Жадидлар педагогикаси - Pedagogika - Referatlar

Жадидлар педагогикаси

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

112.5 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Режа : 1. Октябрь инқилоби давлат тўнтариши. 2. Туркистон ўлкасида диний-исломий тарбиявий муассасалар ва педагогик фикр тараққиёти. 3. Маърифатпарварлик ҳаракати ва таълим-тарбия 4.Туркистонда илғор маърифатпарварларнинг педагогик қарашлари

www.arxiv.uz 1880 – 1882 йилларда Ўрта Осиёда рус – тузем мактаблари ишлай бошлади, сўнгра 1889 – 1900 йиллардан бошлаб янги усул, яъни жадид мактаблари ишлай бошлади. Бу мактабнинг асосчиси татар зиёлиси Исмоил Гаспиринский (1852 – 1914) бўлган ва у дастлаб Бухоро, Тошкент, Самарқанд, Хива, Қўқон, Андижон, Хўжанд шаҳарларида оммалашиб кетишига сабабчи бўлган, жадидчилар: Ҳамза, Фитрат, Чўлпон, А.Авлоний, Домла Ибодий, Мунаввар Қори Абдурашидов ва бошқалар ўзлари мактаблар очиб дарс берганлар. 1917 йил тунтаришидан сўнг Марказий Осиёдаги 3 та (Бухоро амирлиги, Хива хонлиги, Қўқон ҳонлиги) давлат урнида янги йўналишдаги мафкурага асосланган республикалар, яъни Туркистон Мухтор Жумхурияти (Собиқ Туркистон АССР), Бухоро Халқ Республикаси, Хива халқ Республикаси ташкил топди. Янги Шуро хукумати аввалги таълим тизими, ўқув-тарбиявий ишларни ислоҳ қилиш. Халқ маорифи тизимимнинг янги шаклини жорий этиш юзасидан бир қатор вазифаларни белгилаб берди. Бундай тадбирларни амалга ошириш Туркистонда Халқ Комиссарлари Советининг 1918 йил 14 майдаги декрети асосида бошланди. Халқ маорифи тизимини тасдиқ этиш республика халқ маорифи Комиссарлигига ва унинг махалий Советлар хузуридаги бўлимларига юкланди. Ўқувчиларга илм фаннинг зарур асослари билан бир қаторда, меҳнат кўникмалариниҳам бера оладиган ягона Шуро "Меҳнат мактаби" халқ маорифи учун асосий негиз қилиб олинди. Лекин янги мактабларни вужудга келтириш бир қанча муоммоларга дуч келди. Айниқса, ўқитувчининг етишмаслиги, дарсликларнинг ва мактаб жихозларининг йўқлиги ишни янада қийинлаштирди. Собиқ Туркистон АССРда янги типдаги халқ маорифи тизимини ташкил этишда хукумат РСФСР Халқ Комиссарлари Советининг "Черковни давлатдан ва мактабни черковдан ажратиш тўғрисида"ги 1918 йил 28 январдаги декретига асосланиб, муллалар ва турли зиёли дин ахлларининг

www.arxiv.uz мактабларда дарс беришига йўл қўймаслик тўғрисида декрет қабул қилди. Мазкур декретга мувофиқ собиқ Туркистон АССР Халқ маорифи Комиссарлиги ахолининг ҳамма талабаларидан бўлган болаларни қайси миллатга ва жинсга мансуб бўлишидан қатъий назар мактабларда текин ўқитишни Туркистон республикасида жорий қилиш тўғрисида буйруқ чиқарди. "Туркистон Республикаси Халқ Комиссарлари Совети 1918 йил май ойининг бошида, мактаб тубдан қайта қурилди, деб эълон қилди. 1917 йил тунтаришигача мавжуд мактаб ва умуман, болалар ҳамда усмирларни ўқитиш ишининг ташкил этишига хос бўлган синфий табақавийлик ҳамда камситувчиликни тезроқ бартараф этиш мақсадида қарор қилинди. Бу ҳақда чиқарган хукумат мурожаат номасида: "Улка Советлари съездининг иродасини бажара бориб, дархол ягона ва ҳамма учун очиқ мактаб ташкил этишга киришилди. Барча кириш имтихонлари бекор қилинди. Ҳамма блсқич ва идора мактаблари эндиликда ёши, миллати ва динидан қатъий назар ўқишни истаган ҳамма кишилар учун очиб қўйилди", - дейилган эди. Ушбу мурожаатни улка ахолиси халқ маорифи соҳасидаги бўрилиши, чуқур демократлаштиришнинг якоол далили деб бахолади. С.Р.Ражабов маълумотига кўра. Туркистон Респуликаси партия ташкилоти ҳамда хукуматининг халқ маорифи соҳасида амалга оширган янги сиёсатига жавобан улкада дархол жуда кўплаб мактаблар очилди, улардаги ўқувчилар сони бир неча баробар кўпайган. 1918 йилнинг июнида Тошкентда маориф ходимларининг биринчи съезди очилиб, унда халқ маорифи соҳасидаги ахвол мухокама қилинди ҳамда уни қайта кўриш бўйича аниқ тадбирлар белгиланади. 1918 йил декабрда Туркистон Республикаси халқ маориф комиссарлиги буйруқ чиқариб, ҳамма мактабларда она тили ва рус тили ўқитиш қарор қилинди. Ушбу қарорни қуллаб-қувватланиши натижасида махалий миллатга

