Педагогик тадқиқотнинг методологик тамойиллари - Pedagogika - Referatlar

Педагогик тадқиқотнинг методологик тамойиллари

Yuklangan vaqt:

05.05.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

607.5 KB

Ko'chirib olish

Педагогик тадқиқотнинг методологик тамойиллари Режа: 1. Педагогик тадқиқотнинг умумий тамойиллари 2. Педагогик тадқиқот методларини таснифлаш 3. Адабиётлар ва архив материалларини ўрганиш 4. Педагогик илмий тадқиқотнинг кузатиш методи 5. Педагогик илмий тадқиқотнинг сўров-анкета методи 6. Педагогик илмий тадқиқотнинг тест методи 7. Педагогик илмий тадқиқотнинг эксперимент методи 8. Илғор педагогик тажрибаларни ўрганиш ва умумлаштириш

Педагогик тадқиқотнинг умумий тамойиллари Методология назарий ва амалий фаолиятни ташкил этиш усуллари, тизими, илмий билишдир. Юнонча метод йўл, кузатиш, тадқиқот, мақсадга эришиш усули логос-таълимот, яъни илмий билиш ҳақида таълимот. Илмий билишда умумий методология ва хусусий методологик асос мавжуд. Умумий методология фалсафанинг диалектик қонунлари, илмий билиш ҳақидаги таълимотлар, жамият тараққиётнинг ҳозирги давридаги концепциялар, миллй ғоя, мафкура. Профессор Н. Шермуҳаммедова таъкидлаганидек, ҳозирги даврнинг методологик тамойиллари: Муофиқлик тамойили – илмий билишнинг мазкур соҳасида билимларнинг янги тамойиллар, ғоялар концепциялар асосида тизимга солиш; Тўлдирувчанлик тамойили – тадқиқотнинг кўпгина объектлари микродунёнинг заррага ўхшаш энг оддий объектларидан тортиб инсон ва жамият сингари мураккаб объектларигача. Қарама-қарши назарияларни бирлаштириш асосида тўла тавсифланиши; Верификация тамойили – моҳият эътибори билан формал мантиқни етарли асослаш; Фалсафикация тамойили – мазкур тамойилга биноан фақат инкор этиш орқали текшириб кўриш имконияти бўлган билим илмий билим бўлиши мумкин; Редукция тамойили – маълум яхлитлик тизим мураккаблигини унинг нисбатан содда таркибий қисмлари унсурлари орқали билишдир; Яхлитлик тамойили – тадқиқ қилинаётган объектларнинг алоҳида яхлит хоссаларини бошқа объекитлар билан ўзаро алоқада бўлиш; Контирредукция тамойили – элементар зарралардан тортиб то ижтимоий табиий тизимларгача барча табиий объектларга, шу жумладан табиий тилга амал қилиш;

Системали ёндашув тамойили – илмий билишнинг тармоқланган соҳаси бўлиб, унинг предметида редукция яхлитлик ва контирредукциянинг методологик муаммолари киради; Моделлаштириш ва ўхшатиш методи – объектларнинг баъзи хоссаларини уларга ўхшаган моддий ёки номоддий (концептуал тушунчага асосланган мантиқий) конструкцияларни тадқиқ қилиш орқали; Мавҳумлаштириш, идеаллаштириш ва формаллаштириш методлари – илмий тадқиқот жараёнида энг муҳум хоссалари чекланган объект шаклида мавҳумлаштириш ифода этиш хаёлий образлар яратиш; Мантиқ методлари – таҳлил, индукция, дедукция, объектларни тадқиқ этиш жараёнида унинг таркибий қисимларини ажратиш алоҳида фактларга асосланиб умумий мулоҳаза юритиш умумий қоидаларга асосан хусусий хулосалар чиқариш кабилар. Педагогик тадқиқотда ана шу тамоийллар ва миллий ғоя, миллий мафкура, умумметодологик асос бўлади. Зеро, таълим-тарбиянинг тарихийлик, интелектик, умуминсонийлик қоунунияти ҳар бир масалага миллий қадриятлар, мафкура асосида ёндашишини тақозо этади. Ижтимоий гуманитар фанлар учун илмий асосланган давлат дастурлари, қонунлари, ривожланиш концепциялари умумметодологик йўриқнома бўлади. Айниқса, Ўзбекистонда Кадрлар тайёрлаш Миллий дастури, таълим тўғрисидаги Қонун педагогик тадқиқотнинг методологик асосидир. Демократик жамият қуриш концепцияси ҳар бир ижтимоий фаннинг ўз қонунларидан, предметидан келиб чиқадиган хусусий, методологияни ривожланишига имконият яратди. Аввало, илмий педагогик тадқиқотда шахсий ёндашув, фаолиятли ёндашув, полисуъбектли ёндашув, маданий ёндашув, антропологик ёндашув, технологик ёндашув каби қонцепциялар яратилди. Албатта бу концептуал ёндашувлар давр тақозоси билан такомиллашиб боради. Профессор А.Чориев қонуниятли ёндашув таълимтарбия жараёнини модернизация қилишнинг методологик асоси эканлигини асослаган. Чунки, таълим-тарбия жараёнининг ўзига хос

қонуниятлари асрлар бўйи тажрибаларда синалган, қарор топган. Ҳар бир фаннинг ўзига хос қонунияти бўлганидек, педагогик жаарённинг қонуниятлари илмий тадқиқотнинг ёрқин йўлланмаси ва қўлланмаси бўлади. Методология методлар, усуллар, мажмуи сифатида қарашлар, “ёндашувлар”, концепциялар учун ҳам фаннинг умумий қонуниятлари назарий (бошланғич) асоси бўлади. Ҳар бир қонуниятни амалиётида ўзига хос метод, усуллари қўланиши табиий ҳол. Педагогик қонуниятлар ўтган асрнинг 80йилларида умумлаштирила бошланди. Кўпгина мамлакатларда таълим-тарбия жарёнига фақат фалсафий ёндашув мавжуд. Муаян қонуниятларга асосланилмагани учун фаннинг предметсизликда камситишга уринишлар ҳам бўлди. Ҳар бир воқелигининг ўзига хос қонунияти мавжуд бўлади. Шунинг учун илмий тадқиқотда қонуниятли ёндашув объектниинг, муаммонинг муайян моҳиятини аниқлаш, ихтиронинг назарий аҳамиятини, тадқиқот самарадорлигини оширади. Масалан тарбия назарияси борасида илмий изланишда: 1. Ўрганаётган муаммонинг тарихийлик, миллийлик, умуминсонийлик қонунияти асосида; - муаммонинг ўрганилиши тарихий тараққиёти, қонцепциялар, тажрибалар таҳлили; - миллийлик, миллий қадриятлар устуворлиги, ижтимоий, иқтисодий моҳиятини; - глолбаллашув шароитида умуминсонийлик хусусияти, жаҳонда илғор тажрибалар, тадқиқотнинг жаҳонда илғор тажрибалар, тадқиқотнинг жаҳоншумул аҳамияти тадқиқотнинг долзарблигини, назарий аҳамиятини аниқлаш имкониятини беради. 2. Таълим-тарбиянинг ижтимоий хусусияти ўрганаётган муаммони, ихтирони “давр талабига, мвжуд шароитга мослиги, оптималлик” қонуният: - жамиятни тезкор ривожланишида ихтиронинг тутган ўрни, долзарблиги ва фанга қўшилган ҳисса; - бозор иқтисодиёти шароитида жамият буюртмаси Кадрлар тайрёлаш

