Ҳамкорлик педагогикаси ва унинг йўналишлари - Pedagogika - Referatlar

Ҳамкорлик педагогикаси ва унинг йўналишлари

Yuklangan vaqt:

25.02.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

35.029296875 KB

Ko'chirib olish

Ҳамкорлик педагогикаси ва унинг йўналишлари Мундарижа: Кириш. 1. Ҳамкорлик педагогикаси ҳақида тушунча 2. Ҳамкорлик педагогикасининг ўзига хосликлари Фойдаланилган адабиѐтлар рўйхати Кириш

Мавзунинг долзарблиги. Давлатимиз мустақилликни қўлга киритган дастлабки кунларданоқ юқори малакали кадрларнинг янги авлодини шакллантиришга йўналтирилган давлат сиѐсатини юритиб келмоқда. Бу йўлда амалга оширилган асосий вазифалардан бири мустақил Ўзбекистонни ривожлантиришга асос бўладиган янги таълим тизимининг ташкил этилишидир. 1997 йил 29 августда Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси IX сессиясида қабул қилинган “Таълим тўғрисида” ги қонун ва “Кадрлар тайѐрлаш миллий дастури” уни амалга ошириш учун ҳуқуқий асос бўлиб хизмат қилмоқда. Жумладан, “Кадрлар тайѐрлаш миллий дастури” га мувофиқ, узлуксиз таълим тизимининг асосий турларидан бири касб-ҳунар коллежлари эканлигига гувоҳ бўламиз. Касб-ҳунар коллежлари ўқувчиларнинг касб-ҳунарга мойиллиги, билим ва кўникмаларини чуқур ривожлантириш, танлаб олинган касб-ҳунар бўйича бир ѐки бир неча ихтисосни эгаллаш имконини беради 1 . Педагогика коллежлари ҳам ана шундай турдаги таълим муассасалари қаторига киради. Педагогика коллежларида “куни узайтирилган гуруҳ тарбиячиси”, “бошланғич синфларда тасвирий санъат ва меҳнат тарбияси раҳбари”, “тарбиявий ишлар катта етакчиси” касблари бўйича мутахассислар тайѐрланади. Ўзбекистон Республиками Президентининг Олий мажлиснинг IX сессиясида сўзлаган “Баркамол авлод – Ўзбекистон тараққиѐтининг пойдевори” деб аталган нутқида иккинчи масала сифатида тарбиячи, яъни ўқитувчига алоҳида тўхталиб ўтилган. Президент нутқида тарбиячиларнинг ўзларига замонавий билим бериш, уларнинг маълумотини, малакасини ошириш каби вазифаларни пайсалга солиб бўлмаслигини алоҳида таъкидлаб ўтади. Шу билан бирга барча даврларда бўлгани сингари бугунги кунда ҳам юксак малакали кадрлар тайѐрлашда таълим самарадорлигини ошириш масаласи долзарб аҳамиятга эга бўлиб қолмоқда. Бунинг учун таълим моделлари орасидан энг самаралисини танлаб олиш, уни ташкил этиш, ундан 1 Қаранг: Баркамол авлод – Ўзбекистон тараққиѐтининг пойдевори. – Т.: Шарқ, 1997.

фойдаланишнинг мақбул йўлларини излаб топиш лозим. Ана шундай долзарбликдан келиб чиқиб, биз педагогика коллежларида касбий фанларни ўқитиш жараѐнида янги педагогик технологияларни қўллаш асосида таълим самарадорлигин оширишни мақсад қилиб қўйдик. 2005 йил вa yндaн кeйинги дaвpлapдa “Тaълим мyaccacaлapининг ресурс, кaдpлap вa axбopoт бaзaлapини янaдa мycтaҳкaмлaш, тaълим жapaѐнини янги ўқyв-ycлyбий мaжмyaлap, янги пeдaгoгик тexнoлoгиялap билaн тўлиқ тaъминлaш” гa йўнaлтиpилгaн ижтимoий ҳapaкaт йўлгa қўйилaди. Maзкyp вaзифaлapни мyвaффaқиятли ҳaл этиш yчyн aмaлгa oшиpилaѐтгaн пeдaгoгик тaдбиpлap дoиpacидa академик лицей ҳaмдa кacб-ҳyнap кoллeжлapи ўқyв фaoлиятини илмий acocдa, тaълим жapaѐнини ижтимoий бyюpтмa дoиpacидa тaшкил этиш, тexнoлoгиялaштиpишгa эpишиш мyҳим aҳaмият кacбгa эгa. Педагогика кoллeжлapидa aмaлгa oшиpилaдигaн тaълим жapaѐнини тexнoлoгиялaштиpиш қyйидaги aфзaлликлapгa эгa: - тaълим жapaѐни дeмoкpaтик, ижoдий характер кacб этaди; - ўқувчилapнинг ижoдий фaoлликлapи тaъминлaниб, yлapдa мycтaқил фикpлaш кўникмaлapи шaкллaнaди; - ўқувчилapгa бepилaѐтгaн yмyмий мaълyмoтлap ҳaжмининг acocий қиcмини aмaлий билимлap тaшкил этaди, yлapгa нaзapий мaълyмoтлapни тaқдим этиш, мoҳиятини aмaлий фaoлият вocитacидa тўлaқoнли oчиб бepиш билaн yйғyнлaштиpилгaн ҳoлдa oлиб бopилaди; - педагогнинг фaoлияти фaқaтгинa нaзapий билимлapни eткaзиб бepишдaнгинa ибopaт бўлиб қoлмaй, балки ўқувчилapни ижoдий фaoлиятгa paғбaтлaнтиpиш, мycтaқил тaълим oлиш ҳaмдa фикpлaш кўникмacигa эгa бўлишлapигa кўмaклaшиш, шyнингдeк, yлapнинг фaoлиятини дoимий paвишдa нaзopaт қилиш, зapyp ўpинлapдa тeзкop методик ѐpдaмни тaшкил этиш, yлapнинг фaoлиятлapи нaтижacини объектив бaҳoлaшгa йўнaлтиpaди; - ўқyв жapaѐнидa ўқувчилapнинг ўқyв пpeдмeтлapи ҳaмдa мyaйян мутахассисликка доир нaзapий вa aмaлий билимлapни ўзлaштиpишгa capфлaнaѐтгaн вaқт кaмaяди; - тaълим жapaѐнининг caмapaдopлиги opтaди.

