактабларини муста ҳ камлай бошладилар. Шуни таъкидлаб ўтиш лозимки, бу ва қ тларда Тур кистонда то Октябрь тўнтарилишигача қ уйидагича номлар билан юритилган ў қ ув юртлари мавжуд бўлган: қ 1. Мусулмон диний мактаблари: а) мактаб(хона) - эски мактаб; б) қ орихона; в) мадраса. 2. Рус мактаблари: а) умумий маълумот мактаблари; б) касб мактаблари; в) рус-тузем мактаблари; г) рус тилини ўрганиш курслари. 3. Янги усул мактаблари" [1.6]. Туркистондаги ушбу мактаблар фаолиятини 1876 йили таъсис этилган Туркистон ў қ ув округи назорат қ илган. Туркистоннинг ҳ ар бир вилоятига маориф ишлари бўйича махсус инспектор тайин ланган. Ушбу ў қ ув округи Россия маориф министрлигининг кўрсат малари асосида фаолият кўрсатган. Мана шу ў қ ув округининг қ ат ти қ назорати остида ишлаётган бу уч номдаги мактаблар орасида қ атти қ тортишувлар бўлиб турган. Ўша даврда мавжуд бўлган бар - ча матбуот са ҳ ифаларида қ адимчилар - эски мактаб тарафдорлари, рус-тузем мактабининг ё қ ловчилари ва усули жадид фидоийлари ўртасида қ из ғ ин ба ҳ с боради. Айни қ са, бу муаммо "Туркистон ви лояти газети"да 1905, 1906 йилларда қ из ғ ин тус олади. Газета нинг 1906 йил, 27 сонида Ма ҳ мудхўжа Бе ҳ будийнинг "Самар қ анд усули жадид мактабининг имти ҳ они хусусинда" ма қ оласида Са мар қ андда иш кўраётган Шакурий домла мактабининг хусусиятлари, муваффа қ иятлари ҳ а қ ида гапиради. Шогирдлардан имти ҳ он олиш ма росимига эса бутун Самар қ анд а ҳ ли а ғ ниё, анбиё, муфтий, пристуф, маориф нозирлари ва ҳ атто савдогарлар, дўкондорлар ҳ ам таклиф этилади. Ҳ укумат томонидан вакил бўлиб Ликошин би лан Вяткин келади. Роса икки кун, соат ўндан олтигача болалар дан имти ҳ он олинади. Натижа жуда аъло бўлиб чи қ ади. Катнашган а ғ ниёларнинг кўпчилиги шогирдлар илмига та ҳ синлар ў қ ийди. Ҳ ат то бизнинг фарзанди аржумандларимиз ҳ ам илм йўлларини шунчалик тез эгаллаб олар экан-ку, деб баъзилар ўта ҳ аяжонланганидан йи ғ лаб юборадилар. " Ҳ ожи Мавлонбек жаноблари олти соат қ адар муттасил туриб болаларнинг қ ироат ва илми динидин берган жа вобларига йи ғ лаб муаллимга 15 сўм ҳ адя бердилар қ [21] деб ёза ди Бе ҳ будий бу во қ еа ҳ а қ ида. "Туркистон вилоятининг газети" 13-сонида "Мусулмон мак табларида ў қ итиш" деган ма қ ола чи қ ади. Бунда С.А. деб имзо че кувчи муаллиф эски мусулмон мактабларида ў қ итиш ишлари ўта қ оло қ лиги ҳ а қ ида батафсил ёзади. Эски мактабларда ўзим ҳ ам ў қ иганман, домламиз яхши ў қ ийдиган, қ обилиятли болани ёмон ў қ ийдиган болага қ ўшиб қ ўяр, ўзи эса бечора гўдакларни умрини зое этиб, ўртага кириб ухлар эди. Ҳ алиги икки шогирд келишиб, домлага ёл ғ ондан бирга шу ғ улландик, деб жавоб берар эди. Мак табларимиз ҳ али- ҳ ануз шундайлигича турибди, дейди ва ҳ озирги замоннинг энг қ улай ў қ итиш усули бу - усули жадиддир. Биз ана шу йўлни кўпро қ қ ўллашимиз керак, деган фикр билдиради. Ушбу ма қ олага жавобан газетанинг 23-сонида Тошкентлик мулла Ҳ асан домла, мулла Мансур Хўжа муфтий ў ғ ли имзоли муаллифларнинг "Тошкентдаги рус-тузем училищесининг имти ҳ они хусусинда" деган ма қ ола чи қ ади. Унда муаллиф куйиниб, сиз биз эски мактаб дом лаларини фа қ ат шогирдлар ўртасига кириб ухлашдан ёки намат пу ли йи ғ иб, панжшанбалик ейишдан ўзга иши йў қ , деб ёзибсиз. Жа ноб мулла, деб мурожаат қ илади муаллиф, ўзингиз ҳ ам шу мактаб да таълим олгансиз-ку