Милилй моделида фаннинг ваз ифаларига ҳозиржавоблиги; - тадқиқот объектининг типиклиги; - натижанинг умумлашганлиги каби тамойиллар. 3. Таълим-тарбияда назариянинг амалиёт билан бирлиги қонунияти, фалсафий категориялар асосида; - тадқиқотнинг назарий ғояларни амалда қўлланиши, амалиёт асосида назарий концепциялар яратилиши; - амалиёт ҳар қандай билим, ғоя ва ихтиронинг мезони эканлиги; - тадқиқот ишининг билиш назариясига асосланиши; - инсонда, узлуксиз таълим-тарбияда тажрибанинг мураккаблиги, масъулиятлилиги, мукаммал назарияга таяниши; 4. Таълим-тарбия ва ривожланишнинг ўзаро боғлиқлиги қонунияти, инсонни бир бутунликда ўрганишни тақозо этади. Қолаверса, таълим-тарбия уйғунлиги ҳақидаги Ислом Каримов таълимоти жаҳоншумул аҳамиятга эга бўлгани XXI асрнинг маънавия асрига айлангани; -«таълимни-тарбиядан, тарбияни эса таълимдан ажратиб бўлмайди, бу шарқона қараш, шарқона ҳаёт фалсафасидир». (И.Каримов). -таълим жараёнида ривожланишни жисмоний, маънавий ва интеллектуал ўсишига эришиш; -тарбияга комплекс муносабат; - шахсга йўналтирилган таълим концепцияси; 5. Таълим-тарбиянинг ўқувчи талаба, лаёқати имкониятига мослиги қонунияти педагогик жараённи инсонпарварлаштириш ва демократиклаштириш, индивудуаллаштириш ва табақалаштириш тамойилларидан келиб чиқади. - ушбу қонуният шахсга йўналтирилган таълим-тарбия, компонентли таълим, прогматик таълим, антрогогика каби таълим парадигмаларни умумлаштиради; - иқтидорли ёшларни изчил ривожлантириш, қобилиятини ўстириш зарурати:

- глобаллашув шароитида ёшларни ҳар томонлама камол топтириш; - махсус педагогика назариясига асосланишга йўллайди. 6. Тарбиялаш ва ўз-ўзинии тарбиялаш, ўқитиш ва ўрганиш фаолият уйғунлиги қонунияти интерфаол таълим-тарбия қонцепциясида, объект- субъект, субъект-объект концепциясида ўз ифодасини топган. - тарбиялаш фаолиятини ўз-ўзини тарбиялашга йўллаш ўз-ўзини тарбиялаш мотиви, кўникмаси ва маданиятини шакллантириш имконияти; - ўз-ўзини тарбиялаш самарадорлиги; - тарбияланганлик даражасига боғлиқлиги; - таълимни икки томонлама хусусияти; - ўргатиш ва ўрганиш фаоллиги уйғунлиги; - масофали таълим-тарбия жараёни; 7. Таълим-тарбия мақсади, мазмуни, методлари, шакллари ва воситалари ўзаро боғлиқлик қонунияти педагогик технология назарияси ва амалиётига асос бўлди: - оптимал мақсадга мос мазмун, методларни танлаш, қўллаш ЮНЕСКОнинг педагогик технологияга берган баҳосида ўз ифодасини топган; - интелектуал ривожланган баркамол авлодни, шахсни тарбиялаш мақсадига мос таълим-тарбия мазмунинии белгиланиши; - ҳар томонлама ривожланган шахсни шакллантириш мазмунига мос метод, воситаларни қўллаш таълим-тарбиянинг самарали омили эканлиги; -педагогик технологиянинг усуллари шакллари, таълим-тарбиянинг мазмуни, мавжуд шарт-шароитга боғлиқлиги кабилар; 8. Таълим-тарбияда фанлараро боғлиқлиқ қонунияти: инсонни ўрганадиган фанлар назарий ривожланишида деференциация ҳолати мавжуд бўлсада, ижтимоий функция амалиётида интеграция табиий ҳолдир. Табиий фанларнинг туташ бандида янги-янги фанлар пайдо бўлиши, фаннинг уфқи кенгайиши, жамият тараққиётида имкониятини ошиши инсоншунослик фанларининг ҳам ўзаро боғлиқлиқ қонунияти мавжудлигини кўрсатади.

Жамиятни ижтимоий тараққиёти, инсон, инсонийлик, инсоният, триадаси инсоншунослик фанлари ҳамкорлигини тақозо этади. Демак, фаннинг ўзига хос қонуиниятлари илмий тадқиқотнинг методологик асос бўлади. Педагогик тадқиқот методларини таснифлаш. Ҳозирги жамият тараққиётининг тез ривожланиши, унда фаннинг устиворлиги даврида илмий тадқиқот методлари ўзига хос аҳамият касб этмоқда. Илмий тадқиқот самарадорлиги изланувчининг методик маданияти, замонавий илмий тадқиқот методларидан фойдаланишига боғлиқ. Педагогик илмий тадқиқот методларини фанининг предмети ва объекти, мавзунинг тарихийлиги, назарийлиги, амалийлиги ёки фанлараро туташ бандида эканлигига асосан таснифлаш мумкин. Предмети ва объектига асосан, ижтимоий-иқтисодий аҳамиятга эга муаммони ҳал этиш қонуниятлари, тамойиллари, омилларини аргументини аниқлаш йўллари, усуллари. Маълумки, таълим-тарбия кишилик жамияти пайдо бўлгандан бошлаб тарихий тараққиёт манбаларига эга. Ўзбекистон Президенти Ислом Каримовнинг “Тарихий хотирасиз-келажак йўқ” асари педагогика фанининг ҳам методологик йўриқномасидир. Халқимизнинг бой педагогик меросини ўрганишнинг илмий-амалий аҳамияти 2014 йил май ойида Самарқандда ўтказилган халқаро конференциядаги “Ўрта асрлар Шарқ алломалари ва мутаффаккирларининг тарихий мероси, унинг замонавий цивилизациядаги роли ва аҳамияти” мавзусидаги нутқи педагогика тарихида ёрқин саҳифа бўлди ва педагогик тадқиқотларни долзарб вазифасини белгилаб берди. Педагогика тарихини ўрганишнинг илмий тадқиқот методлари: тарихий манбаларни педагогик таҳлил этиш; қадимги ёзувларни ўрганиш; таълимтарбия тизимини аниқлаш; мутафаккир олим ва адибларнинг асарларини қиёсий-педагогик таҳлил этиш; натижанинг оламшумул

