Шахс бадиий-эстетик фаоллигини юксалтиришнинг ижтимоий омиллари - Pedagogika - Referatlar

Шахс бадиий-эстетик фаоллигини юксалтиришнинг ижтимоий омиллари

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

110 KB

Ko'chirib olish

Шахс бадиий-эстетик фаоллигини юксалтиришнинг ижтимоий омиллари Режа: 1. Шахс бадиий-эстетик фаоллиги 2. Эстетик фаолликни юксалтиришнинг ижтимоий омиллари

Шахснинг бадиий-эстетик фаоллигини оширишнинг ижтимоий-маъ-навий омиллари ҳақида сўз борганда, авваламбор, мустақилликнинг ижти-моий- эстетик моҳияти, инсон эркинлиги тамойилининг кучайиши, баркамол авлод тарбияси, умуман турмушни эстетик жиҳатдан ташкил этиш тўғри-сидаги масалаларга эътибор қаратиш тақозо қилинади. Фуқаролик жамиятининг ижтимоий-эстетик моҳияти, авваламбор, мамлакатимизда барпо этилаётган ҳуқуқий-демократик давлат ва фуқаролик жамиятининг инсон манфаатлари устуворлигига асосланиши, инсонни энг олий қадрият сифатида эътироф этиш, эркин ижодий меҳнатнинг устувор ўрин эгаллаши, жамият тараққиётининг барча соҳаларини ривожлантиришда юксак маънавиятга асосланиш билан белгиланади. Бу жараённинг умумий йўналиши, шу билан бирга, маънавий-ижтимоий ва гуманистик мақсади, ахлоқий-эстетик табиати “ислоҳот-ислоҳот учун эмас, аввало инсон учун, унинг фаровон ҳаёти учун хизмат қилиши керак” 1 деган концепцияда ўз ифодасини топган. Мустақиллик шахс томонидан воқеликни бадиий ва эстетик ўзлаш- тириш кўламини кенгайтирди, ижодий фаоллиги, эстетик маданиятни юк- салтириш учун имкониятлар яратди. Шу билан бир қаторда, бозор муно- сабатларини чуқурлаштириш жараёнида фаолиятнинг кўпгина соҳаларида эстетик дид ва маданиятнинг етишмаслигини ҳам кузатиш мумкин. Истиқлол шарофати билан маънавий қадриятлар халқимизнинг мул- кига айланди, мустабид тузум шароитида маънавият хазинасидан четда қол- ган заҳираларни ҳар томонлама ўрганиш йўлга қўйилди. Бу соҳада тарихий ҳақиқатни тиклаш учун шўро даври маданияти, кўп асрлик маданиятимиз тарихи, шу билан бирга, коммунистик манфаатларга “ёт” ҳисобланган жаҳон ва ўзбек маданияти, фалсафаси, эстетикаси, хусусан, эстетик тарбияда мил- лий ва умуминсоний қадриятлар уйғунлигини тўғри баҳолаш, ўрганиш тақо- зо қилинади. 1 Каримов И.А. Юксак маънавият-енгилмас куч. – Тошкент: Маънавият, 2008. - 106 б.

Бу давр маънавий-маданий ҳаёти, бадиий-эстетик фаолиятида кескин бурилиш ва сифат ўзгаришлари юз берди: Амир Темур ҳақида ҳаққоний тарихий, илмий-бадиий асарлар яратилди; “Авесто”нинг 2700 йиллиги, “Алпомиш” достонининг 1000 йиллиги муносиб нишонланди; “Ўзбекистон маданияти ва санъати форуми” жамғармаси “Камолот” ёшлар ижтимоий ҳа- ракати билан ҳамкорликда тасвирий ва амалий, мусиқий санъат, бадиий публицистика, журналистика, меъморчилик ва дизайн соҳаларида ёш истеъ- додларнинг “Келажак овози” республика танлови мунтазам ўтказиб ке- линмоқда 1 . Тарихий меъморчилик иншоотлари нафақат моддий-техникавий, шу билан бирга, бадиий-эстетик жиҳатдан таъмирланмоқда, Бухоро, Самарқанд, Хива, Шаҳрисабз, Қўқон, Марғилон каби шаҳарлардаги тарихий-меъморий ёдгорликлар тикланмоқда, зиёратгоҳларга айлантирилмоқда. Аждодларимиз маънавий-бадиий мероси хорижлик олимлар билан ҳамкорликда тадқиқ этилмоқда; кейинги ўн йилда хорижлик мутахассисларнинг ўзбек бадиий- эстетик маданиятини ўрганишга қизиқишлари янада ортди, бу нарса, айниқса, немис санъатшуносларининг Буюк ипак йўли мавзуига бағишланган мақолалари ва бошқа олимларнинг тадқиқотларида ифодасини топди 2 . Халқ- аро мусиқавий фестивалларни ўтказиш анъанага айланди, “Шарқ тарона- лари”, “Бойсун баҳори”, “Илҳом-ХХ” ҳозирги замон бадиий-мусиқавий фо- румининг энг обрўли воқеаларидан бирига айланди. Айни пайтда инсоннинг барча соҳалардаги фаолияти, жумладан, меъморий-лойиҳачилик, саноат маҳсулотларини ишлаб чиқариш, халқ истеъ- мол моллари сифатини яхшилаш, шахсий турар жойларни барпо этиш ва ҳоказоларда жиддий камчиликлар, дидсизлик аломатлари кўзга ташланаёт- ганлигини ҳам инкор этиб бўлмайди. Бутун мамлакатимиз бўйлаб қўзи- қориндай кўпайиб бораётган икки-уч қаватли иморат қуриш “касаллиги” эстетик маданият нақадар зарур ижтимоий омил эканлигидан далолат бер- 1 Комилова Х. Танлов истеъдодларни кашф этади //Халқ сўзи. – 2008.- 17 окт. 2 Қаранг: Гюль Э.Диалог культур в искусстве Узбекистана. – Т,: Издательство PRINT - S “ Mir INFORM ”, 2005. - С. 6.

