logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Pedagogika
  4. Oliy ta'lim tizimini moliyalashtirish

Oliy ta'lim tizimini moliyalashtirish

Yuklangan vaqt:

23.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

231 KB
Ko'chirib olish
Oliy ta`lim tizimini moliyalashtirish Reja: 1. Oliy ta`lim muassasalari byudjetdan tashqari mablag`larining shakllanishi. 2. Oliy ta`lim muassasalarining byudjetdan tashqari mablag`i. 3. Oliy ta`lim muassasasining byudjetdan tashqari faoliyatini boshqarish. Oliy ta`lim tizimini moliyalash Oliy ta`lim muassasalarining moliya resurslari ikkita manbadan hosil b о `ladi: davlat byudjeti va byudjetdan tashqari mablag`. Byudjet xarajatlarini h isoblashda talaba ( о `quvchi)lar qabul qilish fani; talaba ( о `quvchi)lar miqdori; ta`lim muassasi moddiy-texnikaviy negizining xajmi asos qilib olinadi. Professor- о `qituvchilar tarkibi va tegishli maosh fondini belgilash uchun bitta о `qituvchiga belgilangan talaba soni k о `rsatkich sifatida foydalaniladi. Byudjet mablag`idan foydalanish ustidan nazorat xarajatlar moddasi guru h lari b о `yicha mablag` ajratish y о `li bilan amalga oshiriladi. Davlat byudjeti mablag`i h isobidan moliyalashtiriladigan». Tarmoqlarda iqtisodiy isloxotlarni chuqurlashtirish, moliyalash mexanizmini takomillashtirish, byudjet mablag`laridan samarali va о `z о `rnida foydalanish uchun О `zbekist o n Res p ublikasi Vazirlar Ma h kamasi «Byudjet tashkilotlarini moliyalash tartibini takomillashtirish t о `g`risida» (1999 yil, 414-raqamli) qaror qabul qildi. Unda quyidagilarni kо`zda tutuvchi yangi tartib belgilandi: - byudjet tashkilotlari raxbarlarining byudjet mablag`laridan tejab, samarali va о`z о`rnida foydalanish, byudjet intizomini mustahkamlash bо`yicha mustaqilligini kengaytirish va mas`uliyatini oshirish; - mavjud mablag`larni ulardan foydalanish samaradorligini yuqori darajada oshirishga erishish maqsadida turlicha qо`llash uchun imkoniyat yaratish va byudjet tashkilotlarini moliyalash mexanizmini soddalashtirish; - meyorlar bо`yicha birvarakay moliyalash usuli bilan byudjet tashkilotlarni moliyalashning yangi tartibini joriy etish; - byudjetdan moliyalashni ta`lim muassasasi soxasiga mos tovarlar ishlab chiqarish (ish, xizmatlar bajarish) bilan qо`shib olib berish; - ta`lim muassasasi xodimlari mehnatini rag`batlantirish, ular faoliyati natijalarini oshirish va mutaxassislarni joylashtirish uchun sharoit yaratish; - rejaviy byudjetdan moliyalash xisobidan tushgan va hisobot yili oxirida byudjet tashkilot xisobraqamlarida qolgan, tejalgan (foydalanilmagan) mablag`; - ta`lim muassasasi faoliyat soxasi bо`yicha tovarlar sotish (ish, xizmatlar bajarish), ishlab chiqarishdan keladigan daromadlar; - yuridik va jismoniy shaxslar kо`rsatadigan xomiylik yordami. OTMlar faoliyatini tartibga solish, xususan, ular tashkiliy tuzilmasini, moliyalashni takomillashtirishning muhim shartidir. Bu shuni kо`rsatadiki, oliy ta`lim muassasalarda namunaviy lavozimlar faoliyat kо`rsatadi, oliy ta`lim muassasalarning о`zida va ular qoshidagi yotoqxonalardagi ma`muriy-boshqaruv xodimlari lavozimiga meyorlar joriy etilgan. Oliy ta`lim muassasalari lavozim birliklarida ozod qilingan dekan va dekan о`rinbosarlari birligi ajratilgan, ular lavozim maoshi belgilangan bо`lib, bular byudjetdan ta`minlanadi. Oliy ta`lim vazirligida marketing xizmati bо`linmasi tashkil etilgan, barcha oliy ta`lim muassasalarida esa marketing xizmati qismlari