аҳамияти; натижанинг бугунги кундаги аҳамияти; тарихий манбаларни объектив таҳлил этиш; аргументли тавсиялар ишлаб чиқиш кабилар. Албатта, педагогик меросни бугунги кунда таълим-тарбия жараёнида қўллаш самарадорлигини аниқлашда социометрик, тест, эксперимент, илмий тадқиқот методларидан ҳам фойдаланилади. Шарқ халқларида адабиёт (адабхулқ, одоб) таълим-тарбия борасида ҳаёт дарслиги сифатида қўлланилган. Шунинг учун мумтоз адабиёт ва педагогика тарихи бир- бирибилан узвий боғлиқ. Фан ҳаётдан олдинда бўлиши, ўз предмети асосида келажакни башоратлаши, истиқболли йўлни аниқлаши учун хизмат қилади. Педагогик илмий тадқиқотларни назарий методологик йўналишида ўзига хос методлар қўлланилади. Методологик тадқиқотларда, аввало, диалектик методлардан фойдаланилади. Жамият тараққиётининг концептуал асослари таълим-тарбия тизимини модернизациялаш истиқболини белгилашда қўл келади. Масалан, таълим мазмунини модернизациялашда педагогиканинг умумий қонуниятлари, миллийлиги, умуминсонийлиги, давр талабига мослиги, фанлараро боғлиқлиги қонуниятларидан келиб чиқадиган эмперик методлар қўлланилади. Яъни, назарий тадқиқотлар амалиётда исботланиши, амалий тажрибаларни назарий таҳлил этилиши бир-бирига боғлиқдир. Педагогик тадқиқотларда илмий абстракциялаш, идеаллаш, фикрий эксперимент, илмий моделлаш, концепция, мавҳумлаштириш, индуктив, дидуктив каби методлар қўлланилади. Илмий билишда назарий методлар билан амалий методлар бирбирини тўлдиради. Шунин гдек, назарий тадқиқотларда анализ ва синтез илмий билиш методи кенг қўлланилади. Анализ педагогик илмий тадқиқот объектини қисмларга, туркумларга бўлиш асосида алоҳида таҳлил этилади. Синтез аксинча илгари ажратилган бўлакларни бирлаштириш усулидир. Масалан, бир синф ёки бир неча синф ўқувчиларини алоҳида алоҳида тарбиялаганлик ёки фанларни ўзлаштириш даражаси ҳолати ўрганилади ва умумлаштириб хулоса чиқарилади.

Педагогик назарий тадқиқотларда абстракциялаштириш, идеаллаштириш тадқиқот методи муҳим ўрин тутади. Абстракциялаштириш педагогик воқейликни ўзига хос белгилари, хусусиятларини фикран ажратиш, табақалаштириш жараёнидир. Идеал объект ҳосил қилинади у асосда реал объектларни билиш учун назарий тафаккурдан фойдаланилади. Педагогик илмий тадқиқотда индуктив ва дидуктив методлар назарий хулосалар чиқаришнинг муҳим шартидир. Индукция оламни ҳодисаларни сабабларини умумий қонуниятлари тўғрисидаги гипотеза, дедукция умумий гипотезалардан натижаларни тажрибавий текшириб кўриш, экспериментал тарзда уларни тасдиқлаш, ёки рад этишга имконини яратади. Гипотеза назарий тадқиқотнинг шакли ва методи. Назарий тадқиқотнинг мақсади эмперик (амалий) тадқиқот давомида мавжуд воқейлик натижаларини тушунтириш, башорат қилиш, тизимлаштириш қонуният ва тамойилларни аниқлашдан иборат. Гипотеза икки маънода ишлатилади: муаммоли ғояларни тушунтириб берувчи ва асословчи метод сифатида қонуният, тамойил ва назарияларни ифодаловчи йўл. Гипотеза методининг биринчи босқичи назарий тушунтириш лозим бўлган далил; икканчи босқичи, ҳодисалар сабаблари ва қонуниятлари тўғрисидаги тахмин; учинчи босқичи, фаразлардан энг ишонарлисини танлаш, текшириб кўриш; тўртинчи босқичи, асосланмаса илгари сурилган фараздан воз кечиш; бешинчи босқичи, экспериментал текшириш. Гипотеза методи янги қонунлар, принципларни очиш ва назарияларни яратиш жараёнида илмий тадқиқотнинг ижодий характерини белгилайди. Педагогик назарий тадқиқотнинг диалектик методлари Анализ ва синтез Абстарциялаш ва идеаллаштириш Индукция ва дедукция моделлаштириш Гипотеза назарий тадқиқот методи ва шакли

Ҳозирги пайтда назарий ва амалий тадқиқотларда кенг тарқалгани моделлаштириш усулидир. ЭҲМнинг янги авлоди пайдо бўлиши билан педагогик тадқиқотларда моделлаштириш кенг миқёсда оммалашди. Компъютерли моделлаштириш, математик ва мантиқий моделлаштиришдан фойдаланишни ҳам ўз ичига олади. Моделлаштириш методи таълим-тарбия жараёнининг мураккаблиги (мавҳумлиги) илмий тадқиқотида ҳал қилувчи аҳамиятга эга. Амалий тадқиқотнинг белгиларидан бири янги натижаларни вужудга келтириш моддий маънавий ижтимоий тизимни ўзгартиришда таълим тарбия жараёнининг самарадорлигини оширишдир. Педагогик воқелик қонуниятларини аниқлаш, назариянинг ривожланиши фаннинг прагматик даражасини белгилайди. Педагогик назарий ва амалий тадқиқот методлари: кузатиш, эксперимент, суҳбат, анкета, илғор тажрибаларни ўрганиш, тест, архив манбаларини ўрганиш кабилар. Педагогик технологияларни кенг миқёсда жорий этилиши, амалий тадқиқотларда технологик моделлаштириш усулини, фанлараро боғлиқлик методларини қўллашни тақозо этади. Демак, педагогик тадқиқот методлари узлуксиз таълим-тарбия тизимини такомиллаштириш, модернизациялаш, истиқболини белгилашнинг ҳал қилувчи омили, илмий изланувчининг қуролидир. Адабиётлар ва архив материалларини ўрганиш. Таълим-тарбия жараёнининг тарихийлик, миллийлик ва умуминсонийлик қонунияти педагогик илмий тадқиқотларнинг методологик асоси, йўриқномасидир. Фақатгина педагогик меросни, таълим-тарбия тараққиёти тарихини ўрганиш эмас, педагогик илмий тадқиқотнинг барча йўналишлари тарихийлик, миллийлик ва умуминсонийлик қонуниятига асосланади. Ҳар бир масаланинг ривожланиш босқичлари бўйича илмий, оммабоп адабиётларни ўрганмасдан тадқиқотни амалга ошириб бўлмайди.

Адабиётларни илмий тадқиқот мавзусига доир уч туркумга бўлиш мумкин. Авввало, педагогик илмий тадқиқотда миллий ғояга доир, жамият буюртмасига доир назарий методологик адабиётлар. Илмий тадқиқотнинг долзарблиги, ижтимоий, иқтисодий зарурияти, ёш авлодни ҳаётга, меҳнатга, касбга тайёрлашда таълим-тарбиянинг давр талаби, мавжуд шарт-шароитга мослиги қонунияти, мамлакат дастури, миллий ғояга доир адабиётларни ўрганишни тақазо этади. Ўзбекистон Президенти Ислом Каримовнинг “Юксак маънавият-енгилмас куч”, “Ўзбекистоннинг ўзига хос истиқлол ва тараққиёт йўли” каби қатор китоблари, халқаро илмий анжуманларда нутқлари педагогик илмий тадқиқотнинг ижод ва илҳом манбаи, методологик асосдир. “Миллий истиқлол ғояси: тушунча ва тамойиллар” ҳам ўтмиш адабиётларини, ҳам жаҳон илмий адабиётларини ўрганишнинг назарий мезонидир. Ўтмиш маданий меросдан мақсадли фойдаланиш, ёшларни ҳар томонлама камол топтириш ва фахрланиш ҳиссини шакллантиришда мумтоз адабиётларни ўрганиш муҳим манбаъдир. Иккинчи туркум илмий манбаълар архив хужжатлари, фан тарихига доир адабиётлардир. Таълим-тарбия тарихи, маданиятимиз тарихига доир адабиётларнинг, ўрганилмаган кўпгина қисми жаҳоннинг кутубхоналарида сақланмоқда. Тарихимизга доир адабиётларнинг аксарияти олиб кетилган, куйдирилган, тарихга доир китоб сақлаган хонадонлар қатағон қилингани маълум. Масалан, Мексикалик олимлар Насафий, Касбавийларнинг илмий мероси мавжудлиги, қадимги Касби (бугунги кунда Касби қишлоғи) ўрнида улкан шаҳар, саккизта мадраса бўлгани ҳақида оммавий ахборотда маълумот бердилар. Қолаверса 2014 йил 15 майдаги Самарқандда ўтказилган халқаро конференция тарихий манбаълар етарли ўрганилмагани эътироф этилди. Тарихий адабиётларни, манбаъларни миллий ғоя тамойиллари асосида педагогик илмий таҳлил қилиш тадқиқот методидир. Шунингдек, педагогик амалиёт илғор тажрибаларини ўрганиш бўйича тадқиқот мавзусига доир мактабларнинг таълим-тарбия фаолияти ҳақидаги архив ҳужжатларни