моқда. Бу бинолар кўпинча миллий бадиий-эстетик анъаналардан узилган ҳолда Европа ва Болтиқбўйи биноларини эслатиб, шахс бадиий-эстетик диди сохта ва эклектик тамойиллар асосига қурилаётганлигидан далолат бермоқда. Бу муаммони ҳал этиш, табиийки, ҳозирги шароитда миллий турмуш тарзимизни эстетик ташкиллаш вазифалари билан узвий боғлиқдир. Бизнингча, бу масалани икки хил даражада қараб чиқиш мақсадга мувофиқдир. Биринчидан, миллий турмуш тарзимизга жараён сифатида қараш, объектив ҳамда ижтимоий гўзал фазилатларни ҳаётга тўла татбиқ этиш тақозо қилинади. Бу эстетик хусусиятларнинг ижтимоий алоқалар тизими, меҳнат фаолияти, қурилиш, меъморчилик, техника ва лойиҳалаштириш, табиатга муносабатда гавдаланиш хусусиятларини чуқур эгаллаш ва ҳаётга татбиқ этишни кўзда тутади. Кейинги йилларда турмуш ва фаолиятимизда гўзалликни ифодалаш имкониятлари кенгайди, айниқса, технологик ва амалий йўналишлар қарор топди, турмуш тарзимизнинг эстетик мазмуни ва моҳиятини чуқурлаштириш ишига жиддий эътибор берила бошланди. Бу ўринда қишлоқларда янгича қурилиш лойиҳаларига бағишлаб вилоятларда ўтказилган кўргазмалар мисол бўла олади. Бошқа томондан, эстетик тамойилларни миллий турмуш тарзимизга жорий қилиш халқимиз онгига гўзалликни сингдириш вазифаси билан боғланган. Истиқлол даврида шахс маънавиятини юксалтиришда унинг эстетик онги, дунёқараши ва маданиятини ривожлантиришга катта аҳамият берилаётганлиги бежиз эмас. Нега деганда, инсон ўз тақдири соҳибига айланди, ижтимоий фаровонлик, эркинлик ва ижодий меҳнат учун масъул ва жавобгар, шу билан бирга, сиёсий, иқтисодий, маънавий эркин фаолият юритиш кафолатига эга бўлди 1 . Биринчидан, инсоннинг меҳнат ва меҳнат предметларига муносабати тубдан ўзгарди, яқин ўтмишда инсон табиий моҳиятидан бутунлай бе- 1 Маҳмудов Т. Мустақиллик ва маънавият.-Тошкент: Шарқ ,2001. - 37 б.

гоналаштирилган хусусий мулкчилик руҳияти ва унга эгалик мақоми қарор топди. Юқорида кўриб ўтилганидек, бу жараёнда эркин тадбиркорлик ва ташаббускорликнинг моддий асосини ташкил қиладиган меҳнатнинг хусусий, шу билан бирга, ижтимоий моҳияти янада ёрқинроқ намоён бўлди, тадбиркорлик жамиятимиз ҳаётида етакчи ижтимоий омилга айланди. Бугина эмас, шахс меҳнати билан хусусий ва социал жиҳатларнинг уйғунлашуви ижтимоий муносабатларга таъсир этиб қолмади, шахс тарбияси, хусусан унинг эстетик камолотида асосий воситага айланди. Иккинчидан, ҳозирги глобаллашув шароитида табиатни муҳофаза қилиш, унинг эстетик-тарбиявий салоҳиятини сақлаб қолиш энг муҳим вазифалардан бири бўлиб қолди. Миллий ва умуминсоний қадриятлар асосида бунёд этилаётган янги жамиятимиз эстетик тарбияда табиатга гуманистик ёндашишни, унинг қонуниятларидан бохабарлик ва бойликларидан рационал фойдаланишни тақозо қилади. Шу боис бугунги кунда бутун тарбиявий тизим, шу жумладан, эстетик тарбия, бир томондан, инсонда табиат билан эркин, яъни беғараз муно- сабатда бўлишни шакллантириши лозим. Бошқа томондан, глобаллашиш, индустриал ва ижтимоий-демографик жараён, шунингдек, маърифий талаб ва меъёрларга эътиборсизлик бозор иқтисодиёти шароитида табиатга эҳтиёткорлик ўта нозик маънавий масаладир. Юқоридаги масалалар шахс тарбиясида турмуш қадриятларидан унум- ли фойдаланиш, шу билан бирга, турмуш эстетикасини ривожлантириш баробарида унда баркамоллик фазилатларини шакллантиришни тақозо қила- ди. Турмуш эстетикаси инсоннинг кундалик ҳаётда одоб-ахлоқ, ташқи қиёфа, кийиниш маданияти, нарса-ҳодисалар ва турар-жойларга муносабат- нинг асосий соҳаларидан биридир. Турли халқ, ижтимоий гуруҳ ва бошқалар турмуш маданиятининг моддий кўринишлари кишиларнинг нарса-предмет- лар олами, эстетик диди ва ижтимоий идеаллари ҳақидаги тасаввурлари умумийлиги ва ранг-баранглиги билан узвий боғланган. Инсон яшаш ва иж-

тимоий муҳити иқтисодий, ижтимоий, функционал, эстетик меъёр ва шарт- шароитларини гавдалантирадиган турмуш маданияти оламни эстетик идрок этиш, унинг эстетик маданияти асосини ташкил қилади. Турмуш эстетикаси эстетик онгда хусусийлик билан умумийлик, ин- туитивлик билан рационаллик, турли маданиятлар таъсири, турмуш тарзи ва усули, анъанавийлик ва янгилик, миллийлик ва умуминсонийлик, шу- нингдек, мода намоён бўлиши масалалари билан боғланган бўлиб, техника, экология, муҳитни жиҳозлаш, тарбия соҳасидаги эстетик жиҳатларни ифода- лайди, моддий ва бадиий маданият интеграциялашувининг самарали воси- таларидан ҳисобланади. Шахс эстетик камолоти одатда унинг бадиий тарбия топганлигига боғлаб тушунтирилади, лекин бунда турмуш эстетикаси устувор ўрин тутади. Бинобарин, турмуш шахс ҳаёти ва камолотига мунтазам даражада таъсир ўтказиб турадиган жараёндир. Таълим-тарбия жараёнида “инсонда ҳамма нарса гўзал бўлиши керак”,- деган сўзларни эшитишга тўғри келади. Бироқ инсон бундай мукаммал эстетик фазилатга фақат умри давомидаги фаолияти натижасида эришиши мумкин, бинобарин, унинг ҳар лаҳзаси муҳит таъсирида, турмуш эстетикаси таъсирида кечади. Изоҳли ва фалсафий луғатларда “турмуш” тушунчаси, инсон, миллат ва халқнинг яшаш тарзи, урф-одатлар, расм-русум мажмуи, объектив реаллик, моддий, озиқ-овқат, кийим-кечак, уй-жой, соғлиқни сақлаш, шунингдек, маънавий қадриятларга бўлган эҳтиёжларини қондиришдан иборат ижтимоий ҳаётнинг ноишлаб чиқариш соҳаси 1 каби маъноларни англатиши қайд этилади. Моддий неъматлар ишлаб чиқариш ва ижтимоий- сиёсий амалиёт билан бир қаторда шахс тарбиясида турмушнинг таъсири ҳам муҳим омил саналади. Бевосита турмуш таъсирида инсоннинг дунёқараши, эътиқоди, ғоявий йўналиши, ҳаётни ҳис этиши, кайфияти, диди, эмоционал фаоллиги, бошқача 1 1 Қаранг: Ўзбек тилининг изоҳли луғати.4 т.-Т.:Ўзбекистон миллий энциклопедияси Давлат илмий нашриёти, 2008. - 199-200 б.; Фалсафа.Қомусий луғат.-Т.: Шарқ, 2004. - 404 б.