Муаммонинг ўрганилганлик даражаси. Педагогикада таълим жараѐнини ташкил этиш билан боғлиқ масалалар аввалдан ўрганилган бўлса-да, бироқ таълим жараѐнини технологиялаштириш масаласи XX асрнинг 80- йилларидан бошлаб алоҳида тадқиқ этила бошланди. M.Очилoв тoмoнидaн қaйд этилишичa, пeдaгoгик технология нaзapияcи юзасидан тадқиқот олиб борган aмepикaлик психолог oлимлap – P.Гaньe вa Л.Бpиггcлap пeдaгoгик технология acocигa тaянгaн ҳoлдa ўқyв мaшғyлoтлapини тaшкил этишнинг самарали шаклини aниқлaгaн бўлcaлap, инглиз олими А.Ромишевский педагогик технология методининг ўзигa хос вариантини ишлаб чиққaн. Америкалик педагог олимлар Боб Кизлик ва Ф.С.Келлер педагогик техника назарияси гояларини ягона таълим тизимининг муайян боскичига тaтбиқ этиш борасида мyҳим ишларни амалга оширди ва олий ўқyв юртлари фаолиятига педагогик технология усулини қўллaшнинг ндивидуаллашти- рилган тизимини яратдилар. Рус педагог олими В.И.Боголюбов педагогик технология назарияси гояларини янада бойитиб, педагогик технология назариясининг методологик асослари хусусида cўз юритган бўлca, М.В.Кларин, В.П.Беспалько, В.Сластении каби олимлар ривожланган мамлакатларда шаклланган хорижий тажрибалар асосида педагогик технология назарияси гояларини тaҳлил этиш, тушунчаларни илмий жиҳaтдaн асослашга мyвaффaқ бўлдилap. Л.А.Бойкова, Л.К.Гребенкина каби олимларнинг тaдқиқoтлapидa педагогик технология назариясининг педагогик фаолиятни илмий асосда ташкил этиш, бу борада самарадорликка эришиш, педагоглар мaҳopaтини оширишдаги aҳaмияти каби масалалар ѐритилган бўлca, таниқли рус олими И.П.Иванов жамоавий-ижодий фаолиятни ташкил этиш технологиясини яратишга асосий эътиборни қapaтди. Taдқиқoт муаммосига доир адабиѐтларни ўpгaниш, уларнинг мазмунини тaҳлил этиш шуни кўpcaтдики, бугунги кунга қaдap яратилган манбаларда таълим жараѐни, уни самарали ташкил этиш, таълим самарадорлигини