ўрганиш илмий тадқиқот методларидан бири. Таълим муассасаларининг фаолияти ҳақидаги ҳужжтлардан мавжуд қиёсий натижалар ҳақида илмий хулосалар чиқарилади. Учинчи туркум адабиётлар: мавзуга доир илмий китоблар, диссертациялар, диссертация авторефератлари, илмий тўпламлардаги мақола ва тезислар, журналлар, илмий ахборотномалардир. Бугунги глобаллашув шароитида интернетда аксарият адабиётлар бўйича ахборотлар бериб борилмоқда. Адабиётларни ўрганиш ва ундан самарали хуласалар чиқариш илмий тадқиқотчидан изчил изланишни талаб этади. Дастлаб адабиётлар рўйхати тузилади, асосий назарий манбаалар аниқланади. Адабиётларни ўрганиш бўйича конспект, тезис, аннотация тузилади. Мақсадга мувофиқ цитаталар ёзиб олинади. Цитаталар олганда адабиётларнинг айнан муаллифнинг номи, нашриёти, неча саҳифалиги ва қайси бобдан олингани кўрсатилади. Агар интернетдан олинган бўлса, манбаъ ва унинг сайти аниқланади. Демак, адабиётлар ва архив хужжатларининг манбаларини мақсадли ўрганиш илмий педагогик тадқиқотнинг самарадорлик шартидир.

Педагогик илмий тадқиқотнинг кузатиш методи.

Педагогик тадқиқотнинг асосий йўллари, усулларидан бири кузатиш методидир. Кузатиш илмий тадқиқот методи аниқ мақсадга қаратилган, режа асосида педагогик воқейликни, жараённи моҳиятини, қонуниятларини аниқлаш йўллари, усулларидир. Оддий кузатишдан илмий тадқиқот кузатиши қуйидаги хусуситлари билан фарқ қилади. 1. Илмий кузатиш аниқ мақсадга қаратилган маълум ғоя, илмий фараз асосида ташкил этилади. Масалан, у ёки бу ижтимоий гуруҳда мафкуравий иммунитетни шаклланганлик ҳолатини аниқлаш, ўтказилган тажриба натижаларини баҳолаш, тарбиявий тадбирларни таъсир имкониятларини аниқлаш, илмий фараз исботини аниқлаш бўлиши мумкин. 2. Илмий кузатишни режа асосида тизимли ташкил этилиши. Тадқиқотчи қўйган мақсади бўйича кузатиш дастурини тузади, вақтни белгилайди, кузатиш воситаларини аниқлайди, натижаларни умумлаштиради. Кузатиш методидан самарали фойдаланиш учун тадқиқотчи амалий гипотеза, далил мезони ва олинадиган натижа бир бирига мослигига эътибор бериши зарур. 3. Объективлик илмий кузатиш методининг асосий тамойилидир. Воқейлик ҳодисаларни бор ҳолатини ёзиб бориш, техника воситалари: магнитафон, кўрсатув воситаларидан фойдаланиш такроран кузатиш имконини беради. Илмий кузатишнинг ўзига хос хусусияти табиий муаян педагогик жараённи холисона таҳлил этишда. Чунки, педагогик кузатишни ташкил этишда субъектив ҳолатлар учраши мумкин. Субъективликка, педагогик воқеъликни ҳоҳиш истак асосида таҳлил этиш, хулосани илмий қимматини туширади. Фанда кузатиш методининг бир неча усуллари мавжуд. Педагогик илмий тадқиқотда кузатиш объекти узлуксиз таълим- тарбия жараёни, ёшлар, педагоглар, ота оналар фаолияти, муайян педагогик вазиятлардир. Масалан, кузатиш объектининг мавжуд вазиятда ҳолати: - вазиятдаги ҳолатнинг асосий сабаби психик воқеълик; - кузатиш объектининг жамоада тутган ўрни, жамоага муносабати; - сўз ва амалий фаолиятнинг боғлиқлиги;

-маънавий-ахлоқий, эстетик, эмоционал даражаси; - нутқи, мимикаси, ўзини тутиш хусусияти, уларни бошқа вазиятдаги ҳолати кабилар ҳисобга олинади. Кузатишда мавжуд ҳолат, воқеълик тезда ёзиб борилиши шарт, айрим қирралари, далиллар вақтида ёзиб борилмаса ёддан кўтарилиши мумкин. Агар ўқувчиларнинг ёки айрим ўқувчининг меҳнатсеварлиги, меҳнатга муносабати ўрганилаётган бўлса: Исми шарифи Ҳар хил фаолиятда меҳнатга муносабати (5 балли баҳолаш) Жамоат мехнати Дарахт ўтқазиш Мактаб ободончилиги Навбат чилик Махалла ободон чилиги Оилада меҳнат Эшматов Д 3 қатнашмади 3 3 қатнашмади 3 Тошматов Э 4 3 3 3 қатнашмади 4 Рустамов Б 4 қатнашмади қатнашмади 3 3 4 Яъни, умумсинф ўқувчиларининг меҳнатга муносабати даражаси ва қизларни фаолияти, ўғи л болаларнинг фаолиятини алоҳида, алоҳида таҳлил қилиш объектив баҳолаш имконини беради. Аввало, илмий педагогик кузатишда ўрганаётган объектнинг қўйилган мақсад бўйича мавжуд шароитда ички ҳолати, фаолияти; Иккинчидан, ички ва ташқи ҳолатининг уйғунлиги, фаолиятда намоён бўлиши; Учинчидан, фаолиятни изчиллиги, узвийлиги ҳолати аниқланади. Илмий кузатиш бевосита ва билвосита ташкил этилиши мумкин. Бевосита кузатишда илмий изланувчи ўзи амалга оширади, ҳар хил вазиятда изчил кузатиш натижасини ёзиб боради. Билвосита илмий тадқиқотда ёрдамчиларнинг қатнашиши, мутахассислар иштироки уларни тадқиқот мақсадини хабардорлиги муҳимдир. Тадқиқотда ҳамкасблар, талабалар, мактабдан ташқари таълим муассасаси ходимлари қатнашиши мумкин. Шунингдек, ўз-ўзини кузатиш, юқори синф ўқувчилари ўрта-махсус таълим, олий ўқув юрти талабалари орқали тадқиқот мақсадига кўра амалга оширилади. Педагогик илмий тадқиқот гипотезасига кўра илмий кузатиш очиқ ва ёпиқ шаклда олиб борилиши мумкин. Кўпгина ҳолларда очиқ кузатишда