www.arxiv.uz мансуб хотин-қизларни маданияти, илм-фанга, ижтимоий ҳаётда фаол қатнашишга жалб қилиш ҳаракати жадвал йусинда авж олиб кетди. 1918 йилда Туркистон Республикасининг Марказий ижроия Комитети мактабларда ўқувчиларни ўз она тилида ўқитишга ўтиш тўғрисида декрет чиқардики, бу улка халқлари миллий маданиятлари истиқболи учун халқ қилувчи аҳамият касб этди. Орадан бир ой ўткач: "Туркистон мактабларининг структураси тўғрисида Низом" чиқарди. Мактабларни янги ижтимоий негизларда ташкилий жиҳатдан тартибга солиш, ҳама қайта куриш, мақсадида халқ маорифи Комиссарлилигининг буйруғига мувофиқ мудирлик, инспекторлик ва директорлик лавозимлари бекор қилинди: сайлаб қуйиладиган раис ҳамда котиб раҳбарлигида ишловчи коллегиал орган-педагогика кенгаши умумтаълим мактабларига бошчилик қиладиган бўлди. 1918 йил ноябр ойида Халқ маориф кенгашлари ўқув юртларини,уларнинг турларини ҳисобга олган ҳолда, рўйхатдан ўтказдилар ва шу асосда янги мактаблар очиш ҳамда уларни жойлаштириш эхтиёжлари тўғрисидаги таклифларни ишлаб чиқдилар. Мазкур тадбир ҳам улкада маориф ишини тартибга солишда муҳим рол уйнайди. Масалан, "меҳнат мактаблари" деб аталган мактаблар политехник таълимини амалга оширишга катта эътибор берилди. Улкада меҳнаткашлар оммаси мададига суянган ҳолда янги типдаги мактаблар вужудга кела бошлади. Жумладан: Тошкент шахрининг эски шаҳар қисмида халқнинг бевосита иштироки билан дастлабки 13 та ўзбек мактаби, Қуқонда 17 та рус мактаби ташкил этилди. Шундай қилиб, 1918 йилнинг бахоларига келиб, республикада ишлаб турган мактабларнинг сони 330 тага етди, 1918/1919 ўқув йилининг бошида эса Тошкентнинг ўзида 75 та мактаб ва Самарқанд вилоятида 100 дан ортиқ мактаб ишлаб турган.

www.arxiv.uz 1919/20 йилининг бошида ишлаб турган мактаблар Фарғона вилоятида 350 тага, Сирдарё вилоятида 839 тага, Самарқанд вилоятида 216 тага етди. Махалий ахолидан миллий ўқитувчилар тайёрлаш, миллий дарсликлар нашр қилиш, Шуро хокимияти мафкурасига асосланган таълим- тарбиявий жараённи амалга ошириш ишлари юзасидан бир қатор тадбирлар белгиланди. Халқ маорифи комиссарлиги педагоглар илғор тажрибасини ёйиши ҳамда уларнинг методик жиҳатдан тайёргарлигини ошириш тўғрисида ғамхўрлик қилиб тошкентлик илғор муаллимларнинг ташаббусини маъқуллади. Улар Туркистонда Шуро хокимиятининг дастлабки мактабларини ташкил этиб, янги мактаб муаммоалрини ўрганиш билан чекланмай, балки мактабшунослик, хусусий методика ҳамда педагогика масалаларига оид материалларни ҳам нашр қилдилар. Жумладан, "Умумтаълим мактаблари бўлимининг бюллетени чиқарилди, фан предметлари бўйича методик хоналар ташкил этилди." 1918-1919 йиллардаёқ ўзбек тилида ўқув адабиётларини чоп этишга киришилди. Шу даврда нашр этилган ўқув адабиёти Крубернинг "Бошланғич география" табиий география бўйича ўқитувчилар учун қулланма, "Туркистон" (у Крубер ёзган "Россия географияси очерклари"дан ўзбекчага ағдарилган) қулланмаси, биринчи ва 2-синфлар учун арифметика масалалари туплами (Валишевнинг татар тилидан тажримаси) Қори- Ниёзовнинг табиатшуносликка ои қўлланмаси шулар жумласидадир. 1920 йилгача ўқув адабиётини чоп этиш ишлари билан республика Хақ маорифи комиссарлиги шуғулланган эди. Шундан сўнг бу иш янги ташкил этилган. Туркистон Давлат нашриёти зиммасига юклатилди. Шуро хукумати халқ маорифига доир тадбирларни амалга оширар экан, ўқитувчилар тайёрлашга кўпроқ эътибор берди, тез орада Тошкент ўқитувчилар тайёрлашнинг марказига айланди. 1918 йилнинг июнида бу ерда дорилмуаллимин (ерли миллат ёшларидан муаллимлар тайёрлаш институти) очилди. Олти ойлик улка курслари ташкил этилди. 1918-21 йилгача махалий миллатлардан 3 мингга яқин муаллимлар тайёрланди.