айтганда, ижтимоий-руҳий ҳолати қарор топади, маънавий ҳаётнинг айни шу даражасида унинг эстетик онги ривожланади. Шунинг учун меҳнат, ижтимоий-сиёсий яратувчанликка шахс ҳали тўла жалб этилмаган бошлан- ғич палладан унинг эстетик эҳтиёжи, дид ва мўлжаллари, эстетик онги шаклланишига турмуш биринчи ва бош манбаи сифатида мазмуний йўна- лиш беради. Юртбошимиз И.А.Каримов ёзганидек, “Боланинг онги асосан 5- 7 ёшда шаклланишини инобатга оладиган бўлсак, айнан ана шу даврда унинг қалбида оиладаги муҳит таъсирида маънавиятнинг илк куртаклари намоён бўла бошлайди” 1 . Инсон бутун умри давомида бу қобилиятни сақлаб қолишга интилади, ўз навбатида турмуш, бир томондан, шахс эстетик эҳтиёжларини қондиришга, бошқа томондан, уни ҳар жиҳатдан қўллаб-қувватлаш, ривожлантиришга ўз таъсирини кўрсатиб туради. Масалан, замонавий модани олиб кўрайлик. Мода аксарият ҳолларда инсон эстетик эҳтиёжларини бутунлай ўзгартириб юбориши,унинг эстетик онги ва эстетик маданияти тадрижий тараққиёти такомилида жиддий роль ўйнаши мумкин. Шу боис турмуш эстетикаси шахс маданиятини шакллантиришда асосий ижтимоий манба ва омил бўлиб хизмат қилади. Инсон фаолиятининг барча шакл ва маҳсулотларига эстетик салоҳият хос бўлганлиги боис турмуш унинг эстетик гавдаланишини мазмундор қилади ва ранг-баранглаштиради. Турмушнинг ижтимоий-эстетик моҳиятини таҳлил қилиш уч нарсага эътибор беришни тақозо қилади. Булар - асосан қуршовида инсон ҳаёт кечирадиган ранг-баранг предметлар олами; инсоннинг бошқалар билан мулоқотда ўзлигини намоён қилиш ҳолатлари; инсоний муносабатларнинг одоб-ахлоқда акс этиш имконият ва хусусиятлари. Муайян эстетик салоҳиятга эга бу жиҳатлар, бир томондан, шахс эстетик маданиятининг умумий даражасини ифодалайди, бошқа томондан, 1 Каримов И.А. Юксак маънавият-енгилмас куч.-Тошкент: Маънавият, 2008. - 53 б.

унинг онг-шуурига эстетик маданият кўникмаларини сингдириш воситалари сифатида аҳамият касб этади. Бу жиҳатлар ўзига хос хусусиятларга эга бўлиб, биринчи навбатда инсоннинг турли нарса-ҳодисалар билан қамраб олинган муҳитда умр кечи- риш масаласи билан боғлангандир. Булар, авваламбор, “анъаналар, ижти- моий муносабатлар, маърифий, диний ва эстетик шаклларнинг хусусий унсурлари” 1 сифатида аҳамият касб этадиган кийим-кечаклар; турмушнинг техникавий-маданий воситалари(ранг-баранг информацион, радио-телевизи- он аппаратлар, тикув ва кир ювиш машиналари, дурадгорлик қуроллари ва ҳ.к.); меъморчилик санъати билан алоқадор мебель маҳсулотлари, пред- метлари ва уларнинг бой заҳирасидан ташкил топади. Предметли маконий муҳит тушунчасини англатувчи нарсалар олами бағоят ранг-баранг бўлиб, кенг маънода инсон ҳаёт кечиришида зарурий мод- дий ҳамда эстетик эҳтиёжларни қондиришга хизмат қиладиган ранг-баранг иншоотлар, интерьерлар, бинолар, қурилмалар, ҳайкаллар, амалий санъат асарлари, шунингдек, кўчалар, майдонлар, йўллар, боғ-роғлар, шаҳарлар, бу- гина эмас, “кичик шакллар меъморчилиги” аталган кўчма дўконлар, ёритгич устунлари, рекламали кўргазмалар, инсон ҳаракатланишини таъминлайдиган автомобиллар, трамвайлар, ер усти ва ер ости поездлари, самолётлар, денгиз кемалари ва минглаб-минглаб бошқа нарса-ҳодисалар йиғиндисидан иборат- дир. Нарсаларнинг бу олами шаҳарлар, бинолар, хонадонларда предметли- маконий муҳитни ташкил қилиб, инсон яратган муҳит, табиий ва сунъий му- ҳит, муҳитдан ўрин олган санъат предметлари (унинг меъморчилик, ҳайкал- тарошлик, тасвирий санъат, амалий-декоратив санъат, дизайн ва бошқа турлари) ўртасида, уларни вужудга келтирган предметлар ўртасида ўзаро алоқадорликни амалга оширади 2 , улар бағрида яшовчи инсонга бевосита ва билвосита таъсир кўрсатади. Бугина эмас, маданият тараққиётида улар ба- диий-ижодий жараёнга сафарбар этилиб, моддий фойдали эмас, бадиий-эсте- тик функцияларни адо этади. 1 Содиқова Н.Ўзбек миллий кийимлари. Х IХ-ХХ асрлар. - Т ошкент : Шарқ,2003. – Б.5. 2 Қаранг: Черепахина А.Н. Эстетика современной мебели. - М.: Лесная промышленность, 1988.- С.7.