ishlab turibdi, ularni ham byudjet mablag`i xisobidan moliyalash ta`minlangan. Respublikada iqtisodiy isloxotlar о`tkazish davrida ta`limni moliyaviy sog`lomlashtirishning strategik yо`nalishi bо`lib, byudjetdan tashqari mablag`ni jalb etish xisobiga moliyalashning yangi manbaidan foydalanish xisoblanadi. Bu chora oliy ta`limni jahon miqyosida rivojlantirishning obyek tiv qonuniyati xisoblanadi, о`tish davridagi shart-sharoit taqazosiga kо`ra faqat О`zbekistondagi zarurat emas. Oliy ta`lim muassasalariga, ularga davlat tomonidan berib qо`yilgan mulkdan foydalanish huquqi ta`sirchan yо`llardan biridir. Bu ularning berilgan mulkdan tо`liq begonalashmagan xolda tadbirkorlik faoliyatida ishtirok etishiga katta imkoniyatlar ochadi. Oliy ta`lim muassasasiga biriktilgan moddiy resurslar negizidagi tadbirkorlik-byudjetdan tayyorlashning muxim yо`nalishi. Oliy ta`lim muassasalari byudjetdan tashqari faoliyat natijasida olingan mablag` (asosan moliyaviy resurslar)dan foydalanishda ayniqsa keng erkinlikka egadirlar. Bu faoliyatning samaradorligi oliy ta`lim muassasalar uchun tamoman yangi faoliyat-moliyaviy aktivlarni boshqarish bilan bog`liq bо`lib, u Oliy ta`lim vazirligi iqtisod, investitsiya va marketing bosh boshqarmasi tomonidan boshqariladi. Mazkur xizmat oliy ta`lim muassasalar raxbariyati uchun byudjet dan tashqari mablag`ni jalb etish uchun aniq tavsiyalar ishlab chiqdi, vazirlik mas`ul xodimlari, iqtisodiyot va tadbirkor lik bо`yicha prorektorlar va oliy ta`lim muassasalar marketing xizmati ishtirokida sayyor seminar-kengashlar о`tkazadi hamda byudjetdan tashqari mablag`larni uyg`unlashtirish jalb qilish va sarflash bо`yicha boshqa ishlarni olib boradi. Oliy ta`lim muassasalari byudjetdan tashqari mablag`ining shakllanishi Davlat oliy ta`lim muassasasi, «Ta`lim tо`g`risida»gi qonunga muvofiq tashkil etiladigan byudjet tashkiloti xisoblanadi va tо`liq yoki qisman davlat byudjetidan ta`lim» va ijtimoiy-madaniy hamda moliyaviy vazifani bajaradi. Mutaxassislar tayyorlashga bо`lgan davlat buyurtmasi ta`lim muassasasiga byudjet mablag`i ajratish uchun asos bо`ladi, shunga muvofiq oliy ta`lim muassasasiga byudjetdan mablag` ajratiladi. Oliy ta`lim muassasasining byudjet tizimi quyidagi tamoyillarga asosan tuziladi: - ichki moliya tizimlarining metodik birligi; - kirim va chiqimlar xisob-kitobining t о `laqonliligi; - oshkoralik; - ra h bariyat miqyosi b о `yicha byudjet vakolatining taqsimlanishi. Oliy ta`lim haqidagi qoidalar oliy ta`lim muassasasi ning byudjet tuzilishi tamoyillari, xarajatlarni tasdiqlash tartibi, boshqaruv turli darajasi xuquqlarini belgilaydi. OTMning byudjetdan moliyalashning meyoriy negizi «Ta`lim t о `g`risida»gi qonun, «Oliy ta`lim haqidagi qoidalar» va «Oliy ta`lim muassasasi haqidagi namunaviy qoidalar»da bayon etilgan b о `lib, ular oliy ta`lim muassasasi ichki moliya oqimi, xarajatlar meyori va ra h bariyat h uquqini tashkil etish ayrim masalalarini tartibga soladi. OTM raxbariyati belgilangan h uquq doirasida ichki moliyaviy munosabatlarni tartibga soluvchi buyruq va farmoyishlar berish h uquqiga ega. OTM byudjeti-tegishli qoidalar bilan mustaxkamlangan oliy ta`lim muassasasi pul mablag`ining hosil b о `lish va sarflanish shakli. Byudjet oliy ta`lim muassasasi uchun yaxlit yoki qisman yuridik shaxs xuquqi berilgan ayrim b о `linma, aloxida moliya xisobi uchun ajratilgan ichki b о `linma uchun tuziladi. Byudjet tizimi uch bosqichi farqlanadi: - umumta`lim