www.arxiv.uz 1918-21 йилгача вақт ичида Туркистонда бир неча ўқув юртлари, жумладан, Туркистон шарқшунослик институти, Самарқандда ўзбек билим юрти, 1921 йилда химия-фармакология институти ташкил этилди. Ўқитувчилар тайёрлаш йилда-йилга яхшиланиб борди. 1925 йилда Ўзбекистон қишлоқларида ишлаб турган мауллимлар 2748 кишига этди ёки 1917 йилга қадар хукукмат мактабларида ишлаб турган муаллимларга нисбатан турт баробар кўпайди. Шу билан бирга таълим-тарбия ишлари яхшиланди. Ўқувчиларни дарсликлар ва ўқув куроллари билан таъминлаш ҳам йўлга қўйилди. Хукумат халқ маорифи учун маблағ аямайди. 1925-25 ўқув йилида халқ маорифи эхтиёжларига 11,4 млн. сум, республика бюджетининг 24% сарфланди. IV. Мактабларни ташкил этишда махалий ахоли орасидан биринчи бўлиб етишиб чиққан муаллимлар Х.Х.Ниёзий, А.Авлоний, Абдуқодир Шакурий, Исматулла Рахматуллаев, Абдурауф Фитрат, Исхокхон Ибрат Г.Н.Кори-Ниёзий, Мунаввар Кори, Тухтаназар Шермуҳамедов, Эргаш Комилов, Окилхон Шарофиддинов ва шу сингари зиёлилар фаол қатнашдилар.Ибратнинг асли исми Исхокхон, отасининг исми Жунайдулладир. Исхокхон 1962 йилда Наманганда туғилган. У ватанпарвар шоир, забардаст тилшунос, тарихшунос олим, илу ўзбек матбаатчиларидан бири, сайёх, каллиграф, наккош, оташин публицист ва илғор педагогдир. Кишиларни замон илмидан, илғор маданиятдан, таълим-тарбия системасидан урнак олишга чақирди. Абдукодир Шакурий 1875 йилда Самарқандда дунёга келган. Шакурий эски усулдаги мактабни тамомлагач Самарқанд шахридаги мадрасага ўқишга киради. Рус гимназиясига бориб у ернинг ички ўқитиш усуллари ва қоидалари билан танишиб, "Гимназия" шеърини ёзади. Шеърда болаларни саводли қилиб ўқитиш, билим бериш ва гимназиянинг эски мактаб-мадрасадан афзаллигини таъкидлайди. Шакурий ўқитувчилик

www.arxiv.uz қилибгина қолмай, у ўз мактаби учун дарсликлар ёзиб, уларни ўз маблағи эвазига чоп қилдирган. Абдурауф Фитрат 1886 йил Бухоро шахрида туғилган. "Фитрат" Абдурауф адабий тахаллуси бўлиб бу сўз туғма табиат, туғма истъедод деган маънони англатади. Унинг отаси ўзбек, онаси тожик бўлган. Дастлаб эски мактаб, сўнгра Бухородаги Мирараб мадрасасида тахсил куради. У араб, форс тожик, турк адабиётларини, фалсафани, Шарқ халқлари тарихи ва маданиятини чуқур ўрганади. "Хинд сайёхи хиссаси"да янгича ғояни-муайян даражада Бухоро амирлигига нисбатан ўз эътирозномасини баён этади. 1916 йили Фитрат Оренбургдаги "Шуро" ойномаси сахифаларида "Жохилона таассубга қарши"ма коласини эълон қилади. А.Фитрат таълим-тарбия ҳақидаги қарашларини тожик тилидаги "Сайёхи хинди баёноти", "Рахбари нажот", "Сайха", "Восе кузголони", "Амир Олимконнинг хукмронлик даври", ўзбек тилида "Оила", "Қиёмат", "Бегижон", "Мунозара", "Ок мазор", "Абдулфайзхон" ва бошқа мақола ва асрларида намоён қилади. Намоёндаларнинг таълим-тарбия сохасидаги ишлари ҳақада жуда кўп гапирсак озлик қилди. Хулоса қилиб айтганда, Октябрь тўнтаришидан сўнг Шуро хукумати томонидан Туркистонда халқ маорифи тараққиёти учун қилинган ишлар, Туркистонда жуда катта аҳамиятга эга бўлди. Бу ерда халқнинг савод чиқариши учун жуда қисқа муддати керак бўлди. XIX асрнинг ўрталарида Туркистонда бошланғич маълумот берадиган мактаблар, ҳамда ўрта ва олий диний таълим берадиган мадрасалар мавжуд эди. Мактабларнинг аксарияти диний таълим берувчи мактаблар эди. Бу мактаблар араб тилида Қуръонни ўқишни ўргатиш ва хар бир мусулмон учун зарур бўлган вазифаларни ўргатар эди. Шаҳар мактабларида диний таълимдан ташқари умумий таълим элементлари - езиш ва ҳисоблаш ўргатилар эди, машхур шоирларнинг шеър

www.arxiv.uz ва газаллари ҳам ўқитилар эди. Бундай мактаб ўқувчилар бадавлат оилалар фарзандлари булар эди. Улар ўқишни тамомлаб савдо-сотик, хунармандчилик билан шуғулланар эдилар, баъзилари қўшимча таълим олиб хаттотлик билан шуғуллана, баъзилари мадрасага кириб ўқишни давом эттирардилар. Олий диний мактаб бўлган мадрасаларда ўрта асрга оид диний фалсафа, мусулмон ҳуқуқлари, араб тили грамматикаси ва мантиқ илмларидан дарс ўтилган. Мадрасани томонлаганлар имомлик қилиш ва козихоналарда ишлаш ҳуқуқига эга бўлганлар. Мактаб ва мадрасаларда асосан ўғил болалар ўқитилар эди. Мактаб ва мадрасаларда дарс ўзбек, араб ва форс тожик тилларида олиб борилар эди. Марказий Осие Руссия томонидан босиб олингандан кейин мактаб ва мадрасаларда баъзи ўзгаришлар юз берди. Мусулмон мактабларида босмахонада чоп этилган дарсликлар пайдо булди. Мустамлака маъмурияти машғулотлар ўрта аср тартибида олиб борилаетган мусулмон мактаблари ишига аралашмас эдилар. Аммо рус тилини ўқитишни рагбатлантириш чораларини курар эдилар.ХХ аср бошларида мадрасаларда рус тилини ўқитилиши жорий қилинсин, деган кўрсатма берилган. ХХ аср бошларида Туркистонда мадрасалар: Бухорода- 80, Қуқонда-40, Самаркандда-22, Марғилонда - 28, Тошкентда - 17, Хива хонлигида -130 та мавжуд бўлиб, уларда 400 дан 500 тагача талабалар тахсил олар эди. Туркистон улкасида 1905-1906 йилларда 5290 та мактаб бўлиб уларда 70955 талаба таълим олган. 1860 йилда Марказий Осиенинг кўпгина қисми Руссия томонидан босиб олинди. 1965 йилдан Тошкент Туркистон генерал- губернаторлигига қарашли ерларнинг маркази бўлиб қолди.Ўрта аср мусулмон мактабларининг ислох қилишдан бош тортган чоризм, руслар урнашган ерларда очилган рус мактабларини Туркистонда маориф сохасида уз сиесатининг куроли қилиб олишга ҳаракат килди.(Дастлабки рус мактаби Тошкентда 1866 йилда очилган). Рус мактабига руслар билан бирга ўқиш