Бу ўринда амалий санъат, меъморчилик ва дизайннинг шахсга эстетик таъсирини алоҳида таъкидлаш жоиз. Нарсалар инсон эҳтиёжларини мутлоқ қондира олмаса-да, бироқ фаолиятини эркин ва муваффақиятли ташкиллаш- да қулай руҳий муҳит яратишга имкон яратади. Меъморчилик эстетикаси тадқиқотчиларидан бири А.П.Мардернинг ёзишича, “Ривожланган ҳозирги жамиятда объектив олам фақат физикавий, кимёвий ва бошқа хоссалар билан эмас, шу билан бирга, эстетик хусусият- лар ва унга муносабатлар йиғиндиси сифатида ҳам инсон маънавий ва мод- дий ҳаёти, ахлоқ-одобига эмоционал тус берадиган эстетик реаллик бўлиб намоён бўлади” 1 . Муаллиф таъкидлаганидек, инсон қайта яратган эстетик реаллик ўз навбатида унинг ташқи олам билан эстетик алоқаси мазмуни ва йўналиши, шу билан бирга, эстетик реалликка муайян эстетик онгни шакллантиради. Шу маънода инсонни қуршаган предмет ва нарсалар муҳити тантана- ворлик, аҳамиятдорлик ва кўтаринкилик, дилкашлик ва қулайлик каби ҳисси- ётларни уйғотиши; инсонга мамнунлик бериши, кишилар билан мулоқот ўрнатиш воситаси, санъат асарлари ҳақида фикр юритиш имконияти бўлиш билан бирга турмушнинг руҳий-психологик муаммолари ечимини топишга ҳал қилувчи ижобий таъсир кўрсатиши мумкин. Бинобарин, меъморлар, амалий санъат намояндалари, дизайнерлар, умуман ижодкорлар бу эстетик қулайликларни маънавий эҳтиёжларни қондириш мақсадида яратади. Гўзал, нафис, улуғвор предметлар олами кишиларда ташқи муҳитга муайян эмо- ционал муносабат уйғотади. Энг муҳими, маънавий қадриятлар ва инсонда мамнунлик туғдирувчи предмет-ҳодисалар муҳити унинг дунёқарашини бойитади, одоб-ахлоқини гўзаллаштиради. Мамлакатни модернизациялаш даврида шаҳар ва қишлоқларимизнинг қиёфаси бутунлай ўзгарди, янгидан-янги иншоотлар қад кўтарди, айниқса, кўкаламзорлаштиришга жиддий эътибор берилдики, уларни яхлит идрок 1 1 Қаранг: Мардер А.П. Эстетика архитектуры. - М.: Стройиздат, 1988. - С.15

этиш нафақат фахрланиш, шу билан бирга, чуқур эстетик туйғуларни ҳам шакллантиради. Барпо этилаётган янги кўчалар, йўллар, майдонлар, тарихий меъмор- чилик ёдгорликлари инсонда юксак масъулият, гўзалликларни асраш руҳи- ятини туғдиради. Истиқлол йилларида биргина Тошкент шаҳрининг ўзида қад кўтарган Эзгулик аркаси, Мустақиллик ва эзгулик монументи, ”Шаҳидлар хотираси” ёдгорлик мажмуаси, Мотамсаро она монументи, Алишер Навоий ҳайкали, Ўзбекистон Давлат консерваторияси, Болалар ижодиёти маркази, Тасвирий санъат галереяси, Халқаро анжуманлар саройи каби меъморчилик кошоналари нодир ва ўлмас бадиий обида сифатида миллий маънавият ва эстетик маданиятнинг таркибий қисмига айланди. Инсоннинг гуллар ва ранг-баранг ноз-неъматлар билан безатилган оқ дастурхон атрофида ўзини тута билиши ҳам унинг эстетик онги ва мадани- яти даражаси билан белгиланади. Халқимиз қадимдан меҳмондўстликнинг ахлоқий, шу билан бирга, эстетик меъёрларини яратганлиги маълум. Табиий- ки, бу нарса одоб-ахлоқ эстетикасида ўз аксини топади. Масалан, Ҳусайн Воиз Кошифий меҳмондўстлик эстетикаси ҳақида тўхталар экан, унинг беға- раз, инсоний мазмундор бўлиши, энг муҳими, меҳмон ҳалол ва покиза таом билан сийланиши, шунингдек, ғаразли мақсад ёки риё учун кутилмаслигини алоҳида таъкидлаган 1 . Атрофдаги нарсаларнинг гўзаллиги кайфиятимизга бевосита ва кучли таъсир кўрсатиши, ҳаётий фаолликни кўтариши, хатти-ҳаракатларимизга ру- ҳий йўналиш бахш этишидан келиб чиқиб баҳоланиши лозим. Илк ёшидан гўзал предмет-нарсалар муҳитида тарбия топган инсонни эстетик фазилатлар соҳиби деб аташ мумкин бўлса, у, бир томондан, нарсалар эмас, уларга синг- дирилган инсон меҳнати, маҳорати ва истеъдодини ҳам қадрлайдиган бўли- ши, бошқа томондан, бу предметларда унинг одоб-ахлоқ маданияти ҳам гав- даланишини чуқур англаб етиши лозим. Бинобарин, эстетик маданиятнинг 1 Ҳусайн Воиз Кошифий. Футуватномаи султоний ёхуд жавонмардлик тариқати.-Тошкент: Халқ мероси, 1994. - 64 б.

муҳим белгиларидан бири инсон билан нарсалар олами ўртасидаги уй- ғунликда қарор топади. Шунингдек, предмет-нарсалардаги бу хусусиятлар инсоннинг моддий эҳтиёжларини қондириш билан чекланмайди, ташқи муҳит, шу билан бирга, инсоннинг ўз қиёфасини бадиий-эстетик гавдалантиришига ҳам маънавий- руҳий таъсир кўрсатади. Кийим-кечак, либос нафақат моддий, шу билан бирга, бадиий-эстетик аҳамиятга ҳам эга предметлар мажмуи бўлиб, инсоннинг ташқи қиёфаси, диди, ўзига баҳоси, ихтисослиги, ижтимоий мавқеини ҳам гавдалантиради; бугина эмас, ташкилий ва руҳий вазиятни ҳам ифодалайди. Таъзия қатнашчилари, оркестр дирижёрлари, ҳарбий хизматчилар махсус рангда либос кийишлари боиси шунда. Рангни тасаввуфий тушунишда ҳам бундай ўзига хослик кўзга ташланади. А.Қурбонмамадовнинг ёзишича, ҳақиқий инсон илоҳий гўзаллик, илоҳий улуғворлик, илоҳий моҳиятни мушоҳада этиш учун алоҳида рангда либос кийиши лозим. Оқ ранг Аллоҳдан келади- ган ёруғлик, нур, эзгулик, софлик, ёрқинлик рамзи. Оппоқ хирқа, оппоқ тасма, оппоқ салла, оппоқ рўмолча - донишмандлик ифодаси. Шайхнинг қора кийиниши унинг ўз руҳи ва танасини Аллоҳ ихтиёрига топширганлиги белгисидир. Шунингдек, қора кийим Аллоҳга етиша олмасликдан бахт- сизлик, ғамгинликнинг аломати 1 дир. Ва, ниҳоят, кийим-кечак, либоснинг нафислиги, кўркамлиги, хушби- чимлиги инсон ва у билан мулоқотдаги кишиларда муайян эстетик мамнун- лик ва хушнудлик уйғотишини таъкидлаш лозим. Бу ҳолат кийим-кечак ва либоснинг эстетик салоҳияти, унинг инсонда кичикликдан турмуш эсте- тикаси кўникмаларини шакллантиришда муҳим омил бўлиб келган. Ҳар бир миллатда ўзига хос кийим-бош, айниқса, болалар либоси эстетикаси мавжуд- лигининг маъноси шунда. Кейинги йилларда республикамизда ўтказилаёт- ган мода байрамлари, фестиваллари шу мақсадга қаратилгандир. 1 Қаранг: Курбанмамедов А. Эстетическая доктрина суфизма.- Душанбе: Дониш, 1987. - С. 42-43.