аниқлаш каби масалалар батафсил ѐритилгани ҳoлдa, таълим жараѐни ҳaмдa уни технологиялаштириш борасида кенг кўлaмли ҳapaкaт амалга оширилмаган. Рус педагог олимлари Н.Е.Шуркова, В.Ю.Питюков, Г.К.Селевко ҳaмдa В.К.Загвоздкинлар томонидан олиб борилган илмий изланишлар ягона педагогик жараѐннинг мyҳим таркибий қиcми бўлгaн тaълим жapaѐнини янги тexнoлoгиялap acocидa тaшкил этиш бopacидaги дacтлaбки ypинишлapидaн биpи ҳиcoблaнaди. Cўнгги йилларда тaълим мyaccacaлapи фaoлиятини тexнoлoгиялaштиpишнинг нaзapий acocлapини яpaтиш coҳacидa Ўзбeкиcтoн Pecпyбликacидa ҳaм мyaйян ишлap aмaлгa oшиpилди. Чyнoнчи, M.О.Очилoв, Б.Фapбepмaн, H.Caидaҳмeдoв, У.Hишoнaлиeв, Ў.Қ.Toлипoв, H.H.Aзизxўжaeвa, И.И.Зокиров вa бoшқaлap тoмoнидaн янги пeдaгoгик тexнoлoгиялap, yлapни тaълим жapaѐнигa тaтбиқ этиш aфзaлликлapини ўpгaниш, шyнингдeк, мyaйян ўқyв ѐки мyтaxaccиcлик фaнлapини ўқитишни йўлгa қўйишдa янги пeдaгoгик тexнoлoгиялapдaн фoйдaлaниш имкoниятлapини aниқлaшгa қapaтилгaн фaoлият oлиб бopилмoқдa. Курс ишининг мaқcaди: ҳамкорлик педагогикаси ва унинг асосий йўналишлари мазмун ва моҳиятини ѐритиб бериш. Курс ишининг объeкти: ҳамкорлик педагогикаси ва унинг асосий йўналишлари. Курс ишининг предмети: ҳамкорлик педагогикаси ва унинг асосий йўналишлари мазмун-моҳияти, методикаси ва технологик ўзига хосликлари. Курс ишининг вазифалари: 1. Maвзyгa oид илмий-пeдaгoгик, методик мaнбaлapни ўpгaниш acocидa ҳамкорлик педагогикаси ҳақидаги маълумотларни умумлаштириш. 2. Ҳамкорлик педагогикасининг ўзига хосликларини очиб бериш. 3. Ҳамкорлик педагогикаси доирасидаги яратилган технологиялар мазмуни.

Курс ишининг амалий аҳамияти: мазкур курс иши материаларида педагогика коллежларида умумкасбий фанларни ўқитиш жараѐнида фойдаланиш мумкин. Курс ишининг тyзилиши: курс иши киpиш, 4 параграф, xyлoca, фoйдaлaнилгaн aдaбиѐтлap pўйxaтидaн ибopaт.

Ҳамкорлик педагогикасининг пайдо бўлиш тарихидан Ҳамкорлик педагогикасини новатор-педагоглар (Ш.А.Амонашвили, С.Н.Лисенко, И.П.Волков, В.Ф.Шаталов, Е.Н.Ильин ва бошқалар) педагогик жараѐн иштирокчилари (ўқитувчи ва ўқувчилар) ўртасида инсонпарварлик тамойилига асосланган ўзаро муносабатлари ташкил этишини таъкидлаб ўтадилар. Ҳамкорлик педагогикаси учун концептуал аҳамиятга эга қоидалар А.Авлоний, К.Д.Ушинский, А.С.Макаренко, В.А.Сухомлинский, Ж.Ж.Руссо, Я.Корчак, К.Роджерс ва бошқаларнинг педагогик қарашларида ўз ифодасини топган. Педагогик ҳамкорлик ғоялари бугунги кунда педагогик технологиялар мазмунига сингдирилган ва “ХХI аср таълими Концепцияси” асосини ташкил этади 1 . Ҳамкорлик педагогикаси инсонпарварлик педагогикаси билан узвий ва ўзаро алоқадордир. “ Инсонпарварлик педагогика” си замонавий тарбия назарияси ва амалиѐтида XX асрнинг 50-йиллари охири – 60-йилларининг бошларида АҚШда пайдо бўлган йўналиш. Инсонпарварлик педагогикасининг фалсафий-ғоявий йўналганлиги педоцентризм ғояларига яқин. “Детоцентризм, педоцентризм – тарбиявий концепция бўлиб, оиланинг қизиқишлари фақат болага қаратилади. Детоцентризм кўпроқ бир болали ва тўлиқсиз оилалар учун хос”. Инсонпарварлик педагогикасида тарбиянинг бош мақсади шахснинг ўз-ўзини актуаллаштиришидир. Инсонпарварлик педагогикаси эса янгича тарбиялаш ва “прогрессивизм” педоцентризми ғояларига яқинроқ. Педагогдан у болани қандай бўлса, шундайлигича қабул қилишни, унинг сезгиси ва эҳтиѐжларини ҳис этишни талаб этади. АҚШда у бошланғич, ўрта ва олий мактабда ўқув курсларининг мазмунига ва қурилишига таъсир кўрсатади. “Инсонпарварлик психологияси” ХХ асрнинг 50-йилларида АҚШда бихевиоризм ва фрейдизмга қарши юзага келган ҳамда унинг асосида тарбияланувчининг шахсий манфаатларини биринчи ўринга қўйиш ѐтади. 1 Педагогика. // М.Х.Тохтаходжаеванинг умумий таҳрири остида. – Т.: Иқтисод-Молия, 2008. – Б.78.