www.arxiv.uz учун махалий ахоли болалари ҳам қабул қилинар эди. Ўқувчиларнинг 1-4 қисмини махалий ахоли болалари ташкил этар эди (жами 200та) Буларнинг кўпчилиги озод болалари бўлиб, ўзбек ва тожик болалари нихоятда кам эди. Рус мактабларида бойлар ва ок суякларнинг болаларигина укир эди. 1884 йилда 19 декабрьдан синаб куриш учун биринчи рус тузен мактаби махалий болаларни ўқитиш учун очилди. 10 йилдан сунг бутунлай мактадлар сони 4 тага кўпайди. 1904 йилга келиб уларнинг сони 57 тага етди. Уларни 1830 та ўғил 104 та қиз болалар ўқирдилар. Иқтисодий жиҳатдан ривожланган Тошкент, Қўқон шаҳарларда хунар-техника билим юртлари очилди янги типдаги комелия билим юртлари пайдо булди. XIX асрнинг бошларида Бухорода марифатпарвар мусулмон луғонийлари ўртасида мактаб ва мадрасаларни ислок қилиш керак деган фикр пайдо булди. (Ислом динига кириб келган ислоҳ қилиш). Шундай ислох тарафдорларининг жадидлар, яни янгилик тарафдорлари деб атай бошладилар. Уларга қарши турган оким яъни фиодао ўрта асир диний фанатизими рухида бўлган кишиларни эса кадимислар деб атай бошладилар. XIX аср бошларидаги биринчи жадидчи Ал Курсавий эди. Жадидчилар Бухородаги 200 га яқин мадрасани ислох қилиш гояси билан чиқдилар. Кадимислар эса уларни кофирлар деб худосизликда айибладилар. Бухоро амири Хайдар эса уларни зимдонга ташлар ва улим жазосига хукм этди. XIX асрнинг 50-60 йилларида диний ислохатчилар яна кўпайди. Янди бу ҳаракат бошида Бухоролик мударрис ва тарихчи олим Маржоний (1818- 1889) турар эди. Маржоний ўзининг дастурида қуйидаги олтита масалани қўяди: 1. Куръондаги хар қандай диний масала юзасидан кишилар билган ҳолда ўзлари эркин фикр юритсинлар. 2. Бировнинг бировга кўр кўрона эргашиши қатъий ман этилсин.

www.arxiv.uz 3. Мадрасаларда ўқитиладиган хожия ва ширк каби қуруқ мазмунга эга бўлган ва ўқувчилар учун фойдаси бўлган, уларни вақтини оладиган дарслар дарс жадвалидан олиб ташлансин. 4. Мадрасаларда Куръони Карим, Ходиси шариф уларнинг таржимонлари ва ислом тарихи каби дарслар утилсин. 5. Арихметика, тарих, жугрофия, тобобат, мантиқ, фалсафа ва бошқа дунёвий фанларни ўқишга қаршилик кўрсатилмасин. 6. Хар бир ишда мусулмончиликни Муҳаммад Аллайхусалом даврилдаги кадимий ислом маданиятига қайтариш кузда тутилсин. Бирок реакцион кучлар тазикига учраган Маржоний Бухорони тарк этишга мажбур бўлади. Унинг маслакдошлари жалолашди. XIX аср охири ХХ аср бошлари Туркистонда чор мустамлакаси кучайди. Бу даврда жадичилик ҳаракати кучайди. Жадидчилик жамияти тунтариш йули билан эмас, ислохатлар йули билан ривожлантириш тарафдори эди. Бу даврда Эронда (1907), Туркияда (1908) бурчида давлат тунтариш руй берган эди. Булар Ўрта Осийда жадидчилик ҳаракатини расмий тусда ривожланишига таъсир кўрсатди. Жадидчилар барча ижтимоий-сиесий кучлар билан иттифоқ тузиб халқ ва келажак манфаати йулида ислохот тарафдорлари эдилар. Бехбудий мана шундай иттифоқ тузиш гояси билан чикди. У "Уломо ёки зиёлий ва тараққий парварларимиз, бой ва авомимиз бирлашиб, дин ва миллат ва ватаннинг ривожи учун хизмат этишади" деб езган. 1906 йилда "Тараққий"деб номланган жадиди газетаси чиқа бошлади. Орадан кўп утмай "Хуршид", "Шухрат" сингари газета чиқарувчилар. Жадидчилик ҳаракати дастури қуйидаги масалаларни ҳал қилишга қаратилган: 1. Диний таассуф ва фанатизмга қарши кураш.