Инсон ўз “эстетик қиёфаси”ни шакллантиришга ҳамиша аҳамият бериб келади, лекин бу интилиш фақат кийим-кечак ва турли либосларни танлаш билан чекланиб қолмайди, инсон уларни бошқа предметлар билан безашга, ташқи қиёфа яхлитлигини таъминлашга ҳам интилиб келади. Шулар қаторига олтин узуклар, марварид маржонлар, зираклар, билакузуклар, тўғнағичлар, шунингдек, тош ва суяк, бронзадан ясалган безакларни киритишимиз мумкин. Бу маҳсулотлар жуда қадимда юзага келган бўлиб, даставвал диний-сеҳргарлик маъносида ишлатилган эди. Ўзбекистонда заргарлик санъати тарихи тадқиқотчиси Д. Ф. Фахретдинованинг ёзишича, ҳайвон суяги ва тишидан ясалган маржонлар нафақат бало-қазолардан асровчи тумор, шу билан бирга, овчилар жасорати ва эпчиллигини ифодалаган, довюраклик белгиси бўлиб хизмат қилган. “Улар овчилик сеҳрини гавдалантириб, кўпинча ваҳший ҳайвонларнинг куч-қудрати ва эпчиллигини инсонга бахш этадиган предмет сифатида тақиб юрилган” 1 . Дарҳақиқат, муаллиф таъкидлаганидек, бунда безакларнинг эстетик ху- сусияти иккиламчи бўлиб, аксарияти ўзининг дастлабки фойдакор, маданий, рамзий функциясини йўқотган, фақат эстетик мақсадларга мўлжалланган предмет сифатида, безак сифатида сақланиб қолган. Айни пайтда ундан фой- даланиш меъёрлари сингари безакнинг хусусияти, материали, шакли ҳам ижтимоий сабаблар билан белгиланган ва конкрет ижтимоий-руҳий маъно касб этган. “Аёллар ўзларининг ижтимоий мавқе ва моддий имкониятидан келиб чиқиб, - деб ёзади Д.А. Фахретдинова, - кўрсаткич ёки сўфи бармоқ ёхуд жимжилоққа битта, ёки бир неча, баъзан ҳар бармоққа икки-учтадан узук тақиб юрган” 2 . Шундай қилиб, безаклар инсон ташқи қиёфасининг эсте- тик таъсирини оширишга хизмат қилган, бунда меъёр ва ҳиссий жиҳатга устувор ўрин берилган. Инсон қадди-қоматга эстетик кўриниш бериши билан ҳам эстетик таассурот қолдира олади. Инсон чеҳраси ва танасининг табиий тузилишига оид баъзи нуқсонларни косметика, жисмоний тарбия ва тиббиётнинг айрим 1 Қаранг: Фахретдинова Д.А. Ювелирное искусство Узбекистана.- Ташкент: Лит. и искусства, 1988. С.8 2 Ўша асар. –Б. 160.

соҳалари ёрдамида “тартиб”га келтириш мумкин. Бироқ бу ерда меъёр асо- сий мезон ҳамда ижтимоий онг даражаси билан бавосита боғланган бўлиши лозим. Бир вақтлар одамни хунуклаштирган хирургия энди унга “косметик безак” бермоқда, эстетик “чирой” бахш этмоқда. Инсонннинг бошқа кишилар билан мунтазам мулоқоти кундалик ҳаёт ва фаолият, оилавий, ижтимоий, сиёсий, маданий муносабатлар, меҳнат му- ҳити, меҳмондорчилик, хордиқ чиқариш соҳасида амал қилади. Бу ўринда ўз- бек мулоқот маданияти тадқиқотчиси Сиддиқ Мўминнинг сўзларини кел- тириш ўринли. “Ҳа, яхши тингловчи бўлиш орқали инсон, -деб ёзади у, -” ўзига алоқадор бўлмаган сўздан наф олиши мумкин. “Ақлни беақлдан ўрган” дейдилар-ку ахир. Шу маънода яхши суҳбатдош бўлишни истаган киши на- фақат одамларнинг гапини, балки бутун борлиқни, бутун мавжудотни тинг- лай билиши мумкин” 1 . Шу муносабат билан кишилар ўртасидаги мулоқотнинг эстетик моҳия- ти нутқнинг уч даражаси яхлитлигида гавдаланишини таъкидлаш лозим. Булар фонетик (нутқнинг ифодавийлиги, жарангдорлиги, интонацияси), семантик (маъно мукаммаллиги, тугалланганлиги, образлилиги, услубнинг яхлитлиги) ва прагматик (нутқнинг аниқлиги, эмоционаллиги, оддийлиги) даражалар бўлиб, тилнинг эстетик бойлигини намоён қилади. Ҳозирги замон француз файласуфи А.Моль ёзишича, тил нафақат семантик, шу билан бирга, эстетик информация ҳам тарқатади, эстетик жиҳатдан муаммал нутқ эса тингловчини ҳайратга солади 2 . Бинобарин, мулоқот маданиятининг асоси бўлган тилга нисбатан эстетик муносабатни тарбиялаш тил учун умумий бўлган эстетик меъёрлар билан инсоний мулоқотнинг турли соҳаларидаги уларнинг ранг-баранг модификациялари ўртасида ўзаро бирликни тақозо қилади. Албатта, кишилар ўртасидаги мулоқотнинг ранг-баранг омиллари мавжуд бўлиб, уларнинг ҳар бири конкрет шароитга ва эҳтиёжга боғлиқ ҳолда амал қилади. 1 Сиддиқ Мўмин. Мулоқот мезони.-Тошкент: Янги аср авлоди, 2004. – Б.8. 2 Қаранг: Моль А.Социодинамика культуры.- М.: Прогресс, 1973. - С.18