Хусусан, бу қараш вакиллари тасодифан юзага келадиган кичик гуруҳлардаги машғулотларни афзал биладилар. Инсонпарварлик таълимотининг асосчиларидан бири Карл Роджерсдир. Ўзининг педагогик қарашларини К.Роджерс инсон хулқидаги ўзгаришлар асоси сифатидаги унинг қобилиятлари шахсий тажрибаларга таянган ҳолда ўсади, ривожланади ва ўргатилади, деб таъкидланган “Fredom to learn for the 80’s” китобида баѐн этган. Кимнидир ўзгартириш, унга тайѐр тажрибани узатиш керак эмас. Фақат унинг ривожланишига имкон берувчи муҳитни яратиш мумкин. К.Роджерс бундай муҳитни яратишни “қулайлаштириш” (ингл. facilitate) деб атайди 1 . Бугунги кунда бутун дунѐда қулай муҳитни яратувчи ўқитувчиларни фацилитатор деб аташади. Бундай муҳитни яратиш шарт-шароити тарбиячининг билими ва интеллектига боғлиқ бўлмайди. Ундан фақат тарбияланувчини нимани яхши кўриши, нимага қизиқиши, нима билан шуғулланишини аниқ белгилай олиш талаб этилади. Фацилитаторнинг муҳим ҳиссиѐти сифатида К.Роджерс эмпатия, тарбияланувчи шахсига ижобий баҳо бериш, фацилитаторнинг тарбияланувчига мувофиқлигини киритади. Фақат ана шундай шароитда шахс ўз хулқ-атворини ўзгартириш ҳақида қарор қабул қилиши мумкин. К.Роджерс анъанавий педагогиканинг қуйидаги қоидаларидан қониқиш ҳосил қилмайди: 1. Ўқитувчи билимларни баѐн этади, ўқувчилар уларни ўзлаштиришга ҳаракат қилади. 2. Дарс ва имтиҳонлар – таълимнинг асосий таркибий қисмлари. Дарс билимларни шакллантириш шакли, имтиҳон эса эгалланган билимларнинг даражасини аниқлайди. 3. Ўқитувчи бошқарувчи, таълим олувчилар эса унга бўйсунувчилар сифатида акс этади. 1 Роджерс К. К науке о личности// История зарубежной психологии. – Тексты. – М.: Изд-во МГУ, 1996. – С.253- 257.

Бу билан боғлиқликда К. Роджерс таълимнинг икки турини ажратиб кўрсатади: оддий билимлар, фактлар билан қуроллантирадиган ахборий ва таълим олувчиларга уларнинг ўз-ўзини ўзгартириши ва ўз-ўзини ривожлантириши учун зарурий, ҳақиқий билимлар берувчи аҳамиятли таълим. Инсонни шахс сифатида шакллантирувчи таълим шахсга йўналтирилган ѐки К. Роджерс фикрича, аҳамиятли таълимдир. Ўқитувчи ўз фаолиятида ўқувчиларининг ўз-ўзини тўла намоѐн эта олишига таяниши зарур. “Унинг ўқитиши ўқувчилар катта қизиқиш билан ҳал этадиган, ҳар доим ҳам ўзи мустақил мураккаб вазиятлардан чиқиш йўлини топа олмайдиган, ўқитувчининг ѐрдамига таянадиган ва ижод қилишга такрорланмас истакни ҳосил қиладиган ҳаѐтий муаммолар билан ўзаро ҳаракатга киришиши асосига қурилиши керак. Ўқитувчининг роли ўқувчилар билан шундай шахсий ўзаро муносабатларни ва юқорида тилга олинган тенденцияларни намоѐн бўлишига имкон берувчи психологик муҳит ташкил этишда ўз аксини топади”. К.Роджерснинг фикрича, инсонни концентрлайдиган таълимнинг натижаларини таълим муассасасидаги баҳолар билан баҳолаш мумкин бўлмайди. Унинг мезонлари эгалланган билимларнинг миқдор ва ҳатто сифат кўрсаткичларида эмас, аксинча бу ўзгаришлар шахсда, унинг ўсиши ва ривожланишида акс этади. Уларга қуйидаги турдаги ўзгаришлар киради: - инсон ўзини тўла идрок эта бошлайди; - у кўпроқ ўзини ва ўз туйғуларини қабул қилади; - кўпроқ ўзига ишонч ва автономен шаклланади; - ўз олдига реал мақсадлар қўяди, ўзида комилликни кўради; - унда инсоний қиѐфа шаклланади; - бошқа одамларни қабул қилиш ва тушуниш бошланади. Бугунги кунда, инсонпарварлик педагогикаси ҳақида кўп гапираяпмиз, ҳар қандай педагогика маълум аниқ тарихий шароитларда шаклланади. Шу сабабли у ҳақдаги мулоҳазалар, унга абстракт (мавҳум) инсонпарварлик нуқтаи назардан ѐки бошқа давр мезонлари нуқтаи назаридан қараш уни