www.arxiv.uz 2. Феодал даври маорифини ислох қилиш 3. Жадидчилик гояларини тарғиб қилиш, янги ўзбек адабий тилини ишлаб чиқиш, ўзбек халқига тушинарли адабиёт ва театир яратиш. 4. Хотин-кизларни паранжидан чиқиш ва мактабда ўқитилиши. Улар тагдирини ўзгартириш, оилада ислохат утказиш. 5. Махаллий бойлар ва совдогарлари сиесий, иқтисодий жиҳатдан рус буржуазия билан тенг ҳуқуқли бўлиш, Мустамлакачилик сиесатини ислох қилиш. Биринчи марта жадидчилик Қримда пайдо булди. Унинг ижодкори ХХ аср бошида Исломбек Гасперали эди. Шарқ халқлари манавий хаетида, мактаб маорифида инкилоб ясаган "усули жадид" номини олган "Усули савтия"ни у бошлаб берган. Убарча туркий халқлари яхлит, ягона миллат деб билди. Уларнинг ҳам илм-марифатда, хак-ҳуқуқда дунёнинг тараққий этган миллатлари билан тенг курмокни орзу килди. Янги усул мактаби куйдагиларга асосланган: - синфда болалар сони 30 дан ошмаслиги; - болалар ёз ва қишда 2 марта мактабга қабул қилиши (бир йилда икки дафа); - ҳар бир қабул 1-синфдан ошмаслиги; - ҳар бир муаллимда кўпи билан 3-4 синф бўлиш; - дарслар кетма-кет тартибда бўлиши; - 7-9 ешдаги болалар 7-8 соат ўқишолмайди, уларнинг ўқиши учун 5 соат кифоя. - жума ва байрам кунлари дам олиш. - ўқишдан сунг ёзги иссиқ кунларида таътил бўлиши; - дарс зериктирмаслиги; - шогирдни уриш ва сўқиш бефойда эканлиги; - ўқиш қоидаларини риоя этиш: Бухоро, Самарканд, Фарғона, Наманган, Қуқон, Тошкентда кўплаб зиёлилар жадидчилик ҳаракатига бош- қош бўлдилар; Файзулла Хўжаев (1896-1938), Исхоқхон Ибрат (1862-1937),

www.arxiv.uz Сиддиқ Азизий (1864-1924), Саидрасул Азизий (1864-1933), Муҳаммад Шариф Сўфизода (1869-1937), Махмудхужа Бехбудий (1875-1919), Абдулқодир Шукурий (1875-1993), Абдулла Авлоний (1878-1934), Садриддин Айний (1878- 1954), Мунаввар қори Абдурашидов (1878-1931), Исматилла Рахматуллаев (1883-1962), Абдурауф Фитрат (1884-1939), Х.Х.Ниезий (1889-1929) ва бошқалар. Маълумки, Марказий Осиё заминида Темурийлар хукмронлиги инқирозга юз тутгандан кейин, бу ўлкани қўлга киритиш учун жаҳоннинг кўпгина мамлакатлари ҳаракат қилдилар. Ана шулардан бири Чор Россияси эди. XIX асрнинг II ярмида собиқ империя ўрнида 3 хонлик бўлиб, Бухоро амирлиги, Хива хонлиги ва Қўқон хонликлари эди. Шу 3 мустақил давлат ўзаро ўрталарида зиддиятлар бўлиб турган вақтда рус давлати Марказий Осиёни босиб олиш учун хужум бошлади ва дастлаб Қозоғистонни, сўнгра Туркистон, Чимкент, Авлиё отани, 1865 йилда Тошкентни забт этдилар 1868йил Самарқанд 1876 йил Фарғона вилояти Россия қўлига ўтди. Туркистон ўлкаси Россия томонидан босиб олинган, синг-минглаб рус олимларини Марказий Осиёга кўчириб келтиради. Кейинчалик ўлкада рус мактаблари, рус тузем мактаблари, гимназия каби мактаблар очилди ва бу мактабларни кенгайтириш натижасида маҳаллий мактаб, мадрасалар қисқартира бошлади. 1917 йил тўнтаришгача ўлка аҳолисини, саводсиз деб камситишга уриндилар, қуруқ бўхтон ёғдирдилар. Улар ўлка аҳолисини саводхон қилиш учун рус, рус тузе мактабларида, гимназия каби ўқув масканлари керак, мадраса ва эски усул мактабларида, отин мактабларида савод чиқариб бўлмайди деган сиёсатини илгари суришга ҳаракат қилдилар. Аслида Туркистон ўлкаси ҳалқларининг саводхонлик даражаси Россия аҳолисининг саводхонлик даражасидан паст эмас эди. Чунки 1917 йилги тўнтарилишдан олдин ўлкада халқлар шахсий ва оммавий мактаблар, мадрасаларда билим олишар эдилар.