muassasasi; - ayrim bо`linma miqyosi; - ayrim ishlar, ayrim tadbir, ayrim obyekt miqyosi. Oliy ta`lim muassasasini moliyalash uchun mablag` davlat tuzilmalari (davlat mablag`i)dan, korxona va yakka fuqarolar (davlatga aloqalarsiz mablag`)dan kelishi mumkin. Oliy ta`lim muassasasi byudjet tizimining yagonaligi huquqiy negiz yagonaligi, tasniflashning yagona tizimidan foydalanish, xujjatlar xisobot va rejali shakli bir xilligi, umumiy byudjet tuzish uchun boshqaruv bosqichlari bо`yicha zarur stati stik xisobot taqdim etish bilan ta`minlanadi. Ta`lim muassasasi byudjetdan moliyalash mexanizmi byudjet tuzish va undan foydalanish yagona qoidasini qо`llashga asoslanadi, bu davlat iqtisodiy va moliyaviy siyosati bilan belgalanadi. OTM byudjet tizimi yagonaligi turli bosqichlar daromadiga tushumlardan ajratmalar va boshqaruvning ancha yuqori bosqichidan maqsadli xisob raqamiga tushumlardan ajratmalardan belgilangan meyorlar orqali byudjetlar о`zaro birlashuvi bilan cheklanadi. OTM byudjet daromadlari-ma`muriyat yoki aloxida bо`linmalarning raxbarlari tasarrufiga tushadigan pul mablag`i. OTM xarajatlari-oliy ta`lim muassasasi, uning bо`linmasi yoki ayrim xodimlar extiyojini ta`minlashga yо`naltirilgan pul mablag`i. Xarajatlarni daromaddan oshib ketishi oliy ta`lim muassasasi byudjetidagi kamomad (defitsit)ni tashkil etadi. Kamomadni qoplash manbai navbatdagi yil byudjetida tasdiqlanadi yoxud keyingi davrga karz sifatida о`tkaziladi. Daromadning xarajatdan oshib ketishi oliy ta`lim muassasa foydasini tashkil etadi. Oliy ta`lim muassasasining foydasi olib qо`yilishi mumkin emas. Davlat buyurtmasi bо`yicha ajratilgan mablag` xarajatlar ayrim moddalari bо`yicha cheklanadi. Mablag`ni resurs turlari о`rtasida qayta taqsimlashga yо`l qо`yilmaydi. Bu stipendiya fondiga, mexnatga xaq tо`lashga, oliy ta`lim muassasasini rivojlantirish uchun qо`yiladigan kapital mablag` va joriy xarajatlarga ajratilgan mablag`ga tegishli. Korxona va tashkilot oliy ta`lim muassasasiga jixoz va materiallarni, transport va texnika vositalarini, moliyaviy resurslarni tekinga berishi mumkin. Oliy ta`lim muassasasi bu vositalarni mustaqil suratda tasarruf etishi mumkin. OTM oqilona boshqaruv shartlari bilan yer maydoni, binolar, jixozlar va boshqa barcha tur moddiy resurslar (davlat byudjetidan unga ajratilgan), shuningdek korxona va fuqarolardan olingan yoki boshqa manbalar xisobiga xarid qilinganlardan foydalanadi hamda tasarruf etadi. Oliy ta`lim muassasasi olgan mablag`lari xisobidan о`ziga zarur bо`lgan jixozlar va boshqa moddiy resurslarni istalgan korxona yoki xususiy shaxsdan xarid qilishi, ijaraga olishi, buyurtma qilishi, naqd pulsiz yoki pulli asosdagi xizmatlarga xaq tо`lashi mumkin. Ilmiy faoliyatni amalga oshirish uchun olingan davlat (yoki davlatga aloqadorsiz) mablag`lardan foydalanish tartibini oliy ta`lim muassasasining о`zi belgilaydi, mexnatga xaq tо`lash va xodimlarni moddiy rag`batlantirish uchun yо`naltirilgan ulush ham tо`liq uning tasarrufida bо`ladi. Bunda olingan foyda ta`lim jarayonini rivojlantirishga, shu jumladan, turli ilmiy-texnikaviy va ijtimoiy rivojlantirish, moddiy rag`batlantirish va boshqa fondlar tuzish orqali investitsiyalash mumkin. Oliy ta`lim muassasasi davlat moliya mablag`i byudjet xisob-kitobi Moliya vazirligi, Oliy va о`rta maxsus ta`lim vazirligi tomonidan nazorat qilinadi, belgilangan qoidalar bu mablag`lardan maqsadli bо`lmagan extiyojlar uchun sarflanishiga yо`l