тадқиқот мақсади аниқланганда ташқи кузатишда объектив ҳолат ўзгариши мумкин. Педагогик илмий кузатиш қисқа ва узоқ муддатли бўлиши мумкин. Қисқа муддатли маълум соатда, дақиқаларда ўтказилиши мумкин, тадқиқот мақсадида тезкорлик, айрим ҳолатларда қўлланилади. Узоқ муддатли илмий кузатиш бир неча йилгача бўлиш, ижтимоий муносабатлар ривожини аниқлашда, комплекс муаммоларни аниқлашда қўлланилади. Бундай кузатишни воқеъликнинг сабабини аниқлаш, прогнозлаш, ўзлаштиришни яхшилаш масалаларида қўлланилади. Илмий кузатиш методи энг кўп қўлланиладиган ва мураккаб методдир. Шунинг учун ўтказишга алоҳида тайёргарлик кўриш, иложи борича олдиндан машқ қилиб маълум кўникмага эга бўлиш зарур. Яъни, аниқ режа асосида ташкил этиш, консепция, илмий фараз, тадқиқотчининг фикрий тажрибаси ўқитувчи ва ўқувчилар муносабати ҳисобга олинади. Кузатиш жараёнида далил аниқ қайт этилиши, иштиирокчилар ва вақти аниқ кўрсатилиши шарт. Кузатиш натижаларини таҳлил этиш, қиёслаш, умумлаштириш тадқиқотчига аниқ хулоса қилиш имкониятини беради. Педагогик илмий тадқиқотнинг сўров-анкета методи Анкета методи ижтимоий сўров шаклида социология, псиҳологияда ҳам қўлланилади. Педагогик тадқиқотда таълим-тарбия жараёнининг ички қонуниятларини аниқлаш, таълим-тарбия самарадорлигини ошириш тамойилларинии, йўлларини, шаклларини ишлаб чиқишда анкета-сўров методи муҳим ўрин тутади. Педагогик фаолиятни ўрганиш бўйича 1899 йилда илғор мамлакатларда 600 ўқитувчи, 1911 йилда 14 минг ўқитувчида сўровнома ўтказилгани ушбу методнинг тарихийлигидан далолат беради. Анкета (франсузча суриштириш, тергов) маълумотлар олиш учун тўлдирилган варақа педагогик илмий тадқиқотнинг муҳим методларидан биридир. Педагогик илмий тадқиқотнинг дастлаб ишчи илмий фарази,

режаси тузилгандан кейин анкета сўровнома ишлаб чиқилади. Сўровномада аввало, ахборот олишдан бошланади, кейин анкета тузилади. “Иньеръвю” инглизча учрашув, иккинчи маънода: хабар интервью ва мулоҳазали интервью бир ёки бир неча шахс билан муҳим масала юзасидан суҳбат. Демак, анкета сўровномада аввало тадқиқот объекти билан мулоҳаза, суҳбат ўтказиш ўрганиётган муаммога шахсни ёки ижтимоий гуруҳни муносабатини аниқлаш мумкин. Суҳбатлар умумий шаклда ҳам ташкил этилиши, қисқа ва батафсил суҳбат орқали ижтимоий гуруҳ ёки шахснинг ҳолати аниқланади. Белгиланган мавзуда суҳбатда мақсадга мувофиқ мулоҳаза юритиш, тадқиқот объектини ҳамкорликка йўналтириш мумкин. Шуни эътиборга олиш лозимки, суҳбатда ҳам анкетада ҳам саволлар, очиқ, ёпиқ, ярим очиқ маънода мазмунда бўлади. Анкета методини қўллашда мавжуд шароитда унинг қулайлиги, имконияти ҳисобга олинади. Муаммонинг ўрганилганлик даражасини аниқлаш изланувчига ўз тадқиқот йўналишини белгилашда анкета методи самарали бўлади. Яъни, тадқиқот муаммосига доир мақсад, вазифалар бўйича анкеталарнинг аниқлиги, муҳим қирраларни қамраб олгани илмий изланиш натижасини кафолатлайди. Анкета саволларини тузишда тадқиқотчидан методологик маданият талаб этилади. Саволларни мантиқан педагогик қоидаларга, мавжуд шарт - шароитга, ўрганилаётган муаммога, илмий фаразга мослиги; саволларда қисқа мантиқ қоидаларининг ҳисобга олинганлиги; саволларни ҳамма учун тушунарли бўлиши; саволларга жавоблар ифодаланганлиги; очиқ саволларда жавоб берувчи фикрини ўзи ифодалашга йўналтирилганлик; ёпиқ саволларга алтернатив “ҳа” “йўқ” жавобларида муаммонинг асосий моҳиятини ифодаланиши кабилар. Ўқувчилар ўртасида ўтказиладиган анкета сўровномада саволлар сони 8,10 тадан ошмаслиги, ўрта махсус ва касб-хунар таълими талабалари учун мустақил фикрни ифодалашга йўллайдиган саволлар бўлиши мумкин. Ўқувчилар ўртасида ўтказиладиган анкета сўровномада аввало 5,6 нафар

ўқувчида ўтказиб синаш мумкин. Агар 6 синф ўқувчиларида ўтказилган анкета саволларига жавоблар қийинлик қилса тадқиқотчи ўз жавоби шаклини тавсия қилиши мумкин. Масалан: 1. Сизнинг фикрингизча ҳақиқий дўстлик нимада? Иккита энг муҳим фазилатнинг остига чизинг. Дўстона ҳамкорлик, оғир шароитда ўртоғини қўллаш; Бир бирини тушуниш, ҳамфикрлилик; Ишонч ва очиқ кўнгиллик; Ҳақиқатни ўртоғига очиқ айта олиш, талабчанлик; Садоқат ва олижаноблик. 2. Сизнинг синфингиз ўқувчилари ўртасида дўстликка нима тўсиқлик қилди? Энг муҳим иллатлар остига уч чизиқ, иккинчи даражалига икки чизиқ, учинчи даражали иллатга бир чизиқ қўйинг. - ҳасад рақобат, ўзини устун қўйишга интилиш; - алдаш, ёлғончилик, бир бирига ишонмаслик; - фақат ўзи ҳақида ўйлаш; - бир-биримизни яхши билмаймиз; - умумий мақсадимиз йўқ. Бундай саволлар ёпиқ ҳисобланади, чунки жавоблар аниқ кўрсатилган. Иккинчи савол жавобларини қуйидагича умумлаштириш мумкин. Дўстликка тўсиқ бўладиган сабаблар Ўғил болалар Қизлар Шундан фаоллар си Ҳамма Бизларни бирлаштирадиган умумий ишимиз йўқ 12 5 1 17 Ўзаро ишонч йўқ 7 16 5 23 Ҳасад, кўзбўямачилик 3 9 4 12 Анкета методи тажриба-синов ишларини ташкил этишда ёрдамчи восита ҳисобланади. Дастлабки анкета сўровномада муаммони объектив ҳолатини