Умуман олганда мулоқот турмуш, шу билан бирга, ишлаб чиқариш ёки ижтимоий-сиёсий фаолиятнинг зарурий шартидир, турмуш эса инсонда кичикликдан ўзига хос эстетик салоҳиятли мулоқот маданиятини шакллан- тиришга имкониятлар яратади. Одоб-ахлоқ эстетикаси кишиларнинг ишлаб чиқариш, шахсий, ижти- моий муносабатларида намоён бўладиган муҳим омиллардан саналади. Табиийки, бунда кишиларнинг хатти-ҳаракати нафақат моддий фойда келтириш, шу билан бирга, зарурият, яъни мақсадга мувофиқлик жиҳатидан қараб чиқилади ва баҳоланади. Инсон одоб-ахлоқининг эстетик мазмуни унинг комил инсон ҳақидаги билим, юксак маънавият, ахлоқ ва таълим тамойилларига асосланиб яшаши, меҳнат қилиши ва ижтимоий фаолият кўрсатиши билан белгиланади. Бундай талабларга асосланган одоблилик муайян ҳаёт таъсирида шаклланади. Одобли бўлмоқ инсоннинг ҳар қандай шароитда ўзини тўғри тутиши, ҳар бир нарсага эътиборли, сезгир, зийрак бўлиши ифодасидир. Одоблилик - инсон ботиний гўзаллигининг ўзига хос жиҳати бўлиб, ахлоқий меъёрлар таркибий қисмини ташкил қилади. Инсон одоб-ахлоқ маданиятини мукаммаллаштиришда фуқаролик ҳис- си ва ижтимоий масъулиятини чуқур англаш, меҳнат қилиш одатини ти- нимсиз бойитиб ва ривожлантириб бориши зарур. Бундай меҳнатнинг эсте- тик аҳамияти инсоннинг бошқаларга роҳат бахш этишдан завқланиши, киши- лар ҳаётини янада тўлақонли, бой, мазмундор қилишдан фахрланишида на- моён бўлади. Президент И.А.Каримовнинг “Юксак маънавият-енгилмас куч” асарида хулқ-одоб эстетикасининг ёрқин намояндалари сифатида кўплаб санъаткор ва олимларнинг номлари бирма-бир саналиб ўтишининг боиси шунда 1 . Халқ озодлиги учун курашган ва унинг юксак маънавий-ахлоқий қуд- ратини намоён этган Муқанна, Нажмиддин Кубро ва бошқаларнинг одоби хулқ эстетикасининг ёрқин саҳифаларини ташкил этган. Шунингдек, тасав- 1 Каримов И.А.Юксак маънавият-енгилмас куч. Тошкент. Маънавият, 2008. – Б.160-170.

вуфнинг комил инсон ҳақидаги ғоялари ҳам ахлоқ-одоб эстетикасининг ўзига хос маънавий мактабидир. Турмуш эстетикаси меъёр, уйғунлик тушунчаларига асосланиб, нарса- лар оламини вужудга келтириш ва турар жой, хонадон, кийиниш ва бош- қаларда бу мутаносибликни моддий гавдалантириш демакдир. Инсон лой, ёғоч,тош ва табиатнинг бошқа предметларидан мўъжизалар яратганлиги маълум. Қадимги одамлар турли нарсалардан ўзига хос қу- лайликлар яратганлар. Гегелнинг ёзишича, инсоннинг турмуш эстетикасини барпо этиш соҳасидаги фаолияти унга хос ижодий руҳнинг ифодасидир. “Агар санъатни унинг бутун мафтункорлиги билан яхлит идрок этиш зарурияти туғилса, - деб ёзади у,- уни ҳамма жойда - варварларнинг зебу зийнат, либосларидан тортиб, то бағоят гўзал қилиб безатилган ибодатхона анжомларигача, - жами нарсалар оламида учратиш мумкин” 1 . Инсоннинг хулқий хатти-ҳаракатида моҳиятан муайян эстетик хусу- сиятлар акс этади. Инсон маънили ёки бемаъни гапириши, юриш-туриши гўзал ёки қўпол, кексалар, аёллар, ўз қўли остидагилар, ота-онаси ёки бола- ларга муносабати маъқул ёки номаъқул бўлиши мумкин. Инсон хулқининг умумий эстетик маданияти айни мана шуларнинг йиғиндисидан ташкил топади. Шунингдек, унинг эстетик жиҳатдан номаъқул ва хунук одоб-ахлоқи манфаатпараст, худбин, бошқаларга нафрат билан ёки беъэтибор инсоннинг муайян тушунчаси, яъни ижтимоий-психологик тасаввуридан келиб чиқади. Ўз-ўзидан маълумки, сиртдан хушрўй кўринган одоб-ахлоқ баъзан инсоннинг одобсизлигини яширишга хизмат қилиши мумкин. Лекин шуниси борки, улар ҳақиқий одоб-ахлоқ эстетикаси, одоб-ахлоқ маданиятини, ҳеч бўлмаганда, сурбетлик ниқобини тушунишга ёрдам бериши мумкин. Президентимиз И.А.Каримов маънавиятимиз, одоб-ахлоқ эстетикамизга доғ туширадиган худбинлик, лоқайдлик, коррупция, манфаатпарастлик, қариндош-уруғчилик, маҳаллийчилик, бошқаларни менсимаслик каби иллатлар ҳақида тўхталар экан, улардан энг хунугини ҳасад деб баҳолайди, у 1 Қаранг: Гегель. Эстетика.-М.: Искусство, 1968. – С.8.

одамзот ва жамият ҳаётида оғир асоратлар қолдиргани, “не-не буюк зотлар ҳасад ва бахиллик, кўролмаслик туфайли қандай азоб-уқубатларни бошидан кечиргани, соғлиғи, ҳатто ҳаётидан жудо бўлганини аччиқ мисолларда кўриш мумкин” 1 - деб ёзади. Тадқиқотимиз натижаларидан маълум бўлдики, инсоннинг одоб- ахлоқига хос эстетик фазилатлар жамиятда қадрланиши, энг муҳими, баҳоланиши ҳам лозим. Бинобарин, одоб-ахлоқ қоидалари тарихан юзага келган, бунда олижаноб, ҳақиқий демократик мазмун шахснинг бошқа кишилардан ётсираши, яккаланишида эмас, балки уларга билдирилган гуманистик муносабатдан мамнунликни англатган. Бу мазмун мулоқотга инсоний фазилат, ёқимли эстетик завқ бағишлаган ва турмуш соҳасида кишиларни юксак эстетик муносабатда бўлишга олиб келган. Бинобарин, эстетик фазилатлар шундан бошқа соҳаларга ёйилган, дейиш мумкин. Бироқ шўро даврида чоп этилган илмий адабиётларда кўпинча одоб- ахлоқ эстетикаси социалистик жамиятнинг маҳсули, деган бир ёқлама фикрлар билдирилган. Атоқли файласуф олим Г.З.Апресян шундай ёзади: “хулқ эстетикасини мутлақо ва бутунлай социалистик тузум самараси, дейиш муболаға эмас. Амалиётга татбиқ этиладиган ва ривожланган назария сифатидаги бундай эстетика ўтмишда мутлақ бўлмаган ва бўла олмас эди” 2 . Албатта, бундай қараш тўғри эмас, чунки халқлар эстетик тараққиётида ўзига хос одоб-ахлоқ меъёрларини юзага келтирганлиги, юксак ахлоқий-эстетик идеалларни ҳаётга татбиқ этишда муҳим роль ўйнаганлиги сир эмас. Г.З.Апресяннинг бу фикри коммунистик мафкура авж олган ва ҳукмрон дунёқарашга айланган даврнинг бир ёқлама, ғайриилмий хулосаси эди. Ҳолбуки, унинг ўзи Кавказорти халқлари эстетик меросига бағишланган бошқа бир асарида бу ҳудудда қадимдан яшаган аҳоли ўзига хос одоб-ахлоқ тамойилига эга бўлганлиги, унда гўзаллик билан ахлоқийлик уйғунлик касб этганлигини эътироф этган эди 3 . 1 Каримов И.А. Юксак маънавият- енгилмас куч. –Тошкент: Маънавият, 2008. - 121 б. 2 Қаранг: Апресян Г.З.Эстетика и художественная культура социализма.-М.: МГУ, 1984. - С.141. 3 Қаранг: Апресян Г.З. Красота и добро.- М.: МГУ, 1966. - С.21.