www.arxiv.uz Чор Россиясининг асосий мафкуравий кураши натижасида рус миллатидан бошқа миллатга мансуб фуқаролар камситилар эди. Чунки рус- тузем мактабларини битирганлар саводли ҳисобланар эди. Хаттоки, улар дунёвий мактаблар очиш, она тилидаги дарсликлар, газета ва журналларни нашр қилишга қаттий таъқиб қилар эдилар. 1970 йилда Рус миллатига мансуб бўлмаган халқлар 3 тоифага бўлинган эди. 1. «Жуда кам руслашган халқлар». Булар асосан аввал она тилида ўқишни бошлар ва кейинчалик рус тилида ўқишга ўтиш тавсия қилинарди. 2. «Руслар ҳам яшайдиган районларда яшовчи халқлар». Бу тоифадагилар фақат рус тилида ўқитиш кераклиги таъкидланади. 3. «Етарли даражада руслашган халқлар» Украина, Беларус ва бошқалар, буларнинг мактабларида ўқитиш фақат рус тилида олиб борилар эди. Тарихда ўзбек халқи кўп босқинчиларни кўрган. М-н: Мўғил-татар босқинчилигини оладиган бўлсак, улар одамларни қирган, бойликларини талон- тарож қилган . . . аммо, маданиятига, тилига ва динига тегмаганлар. Энг даҳшатлиси, руслар Туркистонда барча босқинчилик ишларини олиб бориш билан бирга халқнинг урф-одатидан, тили ва динидан ҳам айирмоқчи бўлдилар. XX аср бошларида Туркистонда ҳаммаси бўлиб 20925 ишчи бўлган холос. Темир йўллар ўлкамизнинг барча бойликларини Россияга ташиб олиб кетиш мақсадида қурилган эди. Янги очилган турли мактаблар мустамлакачи амалдорлар учун тилмочлар тайёрлаб бериш учун хизмат қилган. Иқтисодий жиҳатдан энг ривожланган Қўқон ва Тошкент шаҳарларида 1905-1907 йилларда янги турдаги мактаблар - ўғил ва қиз болалар бирга ўқийдиган билим юртлари очилди. 1897 йилда иррагация назоратчилари тайёрлайдиган курс ташкил этилди. 1902 йилда Тошкентда қишлоқ хўжалик гидротехника мактаби очилди. 1904 йилда Самарқандда боғдорчилик ва Тошкентда темир йўл

www.arxiv.uz техника билим юрти очилди. Шу тариқа Туркистонда маданий иқтисодий ривожланиш анча юксак поғонага кўтарилди. 2. Туркистон ўлкасида диний-исломий тарбиявий муассасалар ва педагогик фикр тараққиёти. XIX асрнинг ўрталарида Туркистон ўлкасида бошланғич маълумот берадиган мактаб ҳамда ўрта ва Олий диний таълим берадиган мадрасалар мавжуд эди. Қишлоқ мактаблари оддий диний таълим берувчи мактаблар эди. Бундай мактабларда араб тилида ёзилган Қуръонни ўқишни ўргатар, ҳар бир мусулмон учун зарур бўлган асосий вазифаларни ўргатишар эди. Шаҳар мактабларида диний таълимдан ташқари, умумий таълим элементлари – ёзиш ва ҳисоблаш йўллари ўргатилар, халқ орасида машҳур бўлган шоирларимизнинг асарлари /шеър ва ғазаллари ўқитилар эди/. Олий диний мактаб бўлган мадрасаларда ўрта асрга оид фалсафа ва мусулмон ҳуқуқлари, араб тилининг грамматикаси ва мантиқ илмларидан дарс ўтиларди. Мактаб ва мадрасаларда дарс ўзбек, форс ва араб-тожик тилларида олиб борилади. Мусулмон мактаблариди таълим 5 тоифада бўлган: 1. Қуйи мактаб – бу мактабда ўғил болалар ўқитилган. /4/ 2. халилхона мактаби- /намоз/ ёд олдириб ўргатилган. 3. Қорихона- Қуръон ёд олинган. 4. Мактаб интернат- бу мактабда ҳам диний, ҳам дунёвий фанлар ўқитилиб, ўрта маълумот берилган. Марказий Осиё Россия томонидан босиб олинганидан кейин мактаб ва мадрасаларда ўзгаришлар юз берган. Мусулмон мактабларида босмохонада чоп этилган дарсликлар яратилди. Босмохонада Қуръон ва хафтияклар нашр қилинган, Хиндистон ва Эронлардан шоирларнинг тўпламлари нашр қилинган. Секин-асталик билан мактабларда рус тилини ўқитишга эътибор берилди. XX аср бошларида мадрасаларда рус тилини ўқитиш жорий қилинсин деган

www.arxiv.uz кўрсатмага биноан 1913-1917 йилларда мадрасаларда рус тилини ўқитиш жорий қилинди. Асримизнинг бошларига келиб, Туркистон ўлкасида йирик Марказий шаҳарларда мадраса очилди. Улар Олий таълим йўналишида олиб борилди. Бухорода – 80, Қўқонда – 40, Самарқандада – 22, Марғилонда – 28, Тошкентда – 17, Хева хонлигида 130 мавжуд бўлиб, уларда 400 дан 5000 тагача талаба таҳсил оларди. Умуман олганда Туркистонда 1905-1906 йилларда 5290 та мактаб бўлиб, уларда 70955 талаба ўқир эди. Бу даврга келиб маҳаллий фуқаро болаларидан илмий кишилар тайёрлаш мақсадида Хева хони Сайид Муҳаммад Раҳимхон Боҳодирхони Соний –Феруз /1844-1910/ катта ишларни амалга оширди. Унинг ташаббуси билан 1884 йили ўз саройида мактаб ояилиб, бу мактабда ёшларга таълим- тарбия бериларди. Феруз фармонига мувофиқ 1904 йили Урганчда биринчи янги усул мактаби очилди. Унда Туркиялик Хусайин Қўшаев деган ўқитувчи ёшларга таълим- тарбия бера бошлади. У Урганчда қизлар мактабини ташкил этди. Бу мактабда Комила Қўшаева қизларга билим берди. Маърифатпарвар Комил Хоразмий гимназия ва мактабларда ўқитиш усулини Тошкент шаҳридан ўрганиб келиб, бу соҳадаги ишларни жонлантириб юборди. Бу мактабларда ўқув дастури ҳамда режасига – риёзиёт, тарих, жўғрофия, табииёт, рус тили, маҳаллий савод /она тили/ ва исломшунослик фанларини ўқитиш белгиланади. Бу мактабларда машғулот жараёнида шарқ мутафаккирлари Навоий, Фузулий, Бедил, Машраб каби бир қатор шоирларимиз билан бирга бир қаторда рус шоир ёзувчиларнинг асарлари ўрганиллади. Шунингдек, санъат ва маориф ҳамда маданиятни ривожлантириш мақсадида, саройда «Подшохи замон типолитографияси»ни ташкил қилди. «Литография» юнонча сўз бўлиб, «Литос- тош ва «графос- ёзаман» деган маънони билдиради. Бу атама ўзбек