“инсонпарвар” каби “инсонпарвар бўлмаган” сифатида ҳам баҳолашни юзага келтириши мумкин. Педагогиканинг илмийлиги, демак, унинг инсонийлиги ҳам унга хос бўлган бола шахси моҳиятини тушуниш, уни ривожлантириш воситаларини мақсадга мувофиқ излаш даражаси билан белгиланади. Ҳамма даврларда ҳам педагогика инсон ва жамиятнинг илғор ривожланиш талабларига мос келишга интилган. Одамлар ўртасидаги муносабатларга, болаларга таъсир этиш ва улар билан ўзаро алоқаларда инсонга қарши воситалар, усуллар ва методлар мавжудлиги бутунлай бошқа тушунчаларни ифода этади. Буни педагогика эмас, балки болаларни тўла итоаткорлик ѐки ваҳшийлашиш ҳолатига киритиш борасида масъулиятни билмайдиган, одамийликка зид тизим деб аташ мумкин. Айтиб ўтилганларнинг барчаси педагогиканинг инсонпарварлиги ѐки инсонпарварликка зидлик муаммосининг аҳамияти ва қарама- қаршиликларини аниқлаб олиш учун илм аҳлинини қизиқтирадиган бир қатор масалаларни объектив аниқлаб олишга мажбур этади. “Инсонпарварлик” тушунчаси моҳиятини, унинг турлари ва илмий педагогика билан муносабатларини қандай талқин қилиш керак? “Фалсафа қомусий луғат” да инсонпарварлик “Одамларга меҳр-муҳаббат билан қараш, уларни ҳурмат қилиш, инсоннинг моддий фаровонлигини юксалтириш ва кишиларда юксак маънавий фаилатларни ривожлантиришга ғамхўрлик қилиш ғоялари билан суғорилган дунѐқараш” сифатида қаралади. “Педагогик энциклопедик луғат” да эса, инсонпарварлик шахс сифатида инсон, унинг эркин ривожланиши ва ўз қобилиятларини намоѐн эта олишини қадрият сифатида қабул қилиш эканлиги уқтирилади. Кенг маънода инсонпарварлик – инсонни шахс сифатида қадрият деб белгилайдиган, унинг эркинлик, бахтга бўлган ҳуқуқи, ўзининг қобилиятларини намоѐн этиши ва ривожлантириши, ижтимоий институтларнинг баҳолаш мезонларида инсон равнақини ҳисобга оладиган қарашларнинг тарихий ўзгарувчан тизими, инсонийлик – одамлар орасида кутиладиган меъѐрий муносабат.

Инсонпарварлик яна асосида инсоннинг чексиз имкониятлари ва унинг комилликка доир интилишлари, ўз қобилиятлари, қарашларини эркин намоѐн этишга доир шахс ҳуқуқини эътироф этиш турадиган, инсон равнақини ижтимоий муносабатлар даражасини баҳолаш мезони сифатида тасдиқлайдиган дунѐқараш тамойили тарзида ҳам қаралади. Ҳозирги вактда мазкур тамойил педагогиканинг асосий тамойилларидан бири сифатида шакллантирилди. Инсонпарварлик тушунчаси бошқа одамларга ва Ер юзидаги барча тирик мавжудотга эзгу, раҳмдил, ғамхўр муносабатни намоѐн этадиган шахс сифати, инсонийлик тарзида баҳоланади. Зеро, инсонпарварлик дунѐда инсонга энг олий қадрият сифатида қарашнинг яхлит концепциясидир. Бу концепциянинг асоси – шахс қадр- қимматини ҳимоя этиш, унинг озод, эркин ривожланишга бўлган ҳуқуқининг тан олиниши; бунинг учун (ҳаѐтда, меҳнатда, ўкишда) мос қулай шарт- шароитлар яратишдан иборатдир. Шунинг учун ҳам ҳозирги даврда таълимни инсонпарварлаштиришни унинг таркибий кисмига киритиш зарур ва муҳим саналади. Лекин уни таълимнинг таркибий қисмига киритиш учун фақат ўқув фанлари таркибидагина эмас, балки инсоннинг қадр-қимматини юқори қўювчи ўзаро муносабатлар маданиятини таркиб топтирувчи таълим муҳитини юзага чикаришни талаб этади. Таълимни инсонпарварлаштириш – унинг мазмуни, тамойиллари, шакл ва методларини янгилаш, уларнинг ўзаро алоқаси ва бирлигини таъминлаш орқали шахсни ҳар томонлама шакллантириш ва ривожлантиришга йуналтиришдир. Шахснинг ривожланиши ва ўқувчиларнинг ижтимоий аҳамиятга эга сифат ва қобилиятларини ривожлантиришга қаратилган таълимнинг инсонпарварлик мазмунига яқинлашиш, уларни ҳаѐтда фаол иштирок этишга жалб этиш, унинг билиш билан қўшилуви ва маданиятни ўзлаштириши ҳамма-ҳаммаси сўнгги йилларда сезиларли шаклланди. Мазкур йўналишда сўнгги йилларда тарбияланувчилар онгидаги алдамқалдамлик, уларнинг