ахир! Кўрдик янгича ў қ итишнинг о қ ибати ни. Тошкент ша ҳ ридаги 3-5-номерли рус- тузем мактабларининг ими ҳ онларида қ атнашдик. Шогирдларнинг ҳ атто мусулмончиликнинг оддий фарзандларидан ҳ ам хабари йў қ . Бир шогирддан намозда қ анча фарз бор, деб сўрасак, у қ ир қ та, деб жавоб берди. Баъзи лар эса индамай тураверди. Ахир, муаллимлар бу ерда ( қ ишда) исси қ печкаларда, давлатдан маош олиб ишлайдилар-ку. Яна зар ё қ алик чакмон, мукофотлар ҳ ам уларга тегади. Уларнинг кўрсат ган ҳ унарлари эса бундан орти қ эмас. Ҳ атто, шу имти ҳ онда ушбу шогирдларнинг муаллимларидан бири уялганидан қ очиб чи қ иб кет ди, дейди ва эски усулни тан қ ид қ илган муаллифга қ арата: 2Ўша эски тартиб хусусинда ёзган мулла, ўша имти ҳ он мажлисида борму йў қ мукинлар, ул вазифалик домлаларга ҳ ам наси ҳ ат берсалар эди" [2.29], деб муаллифга киноя қ илади. Кўриб турганингиздек, баъзилар рус-тузем мактаби билан усули жадид мактабларини бир-биридан ажратмай ҳ ар иккисига ҳ ам "кофурлар мактаби" сифатида қ арашган. Бу ма қ оладан сўнг аввал ги эски мактабларни тан қ ид остига олувчи муаллиф яна ушбу га зетада чи қ иш қ илади. Муаллиф гапнинг индоллосини айтар экан, эски мактаблардан ҳ ам, қ улваччалар тайёрловчи рус мактаблари дан ҳ ам устун турувчи, қ албида ватан, миллат, ифтихори жўш ур ган комил фарзандларни етиштирувчи бу - усули жадид мактаби дир, дейди. Бу мактаб шогирдлари динини, иймонини қ ўлдан бер - май, дунёга очи қ кўз билан бо қ ади. Эркинликни, ҳ урликни вата нига қ айтаради. "Бу мактабларни очсак, келар авлод бизга ра ҳ мат айтар, бу дунёи, охиратимиз обод бўлур", [2.46] дейди муаллиф. Ма ҳ мудхўжа Бе ҳ будий рус мактаблари ҳ а қ ида "Русский- тузем ний мактабларига ў қ иганлар зиёли тугул, ҳ иёли ҳ исобланмайдур лар. Улар фа қ ат русча чаласавод кишилардур", [31] деса "Бизга исло ҳ от керак" ма қ оласида "Эски ҳ укумат зо ҳ иран бизни маданий қ илмо қ учун русский- туземний исминда бизнинг учун мактаблар очиб, ўз фа ҳ мларинча бизни дунё ва охиратда тек бахт, яъни насоро (христиан) қ иладургон миссионерларга топширдилар" [142], дейди. Албатта, рус-тузем мактабини ё қ ловчилар ҳ ам бўлган. Ушбу газетада Мирзо Саидшо ҳ деган муаллиф: мен рус мактабларида ў қ иб сарафроз бўлдим, деса, Абдураззо қ имзолик муаллиф бу рус мактаблари бизнинг эски мактаблардан анча қ улай. Бу ерга ўзим келиб кўрдим. Тоза, озода. Усули жадид мактабларига ҳ ам ўхшаб кетади, дейди. Бе ҳ будийнинг эски, қ адим мактаблари хусусидаги қ арашлари унинг маънавий устози ғ аспирали қ арашларига ҳ амо ҳ анг. Зеро, ғ аспирали "Эски усулда ў қ иган ва ў қ иётганларни ҳ еч бир камсит маган ҳ олда "усул"ни янгилаш" [1.42] шартлигини у қ тирган эди. Бе ҳ будий ҳ ам эски тартибни камситмаган ҳ олда, бугунги кун та лабларига фа қ ат усули жадиднинг мослигини амалда исботлади. "Усули жадид хохламайдур ғ он, ё янги нима эканини билмай, урусий атайдур ғ он авом, бидъат атайдур ғ он муллалардин ҳ ар ким ни келиб, ушбу мактабни кўрибдур. Болаларни ҳ усни қ ироъати, тажвид, ҳ исоб, а ҳ ком ва а қ оид мусулмонийни бил ғ они ва анкад муддатга ў қ уб, ёз ғ они хулоса, ў қ иган сабо қ ини қ оидаси ила би либ, жавоб бер ғ онини кўриб та ҳ син қ илиб, аксар ила аксар балки ҳ ама кўр ғ он ва бил ғ он кишилар ушбу тари қ а мактаб тў ғ рисига собдил фикр биладурлар. Яъни ушбу қ оида манфаатига қ ойил бўла