www.arxiv.uz тилида тошбосма тарзида қўлланилган. Феруз саройида бу тошбосмахона илк бор Абу Наср Форобийнинг «Нисобус-сибиён» /Болалар насибаси/, Алишер Навоийнинг «Ҳамса» асаридан парча, «Хайрат ул-аброр» достони, Ферузнинг «Девонк Феруз» ва бошқа ўнлаб асарлар нашр этилган. 3. Маърифатпарварлик ҳаракати ва таълим-тарбия XIX асрнинг бошларидан Бухородаги маърифатпарвар руҳонийлари ва зиёлилари орасида мадраса ва мактаб тизимига ҳамда исломдинига кириб қолганларни ислоҳ қилиш фикри пайдо бўла бошлайди. Шундай ислохат тарафдорларини маърифатпарварлар /жадидлар/, яъни янгилик тарафдорлари деб атай бошладилар. Ўша даврдан бошлаб бунга қарама-қарши бўлган оқимларни эса қадимистлар деб атай бошладилар. XIX асрларида бир қанча маърифатпарварлар Бухоро шаҳридаги 200 га яқин мадрасани ислоҳ қилиш ғоясини билан чиқдилар. Қадимистлар эса уларни кофарлик ва худосизликда айбладилар. XIX асрнинг 50-60 йилларида диний ислохатчилик янада кучаяди. Бу даврдаги маърифатпарварлар мадраса ва мактабларни ислоҳ қилишни эмас балки ортиқча дарсларни олиб ташлаш тарафдорлари эдилар. XIX аср охири – XX асрларнинг бошларида Туркистонда Чор мустамлакачилигининг кучайиши натижасида Марказий Осиёнинг кўп жойларида маърифатпарварлар ҳаракати кучайиб кетди. Чунки улар аввалгидек ижтимоий хорлик, иқтисодий ва маданий қолоқлик шароитида яшаш мумкин эмасликларини тушуниб етишган эдилар. Нафақат Марказий Осиё, балки Россияда яшовчи халқлар ҳам ўз тақдирларини ўзгартириб, феодал тузумнинг негизларини парчалаб ташлаш орқали янги ҳаётга қадам қўйишлари мумкин эди. 1905 йили Россияда тўнтариш содир бўлди. Бу тўнтаришнинг асосий мақсади жамиятни демократлаштириш, саккиз соатлик иш кунини жорий этиш,деҳқонларга ер-мулкни бўлиб бериш эди. 1907 йил Эрон буржуа тушунтириш, 1908 йили Туркия буржуа тўнтариши, Марказий Осиёда маърифатпарварлик ҳаракатининг кучайишига ва расмийлашувига катта аҳамият касб этди. Маърифатпарварлар

www.arxiv.uz жамиятни тўнтариш йўли билан эмас, ислохатлар йўли билан ривожлантиришни асосий вазифаси деб белгиладилар. Умуман улар инсонларни синфларга бўлиб ташлаш эмас, балки уларни қадимчилар билан ҳам иттифоқ қилиб, халқ ва келажак йўлида ишлаш, тинч-тотув яшаш ва ишлаши ғоясини илгари сурдилар. Маърифатпарварлар 1906 йилдаёқ «Тараққий» деб номланган газета нашр эттирдилар ва ўз ғояларини тарқатдилар. Кейинчалик «Хуршид», «Шуҳрат» сингари янги газеталар нашр эттирилди. Марказий Осиёнинг турли шаҳарларида маърифатпарвар мактабларида диний илмлар билан биргаликда дунёвий илмлар ҳам кенг тарқатилган эди. Маърифатпарварларнинг ҳаракат дастурлари қўйидаги масалаларни ҳал қилишга қаратилган эди. 1. диний таассуф ва фанатизмга қарши кураш. 2. Феодал даври маориф тизимини ислоҳ қилиш, дунёвий билимларни онатилида ўқитишга мосланган янги мактабларни ташкил этиш. 3. Маърифатпарварлик ғояларини халқ оммасига етказиш ва адабий тилини ишлаб чиқиш халқ оммасига тушунарли бўлган адабиёт ва театрни яратиш. 4. Хотин-қизларни паранжидан чиқариш ва мактабларда таҳсил олишига имконият яратиш. 5. Маҳаллий бойлар ва савдогар аҳолининг сиёсий ва иқтисодий жиҳатдан рус буржуазияси билан бир ҳуқуқда бўлиш ҳамда мустамлакачилик сиёсатини ислох қилиш. Асосий талаблари мана шундан иборат маърифатпарварлар учун илм ва маърифат ягона қурол бўлиб, улар шу қурол ёрдамида ўлкада ижтимоий- иқтисодий ва маданий тараққиёт учун курашмоқ эдилар. Маърифатпарварлар ҳаракати савод чиқариш услубининг янгича шаклларини ижод қилдилар. Улар томонидан математик, география, тарих, табиёт каби фанларнинг дарсликлари дастури ишлаб чиқилди. Марказий Осиё жадид маърифатпарварларидан М.Беҳбудий, Мунаввар Қори,