аниқлаш имконияти яратилса, экспериментдан кейин ўтказиладиган анкета сўровномада тажриба натижаларини баҳолашга шароит яратилади. Анкета сўровноама тузишга қўйиладиган талаблар: 1. Аввало тадқиқот объекти, предмети ўрганаётган жараён таркибини, мезонини аниқлаш, кузатиш орқали эришиладиган даража; махсус ташкил этиладиган вазиятда воқелик; анкета сўровномадан кутилган натижа. Анкета сўровномага жалб этиладиганлар миқдори, сони, ижтимоий ҳолати жинси, ёши, маълумоти, моддий таъминоти, яшайдиган манзили: шаҳар, қишлоқ, кўча ва ҳокозо кўрсатилиши, анкета ўтказишга сарф қилинадиган вақт белгиланиши лозим. Шунингдек, анкета ўтказиш воситалари, жиҳози, шароити, ҳолати, типик оила, бола, шахс турмуш тарзи ҳисобга олиниши; 2. Анкета тадқиқот мазмуни, таркиби билан боғлиқлиги, саволларга объектив жавоб олиш, масалан, Сени математика дарсига муносабатинг? Масаласи “Севган фанингни айт?”, “Сенинг севимли ўқитувчинг?”, “Сени севган машғулотинг? саволларида текшириб кўриш мумкин. Маълумот олиш методикасини яратиш, қандай шароитда анкета ўтказилади, маълумотлар қандай олинади кабилар. 3. Анкета тузишда жавобларни математик таҳлил қилиш, умумлаштириш, математик статистика ва социометрияга мослигига эришиш; объектив жавоб олиш учун сўровномалар ўтказилаётганлар шахсига ҳурмат ифодаси “Сиздан илтимос”, “Марҳамат жавоб беринг”, “Сизнинг фикрингиз қандай” ва ҳокозо илтифотли, самимий мурожат акс этиши мақсадга мувофиқ. Саволлар ҳаммага тушунарли бўлиши, саволларда мантиқий изчиллик, саволларни сўровнома ўтказилувчилар иззат нафсига тегмаслик кабилар. 4. Анкета олдиндан тайёрланиши, кўп нусхада чоп этилиши ёки доскада ёзилиши. 5. Анкета сўровномага қанча кўп жалб қилинса шунча ишончли жавоб олиш мумкин. Фақат типик социал хусусиятларни ҳисобга олиш мақсадга мувофиқ.

6. Анкета ташкил этишда сўровнома ўтказилаётганлар ижодий муносабати, қизиқиши, кутилаётган жавоб моҳияти аниқлиги. Ўқувчилар ўртасида ўтказилаётган анкета саволларга жавоб вариантлари кўрсатилиши мумкин. Анкета методи педагогик илмий тадқиқот методлари билан узвий боғлиқ, бир-бирини тўлдиради, таълим-тарбия жараёнларининг қонуниятларини аниқлашга, истиқболини белгилашда муҳим ўрин тутади. Педагогик илмий тадқиқотнинг тест методи Тест (инглизча “синов”, “тадқиқот” деган маънони англатади) психология ва педагогикада кенг қўлланиладиган шахс хусусиятларини, билим, кўникмаларини аниқлайдиган методдир. Ўтган асрнинг 30 йилларида болаларнинг қобилиятини аниқлашда тест методи қўлланилди, лекин собиқ коммунистик партиянинг 1936 йилги қарори билан қатъий таъқиқланади. Тест методини қўллаган, тавсия қилган олимлар қатағон қилинди. Ваҳолангки, ривожланган мамлакатлар тажрибасида тест методи 100 йиллик тарихга эга. Мустақилликдан кейин тест методи кенг қўлланила бошланди., Вазирлар Маҳкамаси қошида “Тест маркази” ташкил этилди. Ижтиммоий фанлар ва медицинада тестдан фойдаланиш анъанага айланди. Педагогик илмий тадқиқотда тестлар: меъёрий даражали, қобилиятни аниқловчи, шахс тестлари, яъни, дидактик, компитентлик ва индавидуаллик туркумида бўлади. Дидактик тестлар таълимий ва билим даражаларини аниқлаш бўйича улкан тажрибалар яратилди. Узлуксиз таълимда дидактик тестлардан фойдаланиш методикаси ишлаб чиқилди. Таълим назарияси ва амалиётига доир илмий тадқиқотларла ҳам дидактик тестлар самарадорлик омилидир. Илмий тадқиқот мақсади, предметига асосан изланувчи махсус тестлар тузуши ва илмий фаразни текшириши мумкин. Қобилиятни аниқловчи кваламетрик тестлар илмий тадқиқотда ишлаб чиқаришда бшқариш тизимида қўлланилмоқда.

Педагогик илмий тадқиқотда касбшунослик, касб танлашга йўллаш, профессиограмма масалаларида тест методи ҳал қилувчи воситадир. Шахсга йўналтирилган тест илмий тадқиқот методи шахс, индивид, ижтимоий гуруҳнинг шаклланганлик, тарбияланганлик даражасини аниқлашда қўлланилади. Педагогик илмий тадқиқотда тест методини қўллашга қўйиладиган талаблар: 1. Дастлаб тест орқали қайси муаммони аниқлаш мақсади, тарбияланганлик даражаси, ривожланганлик даражаси, қизиқиш соҳаси кабилар. Кейин шуларнинг мезони баркамол шахсни фазилатлари, ривожланиш модели, қизиқиш мезонлари белгиланади, ўрганилаётган объектга доир муҳим жиҳатлари кўрсатилади, алоҳида ўрганилади; 2. У ёки бу тест комплекси қайси сифатларга қаратилган, миқдорий ва сифат мезонларини аниқлаши; 3. Тест ўтказиш методикасининг объектив натижа олишга қаратилганлиги; 4. Тадқиқот муаммосини ўрганишда кузатитш натижалари ва бошқа тадқиқот методларидан олинган натижа билан тест натижаларини таққослаш; 5. Тест ўтказишда этика ва эстетика қоидаларига амал қилиш, тест ўтказиш жараёнида маънавий псиҳологик шароит, педагогик такт объектив натижа олиш имкониятлари; 6. Тест айниқса ўқувчиларда олиб борилаётган тадқиқотларда завқлилик, дидактик ўйин шаклида, мусабақа шаклида ташкил этилиши кабилар. Тест методи педагогик тадқиқотда социометрик ва кваламетрик методлар билан боғлиқ бири иккинчисини тўлдиради. Социометрия (юнонча ижтимоий ўлчов) ижтимоий даражанинг ўлчови, мезони маъносида ишлатилади. Педагогик тадқиқотда ўқувчи ва ўқитувчи оилада ўзаро муносабатларни баркамол шахсни шакллантиришдаги имкониятларини аниқлашда мавжуд ҳолатни, тажриба натижаларини аниқлашда тест методидан фойдаланилади. Социометрия педагогик илмий тадқиқот методида муносабатларни баҳолаш орқали педагогик, псиҳологик