дурлар" [3], дейди. Бе ҳ будий "усули жадид"да ў қ итиш жуда кўп мамлакатларда амалга ошаётганлигини қ айта- қ айта такрорлайди: "Мулла Абдул қ одир муаллим ва мен бу тартиб ва пру ғ румларни туш кўриб, топганимиз йў қ ва ё шайтондан ва ё бош қ адан олганимиз йў қ . Балки, газет ғ а кўрдик ва муаллим Ҳ ў қ анд, Тошканд, Бухоро, Оренбург, Козон ша ҳ арларига юруб ибрат олибдур", [20] дейди куйиниб. Бе ҳ будийнинг ўзи ҳ ам бу усулни Кофкоз, Истанбул, Миср, Ҳ ижоз, Арабистон каби ша ҳ ар ва мамлакатларда юриб, эски ва янги мактаб, мадрасаларни кўриб, бироз тажриба ҳ осил қ ил ганлигини, Русия ва Татаристоннинг баъзи жойларида бўлиб мусулмон мактабларининг программа ва тартибларини кўздан кечирганлигини айтиб ўтади. Кўриб ўтганимиздек, Бе ҳ будий фа қ атгина мана шу - усули жадид мактабларининг тарафдори бўлди ва унинг моддий ва маъна вий равна қ и учун ўз куч- қ увватини аямади. У бу усулда ў қ итиш учун биринчилар қ атори тажриба сифатида Самар қ анд ша ҳ рига я қ ин жойлашган Каптархона қ ишло ғ ида янги усул мактаби очиб, бола ларни ў қ итган. Ундан сўнг эса муаллим Абдул қ одир Шакурийнинг мактабини ўз ҳ овлисига кўчириб олиб келган. (Бу ҳ а қ да кейинги бобда батафсил фикр юритамиз). ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР РЎЙХАТИ: 1. КАРИМОВ И. И қ тисодий исло ҳ от: маъсулиятли бос қ ич. - Тошкент: Ўзбекистон. 1994 йил. 42- бет. 2. КАРИМОВ И. Ўзбекистон и қ тисодий исло ҳ отларни чу қ урлаштириш йўлида. - Тошкент: Ўзбекистон. 1995 йил, 267-бет. 3. Ўзбекистон Республикасининг Таълим тў ғ рисидаги қ онуни. Маърифат.- 1992 йил, 2 июль. 4. АЙНИЙ С. Бухоро ин қ илоби тарихи учун материаллар.-Самар қ анд- Тошкент:СССР хал қ ларининг Марказий нашриёти. 1926 йил, 150-бет. 5. АЙНИЙ С. Эски мактаб.-Тошкент: ғ афур ғ улом. 1988 йил, 183-бет. 6. АБДУЛЛАЕВ Й. Эски мактабда хат-савод ўргатиш.-Тошкент: Ўзбекистон. 1960 йил, 550-бет. 7. АЛИЕВ А. Ма ҳ мудхўжа Бе ҳ будий.-Тошкент:-Ёзувчи. 1994 йил, 32-бет. 8. АЛИЕВ А. Ижод ва изланишлар. -Тошкент: -Адабиёт ва санъат нашриёти. 1976 йил, 187-бет. 9. Адабий мерос ва замонавийлик.-Тошкент:-Адабиёт ва санъат нашриёти. 1983 йил, 159-бет. 10. АВЛОНИЙ А. Туркий гулистон ёхуд ахло қ .-Тошкент:-Ў қ итувчи. 1992 йил, 62-бет. 11. БАРАНОВ С.П. Педагогика.-Тошкент:-Ў қ итувчи. 1979 йил, 374-бет. 12. БОБОХОНОВ А. Х амза Х акимзоданинг педагогик ғ оялари.-Тошкент:-Ў қ итувчи. 1960 йил, 35-бет. 13. БОБОХОНОВ А., МА Х СУМОВ М. Абдулла Авлонийнинг педагогик фаолияти ва таълим-тарбия тў ғ рисидаги фикрлари. -Тошкент:-Ў қ итувчи. 1966 йил, 85-бет. 14. БОБОХОНОВ А. Ўзбекистонда педагогик фикр тара ққ иёти тарихидан.-Тошкент:- Ў қ итувчи. 1967 йил, 86-бет. 15. БЕ Х БУДИЙ М. Мунтахаби жу ғ рофияи умумий ва намунаи жу ғ рофия.-Самар қ анд:-Типография Г.И.Демурова.1906 йил,103-бет. 16. БЕ Х БУДИЙ М. Китобат ул-атфол.-Самар қ анд: Типография Г.И.Демурова. 1908 йил, 27-бет. 17. БЕ Х БУДИЙ М. Падаркуш.-Самар қ анд: Газаров ва Слиянов матбааси. 1913 йил, 18-бет. 18. Граборь М.И. "Краснянская К.А. Применение математической статистики в педагогических исследованиях, -М: Педагогика, 1977. 98-стр. 19. ДОЛИМОВ С. Умр сабо қ лари.-Тошкент:-Ў қ итувчи. 1978 йил, 135-бет. 20. МУ Х АММАДЖОНОВ М. Турмуш уринишлари.-Тошкент: ғ афур ғ улом. 1969 йил, 385-бет. 21. МИРАБДУЛЛА М. Жу ғ рофий атамалар лу ғ ати.-Тошкент:Фан. 1992 йил, 56-бет.