Фуқаролик жамиятини шакллантириш шароитида амалга оширилаётган туб иқтисодий-сиёсий, ижтимоий-маънавий ислоҳотлар турмуш ва хулқ эстетикасида жиддий ўзгаришлар бўлишини тақозо этмоқда. Бугунги кунда миллий ғоя тамойиллари, миллий ҳамда умуминсоний ахлоқий қадриятларга асосланган, гўзаллик руҳи билан суғорилган этикет- одоб-ахлоқ қоидалари мазмунан бойиб бормоқда. Ўзлигини билган ва миллий ғоя билан қуролланган инсон ўз халқининг турмуш ва хулқ эстетикаси қоидаларидан бохабар бўлиб қолмай, мазмунан уни бойитиши, ҳаёти ва фаолиятига татбиқ этиб, ахлоқий маданиятининг тар- кибий қисмига айлантириши зарур. Бунда ижтимоий турмуш эстетикасининг таркибий қисми ҳисобланган миллий ҳунармандчиликни ривожлантириш алоҳида ўрин тутади. Дарҳақиқат, ҳунармандчилик халқимиз эстетик маданиятининг муҳим соҳаларидан биридир. Мутахассислар ўтказган социологик тадқиқот натижаларига кўра, соҳа эгалари, хусусан, ёғоч ўймакорлари, бешиксоз, сандиқсоз ҳунармандлар ўз фаолиятида янги эстетик тамойилларга асосланишини қайд этишган. Уларнинг 97,5 фоизи бу фаолиятнинг моддий оламни эстетик ўзлаштириш билан алоқадорлиги, ижодий хусусияти, 95,7 фоизи ижтимоий аҳамиятини эътироф қилади. Ҳунармандларнинг аксарияти маънавий фаоллиги, асарлари инсон манфаатига хизмат қилиши, халқ маънавий эҳтиёжларини қондириши, ижодкор шахсни тарбиялашда муҳим омил бўлишидан фахрланади. Ҳунар эгаларининг 95 фоиздан зиёди маҳоратни тинмай ошириш керак деб ҳисоблайди ва санъат даражасига кўтарилган маҳсулотлари (пичоқ, сандиқ, бешик, дутор, рубоб кабилар) кишилар маънавий-эстетик эҳтиёжини қондиришга хизмат қилишдан мамнун, жамоатчилик фикрига қулоқ тутишни ёқлайди. Бундай фикрдагилар ёғоч ўймакорлари орасида 50 фоиз, сандиқ- созларда 40 фоиз, пичоқчиларда 80 фоиздан ортиқ 1 дир. 1 Қўзиев И. Миллий қадриятларнинг моддий маҳсули. // Халқ таълими. - Тошкент, 2001.- 5-сон. – Б.23.

Кишилар турмуши, айниқса, меҳнати ва ижтимоий фаоллигида эсте- тик омилларнинг қай даражада намоён бўлаётганлигини ўрганиш мақсадида З.Собирова билан ҳамкорликда Фарғона вилоятининг бир қатор корхона ва ташкилотлари (Фарғона, Қўқон, Қува шаҳарлари)да 1167 нафар киши орасида социологик тадқиқот ўтказилди. “Сиз ўз меҳнатингиздан эстетик ҳузур оласизми?”, “Бу сизнинг фао- лиятингизга қандай таъсир этади?” деган саволга жавоб қайтарганларнинг аксарияти, яъни 81,5 фоизи ижобий баҳо беради, шу жумладан, улардан 49,4 фоизи ўз меҳнатидан қониқади, 77,9 фоизи маҳсулотнинг эстетик хусусиятидан мамнун, 22,9 фоизи эса эстетик маҳорат етишмаслигини эъти- роф қилади, шунингдек, замонавий технологик жараёнларни бошқаришда малакасини оширишга эҳтиёж сезади. Меҳнат кечадиган муҳит, ишлаб чиқариш қуролларининг қулайлиги ва функционал сифати ижтимоий ва индивидуал фаолиятнинг эстетик маз- мунини гавдалантиришда муҳим эканлиги ҳам респондентлар эътиборини ўзига тортган. Соғлом маънавий-психологик ва эстетик муҳитнинг меҳнат унумдорлигига ижобий таъсири ҳақида сўралганлардан 85,1 фоизи “жуда яхши”, қолганлари “қониқарли” деб жавоб берган. Жавоб қайтарганларнинг 90 фоиздан ортиғи бундай вазият маъмурият билан мулоқотда ўта зарур деб ҳисоблайди, 10 фоизи (116 нафари) шунчаки қайд этади. Ишлаб чиқариш объектларини эстетик жиҳозлаш, меҳнат қуроллари- дан самарали фойдаланиш қулайликлари ҳақида респондентларнинг 78,1 фоизи ижобий фикр билдиради. Хориж техникасининг эстетик дидга муво- фиқлиги, ихчамлиги, психологик талабларга мос бўялганлигига 88 фоиз рес- пондент ижобий баҳо беради 1 . Тадқиқотимиз инсон турмушининг эстетик фазилатларини юксалтириш, унинг умумий иш ўрни, меҳнат аҳлининг руҳий-психологик кайфиятини кўтаришга бавосита таъсири юзасидан ҳам тегишли маълумотлар беради. Масалан, социологик сўровда қатнашганларнинг 94,2 1 Собирова З. Жамият янгиланиши ва бадиий-эстетик омиллар. - Тошкент: Фалсафа ва ҳуқуқ, 2007. - Б.87-89.