қонуниятлар ёки қонуниятларни бузилиши, илғор тажрибалар аниқланади. Социометрияда анкета методи ва тест методидан фойдаланилади. Буни ўзига хослиги ижтимоий муносабатларнинг моҳияти, мазмуни, мезони, ижтимоий, иқтисодий қонун, қоидалар билан белгиланади. Жамиятни инсонпарварлаштириш, демократлаштириш ва педагогикалаштириш бир- бири билан боғлиқдир. Социометрия педагогик илмий тадқиқот методи аввало, ижтимоий қонунлар ва “инсон, инсонийлик, инсоният” учлик уйғунлиги асосида ташкил этилади. Тест методи кваламетрик педагогик илмий тадқиқот методи билан боғлиқ. Маълумки, касб тарбияси, касбшунослик, профессиограмма педагогиканинг асосий предметидир. Кваламетрия (квала – “мутахассислик” метрия – “ўлчов”) касбга лаёқат, касб фазилатлари, маҳорат мезонини ўлчаш, баҳолашдир. Касбшунослик муаммоларининг тадқиқотда кваламетрик тестлардан фойдаланилади Бунинг учун тадқиқот муаммоси бўйича мезон аниқланади, тажриба натижаларини аниқлашда кваламетрик тестлар қўлланилиши самарадорлик омилидир. Таълим-тарбия жараёнини тестлаштириш, узлуксиз таълим, мутахассислар тайёрлаш, уларнинг касбий малакасини баҳолашда тестлардан фойдаланиш кенг оммалашган. Педагогик илмий тадқиқотда тест методини қўллаш ўзига хос хусусиятга эга. Педагогик илмий тадқиқотнинг эксперимент методи. Эксперимент (лотинча синаш, тажриба) педагогик илмий тадқиқотнинг устивор методи бўлиб, таълим-тарбия жараёнини ҳолатини ўрганиш усулидир. Фалсафада ҳам эксперимент илмий билишнинг энг муҳим шарти сифатида қаралади. Эксперимент ҳодисаларни ўрганишда фаннинг муайян мақсадга йўналтирилган услуби бўлиб, бу услуб ёрдамида ҳодисалар содир бўлиши аниқ қайд этилган шароитларда тадқиқотчи томонидан қайта ҳосил қилиниши ва назорат қилиниши мумкин. Экспериментни кузатишга нисбатан

бир қатор афзалликлари бор. Илмий тадқиқот умумий структурасида эксперимент алоҳида ўрин тутади. Бир томондан айнан эксперимент илмий тадқиқот назарий ва амалий босқичлари ҳамда даражаларини боғлаб турувчи бўғин ҳисобланади. Ўз мазмунига кўра, эксперимент доимо дастлабки назарий билимлар билан боғланган бўлиб, у бир-бирига мос бўлган назарий билимлар асосида фикр юритади. Кўпинча илмий назария ва гипотезани асослаб бериш ёки инкор этиш унинг мақсади бўлиб ҳисобланади. Педагогик эксперимент таълим-тарбия жараёнининг мазмуни, методи, воситаларини такомиллашга қаратилган ҳар хил оптимал шарт-шароитни аниқлаш комплекс усулларидир. Экспериментнинг қуйидаги умумий турлари мавжуд: - тадқиқот эксперименти; - текширувчи ёки назорат эксперименти; - қайта ҳосил қилувчи; - миқдорий ёки сифатий; - табиий ёки ижтимоий эксперимент. Тадқиқот эксперименти фанда маълум бўлмаган янги ҳодиса ёки уларнинг янги кутилмаган хоссаларини аниқлашга йўналтирилган. Текширувчи назорат эксперименти тадқиқот объекти ёки гипотеза ҳисобланади. Назарий гипотезаларга нисбатан эксперимент тасдиқлаш ёки рад этиши мумкин. Экспериментнинг ўзига хос тури фикрий экспериментдир. Реал экспериментда олим маълум ҳодисани қайта ҳосил қилиш, ажратиш ёки хоссаларни ўрганиш учун уни турлича реал шароитларга қўйиб кўради. Фикрий экспериментда бу шароитлар тасаввур қилинадиган ҳолатлар бўлиб ҳисобланади, лекин тасаввур бунда яхши маълум бўлган фан қонунлари ва мантиқ қоидалари билан бошқарилади, бундай ҳолда олим ҳиссий образлар ёки назарий моделлар ёдамида ишлайди. Педагогик тадқиқотда фикрий эксперимент имкониятлари ва усуллари проф. Д.Шодиевнинг тадқиқотларида илмий асосланган. Экспериментал тадқиқот бир неча босқичлардан иборат. Биринчи босқич экспериментни

режалаштиришдир. Экспериментни ўзига хос хусусиятлари, принциплари асосида мукаммал режалаштириш тадқиқот самарадорлигини таъминлайди. Унда гипотеза етакчи ғоя амалга ошириш тизими кутилаётган якуний натижа аниқ бўлиши. Шунингдек, педагогик қонуниятлар мавзунинг назарияси, методологик тамойиллар экспериментининг моҳиятини ифодалайди. Яъни, педагогик экспериментни режалаштиришда муаммонинг ифодаланиши муҳим аҳамиятга эга. Масалан, тарбия муаммоси бўйича эксперимент узоқ вақтни талаб этади. Режалаштиришда экспериментал ва назорат гуруҳини танлаш, уларни қиёслаш имконияти, ўтган давр билан қиёслаш шарт-шароит ҳисобга олинади. Мисол учун педагогик тадқиқотда натижа аниқ лекин, унинг шарт-шароити, омили аниқ эмас. У ҳолда педагогик эксперимент муаммонинг сабабини ички қонуниятларини аниқлашга қаратилади. Педагогик тадқиқотда табиий ва лаборатория эксперименти ўзига хос хусусиятга эга. Табиий эксперимент таълим тарбиянинг мавжуд шароитдаги ҳолатини таҳлил қилиш, бир неча гуруҳларни тажрибасини умумлаштириш, хулоса чиқариш усулидир. Илмий фаразни асосланиши (ёки асосланмаслиги) табиий эксперимент асосида ҳам маълум натижага эришилади. Бу тадқиқотчига гипотезани асослашда аниқ қонуниятлар, тайёр натижаларни беради. Табиий экспериментда илмий фараз асосланмаса, бир неча вариантда назорат ва эксперимент гуруҳида тажриба ўтказилади. Педагогик назарияни ривожлантиришда психологик, педагогик лаборатория экспериментидан ҳам фойдаланилади. Лаборатирия эксперименти алоҳида шахсда ҳам, ижтимоий гуруҳда ҳам ўтказилади. Масалан, Кадрлар тайёрлаш Миллий дастури асосида таълим стандартларини ишлаб чиқиш бўйича мамлакатимизни турли минтақаларида экспериментал майдончалар ташкил этилди. Таълим мазмунини узлуксиз такомиллаштириш бўйича жойларда эксперимент гуруҳлар, эксперимент мактаблар фаолият кўрсатмоқда. Инновацион педагогик лойиҳалар эксперимент асосида исботлангани, унинг назарий ва амалий аҳамиятини оширади. Масалан,