хулқ-атворини ҳаддан ташқари қатъий белгилаш, уларга қаттиқ таъсир этиш, танқидий фикрлаш тарзига эга бўлмаган қарашлардан воз кечиш ѐрдамида кўплаб инновациялар йўналтирилди. Бундай ақидапарастликка қарама-қарши ўлароқ, миллий ва чет эл педагогикасида тарбияланувчи шахсини ҳурмат қилишга йўналтирилган, унда мустақилликни шакллантирувчи, тарбиячи ва тарбияланувчилар орасида инсонпарвар, ишончга асосланган муносабатларни таркиб топтириш қоидаларидан фойдаланиш, “таълимни инсонпарварлаштириш”, яъни инсонпарварлик тамойили юзага чиқади. Бундай асосга қурилган таълим эса, шахсга йўналтирилган таълим деб номланади. Таълимни инсонпарварлаштириш энг умумий маънода, таълим жараѐни иштирокчиларининг муносабатларини авторитар педагогик мулоқот услубидан демократик мулоқот услубига алмаштириш асосига ташкил этилиши билан тавсифланади. Бунда асосийси – тарбияланувчи шахсига ҳурмат ва таълим мазмунида ижтимоий тажриба тарзида олинган инсоният маданияти билан таништириш йўлида унинг маънавий имкониятини ҳисобга олиш. Таълим жараѐнининг моҳияти ижтимоий тажрибани мақсадга йўналтирилган тарзда шахсий тажрибага алмаштириш ѐки шахсий ва ижтимоий тажрибани қўшилишида намоѐн бўлади. Таълимни инсонпарварлаштириш унинг етакчи тенденцияси сифатида таълимни инсонга қаратиш, унинг индивидуаллигини намоѐн бўлиши ва ривожланиши учун шароит яратишни ифодалайди. У инсонни юқори эҳтиѐжлари: ўз-ўзини намоѐн этиш, ўз-ўзини реализациялаш, маънавий, ижтимоий ва касбий шаклланишида максимал даражада қониқишга йўналтирилган ўз ноѐблигини йўқотиш, ҳаѐт, табиат дунѐси ва маданиятдан бегоналашиб кетиш хавфидан ҳимояланишга чақиради. Узлуксиз таълим тизимининг инсонпарварлашуви – узлуксиз таълим назарияси ва амалиѐтини тавсиф этувчи, дунѐқарашга оид қоидалар ва тамойиллар йиғиндиси сифатида инсонпарварликка асосланувчи, инсон қадр- қиммати ва ҳуқуқига ҳурмат, унинг тақдири ва ҳар томонлама

ривожланишига ғамхўрликни акс эттирувчи, бундан ташқари одамлар орасида ҳақиқий инсонпарвар муносабатлар: ўзаро бир-бирини тушуниш, ўзаро ҳурмат, биргаликдаги ҳамкорлик, ўзаро ѐрдам кабиларни таркиб топтириш зарурлигини таъкидловчи тушунча. Бошқача айтганда, таълим жараѐни марказида таълим олувчи шахсини қарор топтириш. Ўқув-тарбия жараѐнини инсонпарварлаштиришни авторитар педагогиканинг шахсга педагогик таъсирини бекор қилиш, шахсга йўналтирилган педагогикага ўтиш тарзида педагог ва таълим олувчилар ўртасида меъѐрий инсоний муносабатларни таркиб топтириш билан фарқ қилиши, таълим олувчиларнинг шахсий эркинлиги ва фаолиятида ҳақиқий аҳамият касб этиш сифатида тушуниш лозим. Инсонпарварлик нуқтаи назаридан таълим ва тарбиянинг туб мақсади шундаки, ҳар бир тарбияланувчи билиш ва мулоқот фаолиятининг тўла ҳуқуқли субъекти, ташаббускор шахс бўла олади. Ўқув-тарбия жараѐнининг инсонпарварлаштиришнинг ўлчови қанчалик бу жараѐн шахснинг ўз-ўзини реализациялаши учун шароит яратганлиги, ундаги табиий лаѐқатни юзага чиқарганлиги, унинг эркинлик, ташаббускорлик ва ижодкорлик қобилиятлари билан белгиланади. Таълимнинг инсонпарварликка йўналтирилганлигининг натижаси сифатида биргаликда қайғуришга қобилиятли, эркинликка тайѐргарлик, инсонпарварликка йўналтирилган танлов ва индивидуал интеллектуал салоҳиятга эга шахснинг шаклланишида намоѐн бўлади. Педагогик жараѐнни инсонпарварлаштиришнинг умумий масалаларини таҳлил қилиб, А.А.Мелик-Пашаев уни амалга оширишнинг йўлларидан бири “қандайдир фан доирасида кучни сарфлашда эмас, турли билим соҳалари, маданият, атроф-борлиқдан машғулот учун маълумот эркин танлаб олинадиган ва умумий тарзда педагогик вазифаларни бирлаштирадиган” таълим мазмунини қайта ташкил этишда акс этади, деб таъкидлаб ўтади. А.А.Мелик-Пашаев ѐшларда “Мен” туйғусининг катта имкониятларига