фоизидан ортиғи телевидение бадиий-эстетик тарбияга ижобий таъсир кўрсатишини маъқуллайди, 83,4 фоизи хориж жангари фильмларини намойиш этилишига қарши. Шунингдек, бадиий асарларни мунтазам мутолаа қилувчилар 32,6 фоиз, улардан кинотеатрга 13,4 фоиз, театрга 9,6 фоизи қатнаб туради.Уларнинг салкам 87 фоизи умуман бадиий-эстетик қадриятларнинг шахс ҳаётига ижобий таъсирини маъқуллаб фикр билдирган 1 . Ижтимоий ишлаб чиқаришда самарадорликка эришиш, маҳсулотлар- нинг замонавий техникавий-иқтисодий, шу билан бирга, эстетик талабларга жавоб бериши, эстетик эҳтиёжларни қондириши, хуллас, истеъмолчи мада- нияти шаклланишидаги ўрнига катта эътибор қаратилмоқда. Табиийки, бунга профессионал тайёргарликсиз, ғоявий-тарбиявий, ахлоқий, шунингдек, умум- маданий савиясиз эришиб бўлмайди. Кишилар фаолиятида ташаббускорлик, ишбилармонлик, эркин фикр- ларни рўй-рост ифодалашга объектив шарт-шароитлар юзага келган ҳозирги шароитда эстетик асос меҳнат, хулқ-атвор, турмуш, маънавий муносабатлар- нинг бутун тизимига тобора чуқур кириб бормоқда. Булар эстетик омил- ларнинг ҳар бир фуқаро ҳаётий фаолиятини, ижодий салоҳиятини юксалти- ришдаги ижтимоий аҳамиятидан далолат беради. Шахснинг эстетик камолоти унинг ўз меҳнатига, ижтимоий масъ- улиятига инсоний муносабатни қарор топтиради, ахлоқий меъёрларни гума- нистик-эстетик эътиқодга айлантиради, унинг ижтимоий аҳамияти эса эмо- ционал ва интеллектуал фазилатларни, ижодий салоҳиятни юқори кўтаради. Эстетик камолот фаол ҳаётий позицияни шакллантириб, инсоннинг билими, хулқ-атвори, ҳиссиёти ва бурчи, сўз билан иши ўртасидаги номувофиқликка барҳам беради. Эстетик онгнинг шахс эстетик маданияти структураси таркибий қисми сифатида ривож топганлиги унинг эстетик қадриятларни ўзлаштириш меъёри билан характерланади. Эстетик маданият қадриятларини ўзлаштириш 1 Собирова З. Ўша асар. – Б. 89.

шахсий ва ижтимоий тажрибанинг ўзаро алоқадорлигида амалга оширилади. Жамият ва инсоният яратган эстетик қадриятларни билиш, улар билан мулоқотга киришиш умуман санъат ва адабиёт, бадиий лойиҳалаш, меҳнат фаолияти маҳсулотлари, табиий ёки предметли муҳит, мода ва шу кабилар- нинг эстетик жиҳатларидан хабардорликни англатади. Маданият қадрият- ларига бундай муносабат шахсда билим ва ақл-заковат тўлақонлиги ифода- сидир. Умумий билимларнинг ғоявий-назарий асосли бўлиши ақл-заковот- нинг теранлигини англатади. Бу нарса ўз навбатида ихтисослашган билимлар билан қуролланиш, фаолиятнинг конкрет турлари билан шуғулланиш ва ма- лакаларни эгаллаш, уларни мунтазам юксалтириб боришни тақозо қилади. Бу, табиийки, санъат назарияси ва тарихи, эстетика, бадиий ижод назарияси тўғрисидаги билимлардан ташкил топади. Шундай қилиб, ғоявий-эстетик ва умумий билимлар ўртасидаги энг оқилона муносабат шахс эстетик маданиятининг асосий ижтимоий-маънавий қисмларидан ҳисобланади. Шахсда эстетик онг ривожланганлигининг бошқа муҳим кўрсаткичи бу - ғоявий-эстетик қараш ва эътиқодлардир. Табиийки, билимлар ҳажм, даража тарафидан ғоявий-эстетик қараш ва эътиқодларга турли таъсир этади. Шунингдек, юқорида шахс эстетик маданиятининг қис- ми сифатида қайд этилган билимлар йиғиндиси ҳаёт воқеалари ва уларни баҳолашда ғоявий-эстетик меъёр бўлиб хизмат қилади. Шахс эстетик тасав- вурларини баҳолашнинг сифати айни шу меъёр ва муносабат томонидан бел- гиланади. Бу тасаввурлар, авваламбор, миллий ғоя – идеалларнинг айни санъат образларида акс этиши, шунингдек, улардан ибрат олишдаги мутано- сибликда намоён бўлади. Шундай қилиб, тадқиқот натижаларидан қуйидаги хулосаларни чи- қариш мумкин: - шахс эстетик маданиятида меҳнат фаолиятидан завқланиш, қониқиш, ижодийлик чуқурлашади ва фаоллашади;

-соғлом эстетик дид шаклланиши асосида шахсда ҳаётга соф маънавий туйғулар, яратувчан салоҳият кучаяди, табиатга, жамиятга, оила ва одамларга муносабатда ахлоқий-эстетик меъёрлар устувор бўлади; - гўзаллик тўғрисидаги тасаввурларни моддийлаштиришга эҳтиёжнинг ортиши билан инсон маънавияти ривожланади, руҳияти ва дунёқарашида инсонпарварлик тушунчалари ривожланади; - шахс эстетик маданиятининг юксалиши умумбашарий эстетик мада- ният намуналаридан баҳраманд бўлишга эҳтиёжни юзага келтиради; - ҳар қандай фаолият соҳасига мақсадга мувофиқ тарзда ижодийликни сингдиришга интилиш пайдо бўлади; - маънавият хазинасини бойитиш учун шахсда миллий ва умуминсоний эстетик мерос, қадриятларга ҳурмат-эҳтиром, маънавий-эстетик бойликлар яратишга масъулият ҳисси ортади; - шахсда ривож топган эстетик маданият, ижодкорлик қобилияти мустақил дунёқараш ва эркин тафаккур шаклланишига жиддий таъсир кўрса- тади; - шахснинг воқеликка эстетик муносабати оқибатида мустақилликнинг ижтимоий-эстетик моҳиятини чуқурлаштириш, соғлом эстетик дидни тарбиялаш, турмуш эстетикасини ривожлантиришга имконият яратилади; - шахс фаолиятида эркинлик тамойили кучайиши, шунингдек, миллий қадрият ва анъаналар тикланиши, ривожланиши, уларга муносабатнинг ўз- гариши эстетик маданиятнинг миллий менталитет тизимидаги ўрнини мустаҳкамлайди; - миллий ғояга хос ижодкорлик руҳи, кадрлар тайёрлаш миллий дас- турининг тарбиявий салоҳияти, спорт ҳамда жисмоний маданиятга муносабатнинг фаоллашуви баркамол авлодни тарбиялаш тизимини барқарорлаштиради ва юксалтиради. Турмуш эстетикаси ва хулқ эстетикаси эса унинг борлиғини янада гўзаллаштиради.

O'xshashlar

Эстетик омиллар ва уларнинг шахс камолотига таъсири

Бўлажак ўқитувчиларни ахлоқий-эстетик тарбиялаш тамойиллари, омиллари ва шартлари

Шахс эстетик камолотининг асосий компонентлари ва уларнинг ўзаро алоқадорлиги

Ахлокий ва эстетик тарбия

Ахлокий тарбия. Эстетик тарбия