лаборатория методи орқали рангларга шахснинг таъсирланиши унинг ҳарактерини, дидини, қизиқишини аниқлашда муҳим восита бўлади. Эксперимент натижалари мантиқий ва назарий категориялар, тушунчалар билан ифодаланади. Шунингдек, натижалар сифат ва сон, миқдор билан кўрсатилади, умумлаштирилади, яратилган янги ғоялар, воқелик ўзига хос атамалар билан аталиши мумкин. Фанда бундай мисоллар кўплаб учраши мумкин. Педагогик экспериментда таянч ғоя илмий тадқиқот самарадорлигини таъминлайди. Масалан, ижтимоий гуманитар фанларни, жумладан, педагогика ва психологиянинг ўзаро боғлиқлигини инсоншунослик қонунияти тамойили асосида ўрганиш илмий тадқиқот тизимлилигини таъминлайди. Ёки баркамол шахс модели асосида педагогик тадқиқотнинг илмий-амалий аҳамиятини ўрганиш эксперименти аниқ мақсадга қаратилган бўлади. Илғор педагогик тажрибаларни ўрганиш ва умумлаштириш Педагогиканинг назарий ва амалий ривожланишида илғор педагогик тажрибалар алоҳида ўрин тутади. Тажрибаларни илмий ўрганиш ўзига хос методик хусусиятга эга. Илмий билишда амалиёт: асосий омил, ҳаракатлантирувчи куч, хақиқат мезони ва билиш мақсадидир. Педагогик тажриба кенг маънода таълим-тарбия амалиёти, тор маънода педагогларнинг инновацион фаолияти. Илғор педагогик тажриба педагогика назариясига доир таълим-тарбия борасидаги самарали методлар, воситалар технологияларда ифодаланади. Педагогик жараён ижодий жараён, малакали, ташаббускор, ўқитувчи, мураббийлар тажрибалари, таълим -тарбия тизимини ривожлантириш фаолиятидир. Таълим-тарбия жараёнини демократлаштириш узлуксиз таълим педагогларининг ижодкорлигига шароит яратади. Шунингдек, мамлакат миқёсида ўтказилаётган олимпиада, йил ўқитувчиси танловлари оммавий ижодкорликни рағбатлантиришга имкон бермоқда.

Илғор педагогик тажрибаларни тадқиқотчилар томонидан ўрганилиши ўзига хос хусусиятга эга. Таълим-тарбия натижаларини педагогик қонуниятлар тамойиллар асосида, самарадорлик мезони, инновацияни долзарблиги, илмийамалий аҳамиятини таҳлил қилиш, баҳолаш тадқиқотчидан юксак методологик билим талаб қилади. Педагогик тажриба махсус ташкил этилган эксперимент асосида ҳам бўлиши мумкин. Ижодкор педагог эришган натижалари тажрибалари таҳлилида методологик тамойил алоҳида ўрин тутади. Педагогик тажрибанинг янгилиги, долзарблиги, илмий амалий аҳамияти асосланади, олдинги анъана, тизимга қиёсланади. Илғор педагогик тажрибанинг асосий кўрсаткичи инновацион натижасидир. Масалан, ўқувчиларнинг билим даражаси, мустақил ўзлаштириши, олинган билимларни эркин қўллай олиши, тарбияланганлик даражаси, билиш мотиви, эзгу мақсади шаклланганлиги. Илғор падагогик тажрибани илмий таҳлил этишда вақт тежамкорлиги, тажрибанинг иқтисодий афзаллиги алоҳида ўрин тутади. Маълумки, педагогик меҳнатни илмий ташкил этиш кам меҳнат қилиб юқори натижа олишдир. Илғор педагогик тажрибаларни ўрганиш ижодкор ўқитувчиларни кашф қилиш таълим-тарбия назариясини ва аҳамиятини бойитади. Ўтган асрнинг 90 йилларида Косон тумани мактаб ўқитувчиси Гулбодом Эштурдиева бошланғич таълимда янги тажрибаларга эришган, ўша даврда ҳаракатли кўргазмалар орқали таълим самарадорлигини оширган. Унинг тажрибаларини педагог олимлар томонидан ўрганилиши, ўзи билмаган янгилигини илмий-амалий аҳамияти, янгиликларни илмий баҳоланиши Республика йил ўқитувчиси ғолиби бўлишига, ҳамда дастлабки алифбо дарслигига ҳаммуаллиф бўлишига сабаб бўлди. Илмий тадқиқотчи ижодкор ўқитувчи билан янги тажрибаларни яратиши мумкин, бирга изланиш ишларини ташкил этиши, тажриба якка ва жамоа тарзида бўлиши мумкин. Жамоанингнинг илғор тажрибалари мақсадли, комплекс, режали бўлиши мумкин. Кейинги йилларда таълим муассасаларида методик кенгашлар, бирлашмалар илғор тажрибаларни

умумлаштириш марказларига айланган. Илмий семинарларда илғор тажрибалар натижаси, инновацион лойиҳалар илмий амалий баҳосини, тавсиясини олмоқда. Масалан, мустақилликнинг дастлабки йилларида узлуксиз педагогик таълимни жорий этиш мақсадида Қарши шаҳри 25 сонли мактабида ихтисослашган педагогик синфлар ташкил этиши ўқитувчилик касбга йўллашда яхши натижа берди. Илғор педагогика тажрибаларни ўрганиш методи илмий тадқиқот муаммосидан келиб чиқиб ҳар хил усулларда қўлланилади. Таълим-тарбия амалиётига доир долзарб тадқиқот, муаммонисини танлашда илғор педагогик тажрибаларга асосланилади, илмий фаразлар ҳам илғор педагогик тажрибалар асосида шаклланади. Тадқиқотч и назарий қарашларни, умумлаштириш, эксперимент ўтказиш уни кенг қўллаш, узлуксиз таълим - тарбия фаолиятида жорий этишда, илғор педагогик тажрибаларга таянади. Илғор педагогик тажрибаларни ўрганиш натижасида назарий ва амалий тавсиялар яратилади. Илғор педагогик тажрибалар бўйича ўтган асрнинг 90 йилларида Қарши шахридаги 23 мактабида “Ўқувчилар ўз ўзини бошқариш” тажрибасини ўрганиб қўлланма тайёрланди, тажрибани оммалаштиришда бошқа мактабларда ҳам синаб кўрилди. Демак, ҳар қандай педагогик тажриба, инновацион лойиҳа, илмий таҳлил асосида амалий аҳамияти ошади.

Адабиётлар : 1. Ислом Каримов. “Юксак маънавият – енгилмас куч.” Тошкент: Маънавият, 2008 2. “Кадрлар тайёрлаш миллий дастури” // Баркамол авлод – Ўзбекистон тараққиётининг пойдевори. Тошкент, 1997 3. Миллий истиқлол ғояси: асосий тушунча ва тамойиллар. Тошкент: Ўзбекисто, 2000 4. Ислом Каримов. “Юксак билимли ва интелектуал ривожланган авлодни тарбиялаш мамлакатни барқарор тараққий эттириш ва модернизация қилишнинг энг муҳим шарти” Тошкент 2012 йил феврал Ҳалқаро конференция. 5. Ислом Каримов. “Ўрта асрлар Шарқ алломалари ва мутафаккирларининг тарихий мероси, унинг цвилизация ривожидаги роли ва аҳамияти” 2014 йил май Ҳалқаро конференция. 6. Вазирлар Махкамасининг 2012-йил 28-декабрдаги 365-сон карори 7. Абу Али Ибн Сино. “Шеърлар ва тиббий достон” Тошкент 1981. 8. Абу Наср Фаробий. “Фозил одамлар шахри” Тошкент А. Қодирий номидаги Ҳалқ меъроси нашриёти 1993. 9. Абу Райхон Беруний. “Феруза” Тошкент А. Қодирий номидаги Ҳалқ меъроси нашриёти 1993. 10. “Авесто” Душанбе: Адаб 1990.

O'xshashlar

Педагогик тадқиқотнинг асосий категориялари ва тушунчалари

Янги педагогик технология принциплари ( тамойиллари )

Янги педагогик технологиялар (япт) ва педагогик махорат» предметининг методологик асослари

Педагогик тадқиқотлар мазмуни ва моҳияти

Тарбиявий ишларни амалга оширишда педагогик махорат ва унинг асосий тамойиллари