ишонч уйғота оладиган педагогнинг мавжудлигини инсонпарварлаштиришнинг иккинчи йўли, деб ҳисоблайди 1 . Ҳозирги вақтда инсонпарварлик педагогикаси тарбияланувчини ўқув-тарбия жараѐнининг фаол, онгли, тенгҳуқуқли иштирокчиси ролида кўра оладиган, ўз имкониятлари асосида ривожлантирилувчи илмий назарий тизим сифатида талқин этилади. Инсонпарварлик педагогикаси шахсга йўналтирилган. Унинг фарқли белгиларига қуйидагилар киради: шахснинг психик, жисмоний, интеллектуал, ахлоқий ривожланишини биргаликда эгаллаши ва унда аниқ доирадаги кўникма ва малакаларни шакллантириш; эркин, мустақил фикрловчи ва ҳаракатланувчи шахс, турли хил ўқув ва ҳаѐтий вазиятларда асосли танлаш қобилиятига эга инсонпарвар-фуқарони шакллантиришга бутун кучни тўплаш; ўқув-тарбия жараѐнини самарали қайта йўналтиришга эришиш учун тегишли шарт-шароитларни таъминлаш. 2. Ҳамкорлик педагогикасининг ўзига хосликлари “Ҳамкорлик педагогикаси” нинг таснифий белгиларига қуйидагилар киради: Қўлланиш даражасига кўра: умумпедагогик. Фалсафий асосларига кўра: инсопарвар. Асосий ривожланиш омилларига кўра: мажмуавий, биоген, социоген ва психоген. Шахсга йўналтирилганлигига кўра: ҳартомонлама баркамол шасхни шакллантириш. Мазмунли характерига кўра: таълимий + тарбиявий, дунѐвий, инсонпарвар, умумтаълимий. Бошқариш турига кўра: кичик гуруҳлар тизими. Ташкилий шаклларига кўра: академик + клубли, индивидуал + гуруҳли, табақалашган. 1 Мелик-Пашаев А.А. Гуманизация образования: проблемы и возможности // Вопросы психологии. – 1995. - №5. – С.89-90.

Болага ёндашувга кўра: шахсий-инсонпарвар, субъект- субъектли(ҳамкорлик). Методларни қўлланилишига кўра: муаммоли- изланувчан, ижодий, диалогли, ўйинли. Таълим олувчилар тоифасига кўра: оммавий. Мақсадга йўналганлиги: • Талабчанлик педагогикасидан муносабатлар педагогикасига ўтиш. • Болага шахсий-инсонпарвар ѐндашув. • Таълим ва тарбия бирлиги. Ҳамкорлик концепцияси. “Ўқитувчи-ўқувчи” муносабатларидаги ҳамкорлик, бу фаолиятнинг бориши ва натижаларининг биргаликдаги таҳлили, маънавий дунѐда бир- бирига самимийлик, ўзаро бир-бирини мустаҳкам тушуниш, катталар ва болаларнинг ҳамкорликдаги ривожлантирувчи фаолияти ғояси. Анънавий таълим педагогик жараѐнда ўкитувчининг субъект сифатида, ўқувчини эса объект сифатида иштирокига асосланган. Бу қоида ўкувчи ўз ўкув фаолиятининг субекти ҳақидаги тасаввур билан алмашинади. “Ўқувчиўқувчи” муносабатлари ҳамкорликнинг турли шакллари (ҳамкорлик, бирга қатнашиш, бирга қайғуриш, бирга ижод қилиш, биргаликда бошқариш) да қабул қилинган умумий жамоа ҳаѐтий фаолиятида амалга ошади. Ҳамкорлик педагогикасининг тўртта асосий йўналиши мавжуд: • шахсий-инсонпарвар ѐндашув; • дидактик фаоллаштирувчи ва ривожлантирувчи мажмуа; • тарбия концепцияси; • атроф-муҳитни педагогизациялаш 1 . 1. Шахсий-инсонпарвар ёндашув: 1 Селевко Г. К., Тихомирова Н. К. Педагогика сотрудничество и перестройка школы. – Ярославль.: 1991. – С.67.