www.arxiv.uz Фитрат, С.Айний, Исхокхон Ибрат, Шакурийлар маърифатпарвар ҳаракатининг асосчиларидир. XX аср бошларидан 30 йиллар ўрталаригача Туркистон ва бутун Россия ижтимоий ҳаётида юз берган кўплаб воқеа ва ходисалар маърифатпарварларнинг оқими ҳаракати билан боғлиқдир. 1917 йил тўнтаришдан кейин маърифатпарварлар ўз қарашларини турли шаклларда давом эттирдилар. Улар ғоят мустаҳкам иймон эътиқодли бўлганликларидан ўз йўларидан қайтмадилар. 4.Туркистонда илғор маърифатпарварларнинг педагогик қарашлари Туркистонда маърифатпарвар ҳаракати асосчиларидан бири, жахонга машхур бўлган ўзбекнинг ягона жугрофияшуноси, улуғ педагог ва ахлоқшунос, юксак дидли журналист, Махмудхужа Бехбудий 1874 йил Самаркандда таваллуд топди. Бехбудий Туркистонда маърифат мактабини ташкил этди ва шу мактабларни китоблар билан таъминлашда жонбозлик кўрсатди. У Самарканднинг эски шаҳарларида киротхора, кутубхона, уз ховлисида мактаб очди. М.Бехбудий маърифатпарвар мактаблари учун дарсликлар ёзди. М-н: «Мутахтам жўғрофия умумий»/Қисқача умумий жўғрофия», «Қибатул- атфол» / «Болалар мактуби»/. Мухтараси тарихи ислом» / «Исломнинг қисқача тарихи/, «Амалёти ислом» ва бошқа китоблари дарслик сифатида ўкитилган. Бехбудийнинг очган мактабларида ўқитиш қуйдагича тартибда олиб борилар эди: «Мактаб 2 босқичдан иборат бўлиб 1-чи босқич – ибтидоий қисм, 2-бочқичда – рушадия бўлиб, тунга тўрт синф- ибтидойи қисммни тамомлаганлар ўтқазилар эди. 1-чи босқичда 4 йил ўқитилади. Биринчи ийлда : форсча ва арабча ҳамда ўқишни ўрганилган. 2-чи йилда: хафтияк, имом ва эътиқоддан дарс, форс, туркий ва араб тилида шеърлар ўқитилган. 3-чи йилда Қуръони Карим, ислом ибодати, тажвий, форс ва туркий тил пухта ўрганилган. 4-чи йилда: эса Калому шариф, форсий ва туркий назм ва наср, ахлоқ дарси туркий ва форсий тил.ҳисоб, тарих ва жўғрофия ўқитилган. Бу тўрт синфни тамомлаганларни муаллим

www.arxiv.uz ўзи тақсимлаган. Хохласа 2-босқичга қолдирар эди. Мактабнинг 2-босқичида эса 1- йили араб тили, жўғрофия, форс ёзуви ва ҳакозалар. 3-йили араб тили, ҳисоб, хат ёзуви, тарих, туркий тил, рус тили ўқитилган, 4- йил араб тили турк тили ва адабиёти, саломатлик, мактаб ва ҳаёт, ишқ ва мухаббатсиз аҳлоқ ва бошқа кўпгина ҳаётий дарслар ўқитилган. Бехбудий мактабининг ҳар йилнинг сўнгида ўтказилар эди. Имтиҳонларга ота-оналар ва бошқа меҳмонлар таклиф этилар эди. Бехбудий бутун вужуди билан муаллим эди. У таълим ва тарбия ва унинг муаммолари тўғрисида асарлар ёзди. М-н: «Иймон ва ислом», «Хуррият-озодлик-эркинлик», «Тахсил ойи», «Ватанпарварлик керак», «Бизга ислоҳ керак» ва бошқалар. Бехбудий Туркистоннинг келажагини унинг янги кадрларида, мутахассисларида ва ўқимишли ёшларда деб биларди. Шунинг учун ҳар бир ёзган мақоласида янги тараққиётга жавоб берадиган кадрларни тарбиялаб етиштириш масаласини қўярди. Шундагина ўн йиллар орасида бизда яхши- яхши ўқимишли мухандис, шифокор, ҳуқуқшунос, иқтисодчи каби мутахассислар етишиб чиқади, деган умид қилади.

www.arxiv.uz Адабиётлар: 1. К.Хошимов "Педагогика тарихи" Т. "Ўқитувчи" 1997 йил. 2. И.Й.Турсунов, У.Н.Нишоналиев "Педагогика курси" Т."Ўқитувчи" 1997 йил. 3. www.jadid.moy.su 4. www.kasu.uz 5. www.pedagog.uz

O'xshashlar

Ҳамкорлик педагогикаси технологияси

Уйгониш даври педагогикаси

ХХ аср педагогикаси

Ҳамкорлик педагогикаси ва унинг йўналишлари

Педагогик муомила мактаб ва театр педагогикаси