• шахсга янгича қараш таълим беришнинг мақсади сифатида, яъни таълим-тарбия жараѐнининг шахсга йўналтирилганлиги: шахс субъектдир, ҳар бир боланинг қобилияти бор…… • Педагогик мулоқотни инсонпарварлаштириш ва демократиялаш: - болаларга муҳаббат, уларнинг тақдирига қизиқиш; - боладаги умидли мшонч; - ҳамкорлик, мулоқот маҳорати; - тўғридан-тўғри мажбур қилишни бекор қилиш; - ижобий рағбатлантиришнинг муҳимлилиги; - болалардаги камчиликларга сабрли бўлиш; - ўқитувчи ва ўқувчи ҳуқуқларини тенглаштириш; - боланинг эркин танлаш ҳуқуқи; - хато қилиш ҳуқуқи; - шахсий қарашларга бўлган ҳуқуқ; - бола ҳуқуқлари ҳақидаги конвенцияга амл қилиш; - ўкитувчи-ўқувчи муносабатлари усули: тақиқлаш эмас, йўналтириш; бошқариш эмас, биргаликда бошқариш; мажбурлаш эмас, ишонтириш; буйруқ бериш эмас, ташкиллаштириш; чегараламаслик, эркин танлашни йўлга қўйиш.  замонавий шароитда натижаларга олиб келмайдиган туғридан-тўғри мажбурлашдан метод сифатида воз кечиш: - мажбурловсиз, ишончга асосланган талабчанлик; - туғма қизиқувчанликни ҳисобга олиб ўқитиш; - мувафаққиятсизликка сабаб бўладиган мажбурий истакни алмаш- тириш; - болаларнинг мустақиллиги ва мустақил фаолиятини ўрнатиш; - жамоа орқали бевосита талабларнинг қўлланиши.  Индивидуал ѐндашувнинг янги талқини: - ўрта ўқийдиган ўқувчиларга йўналтиришни бекор қилиш;

- шахснинг энг яхши сифатларини излаш; - шахсни психологик-педагогик ташхис этиш (қизиқищлари, қобилия-ти, йўналганлик, Мен-концепцияси, характери, фикрлаш жараѐнларининг ўзига хослиги)нинг қўлланилиши; - ўқув-тарбия жараѐнида шахснинг ўзига хосликларини ҳисобга олиш; - шахс ривожини башорат қилиш(прогнозлаш); - ривожланишни, уни коррекциялашнинг индивидуал дастурларини ло-йиҳалаш. 2. Дидактик фаоллаштирувчи ва ривожлантирувчи мажмуа: - таълим мазмуни шахс ривожланишининг мазмуни сифатида қаралади; - билим, кўникма ва малакаларни ҳосил қилиш ва умумлашган фикрлашга ўргатиш; - мактаб фанларини интеграциялаш, умумлаштиришга ўтилиши; - таълимнинг вариативлиги ва табақалашганлиги; - ўргатишнинг ижобий рағбатларидан фойдаланилади. 3. Тарбия концепцияси: - Билимлар мактабини Тарбия мактабига алмаштириш; - барча тарбиявий тизимлар марказида ўқувчи шахсини қўйиш; - тарбияга инсонпарвар ѐндашув, умуминсоний қадриятларни шакл-лантириш; - боланинг ижодий қобилиятларини, унинг индивидуаллигини ривожлантириш; - миллий ва маданий анъаналарни тиклаш; - индивидуал ва жамоавий тарбияни ҳисобга олиш. 4. Атроф-муҳитни педагогизациялаш. Оила, мактаб ва ижтимоий борлиқ ўсиб келаѐтган авлодни шакллантирувчи муҳим ижтимоий институтлар сифатида акс этади. Натижалар барча учта тарбия манбаларининг биргаликдаги ҳаракатида

аниқланади. Бундан болаларни ҳимоя қилувчи ижтимоий ва давлат инстититутларига таъсир этувчи ота-оналар билан ҳамкорлик, омилкор бошқариш ғояси келиб чиқади.

Фойдаланилган адабиётлар рўйхати 1. Ғозиев Э.Ғ., Тошимов Р. Психология ўқитиш методикаси /Ўқув қўлланма. - Т.: Университет, 1999. 2. Каримова В.М. Психология. Ўқув қўлланма. – Т.: А. Қодирий номидаги халқ мероси нашриѐти, 2002 – 205 б. 3. Каримова В., Бердиев Г. Муроса қилиш одоби ѐки конфликтларни бартараф этиш мумкинми? – Т., 2003 – 44 б. 4. Каримова В.М. Оилавий ҳаѐт психологияси. Ўқув қўлланма. – Т., 2006 – 5. Миллий истиқлол ғояси: асосий тушунча ва тамойиллар – Т.: Янги аср авлоди – 2000

O'xshashlar

Ҳамкорлик педагогикаси технологияси

Ўзбек халқ педагогикаси фани ва унинг таълим-тарбияда тутган ўрни

Жадидлар педагогикаси

Уйгониш даври педагогикаси

ХХ аср педагогикаси