qо`ymaydi. Maqsadli bо`lmagan foydalanish byudjetni olish shartlariga yoki oliy ta`lim muassasasi ichki byudjet tuzilishi qoidalariga mos kelmaydigan yо`nalish xisoblanadi. Masalan, byudjet mablag`ini ilgari olingan tijorat kreditiga yо`naltirish moliyaviy xiloflik xisoblanadi. Mana shuning uchun oliy ta`lim muassasalar stipendiya va ish xaqi tо`lash uchun mablag` tushmay qolganda byudjetdan tashqari mablag`ni jalb eta olmaydi. OTM kundalik faoliyatida byudjet mablag`ini taqsimlovchi bо`lib, rektor, shuningdek oliy ta`lim muassasasi bank hujjatlariga imzo qо`yish huquqiga ega lavozimdor shaxslari tuzilma bо`linmalarining tо`liq yoki qisman moliyaviy mustaqillikka ega raxbarlari xisoblanadi. Bо`linmalarning moliyaviy mustaqilligi oliy ta`lim muassasasi maqsadlariga erishishining muxim vositasi hisoblanadi. Biroq bu mustaqillik quruq maqsaddan iborat bо`lmasligi kerak. Bо`linma va uning raxbari mustaqillikka ega bо`lgach, о`z zimmasiga о`z bо`linmasining ham, umuman oliy ta`lim muassasasining ham rivoji mas`uliyatini oladi. Moliyaviy mustaqillik bо`linma maqsadlarini aniqlashni, oliy ta`lim muassasasining boshqa bо`linmalari bilan о`zaro munosabat shartlarini, umuman oliy ta`lim muassasasi muvaffaqiyatiga kо`maklashuvchi majburiyatlarni kо`zda tutuvchi о`quv-ilmiy faoliyat programmalarini qabul qilish bilan qо`shib olib boriladi. Oliy ta`lim muassasalarga beriladigan moliyaviy mustaqillik moliyaviy limit belgilash bilan birgalikda о`rnatiladi, bu vaqt muddatiga kо`ra (oy, uch oylik, yil) belgilanadi. Bu muddat ayrim bо`linmalar uchun xarajatlar xajmining chegarasi, faoliyat yо`nalishi yoki xarajatlar moddasi xisoblanadi. Limitlar oliy ta`lim muassasasi resurslari yoki maqsadli jalb etilgan mablag` asosida belgilanadi. Li - mitlar bir yilga b о `linmalar, faoliyat y о `nalishi yoki xara jatlar moddasi b о `yicha chegaralab о `rnatiladi (b о `linmalar b о `yicha limitlarni о `rnatish oliy ta`lim muassasasi miqyosidagi buyruq bilan rasmiylashtiriladi). Oliy ta`lim muassasasi byudjet daromadi quyidagilar xisobiga hosil b о `ladi: - qabul nazorat raqamlariga muvofiq mutaxassislar tayyorlash uchun davlat ajratmasi; - malaka oshirishni davlat moliyalashi; - maqsadli о `quv programmalarini davlat moliyalashi; - korxonalarning q о `shimcha ta`lim xizmatiga xaq о `tkazishi; - ayrim fuqarolarga q о `shimcha ta`lim xizmati k о `rsatish, ta`lim berishga xaq о `tkazish; - oliy ta`lim muassasasi maydoni va resurslarining ijarasi uchun mablag` о `tkazish; - grantlar; - ilmiy, konsultativ va ta`limga aloqadorsiz turli xizmatlarga xaq t о `lash; - moddiy bulmagan aktivlarni sotishdan kelgan daromad; - xususiy mulkni yoki oliy ta`lim muassasasiga xususiy mulk qilib qoldirilgan mulkni sotishdan tushgan daromad; - boshqa tashkilotlar faoliyatida qatnashishdan kelgan daromad; - madaniy-ommaviy tadbir о `tkazishdan kelgan daromad; - boshqa tashkilotlar beg`araz yordami. Oliy ta`lim muassasalar qо`shimcha daromad yoki rejadan tashqari tushimga ega bо`lsa, ular birinchi galda qо`shimcha tushumlar xisobiga moliyalashtiriladigan sarflarga yо`naltiriladi, sо`ng kо`zda tutilmagan ishlarga tо`lanadi, nixoyat uzoq muddatli karzlarga ajratiladi. qо`shimcha mablag`lar yо`naltiriladigan tadbir va soxalar ustuvorligi Oliy ta`lim muassasasi kengashi va uning rektori tomonidan bel gilanadi. Bu ustuvorlik oliy ta`lim muassasasining navbatdagi yillik iqtisodiy rejasini tayyorlashda kо`zda tutiladi. Agar avval rejalashtirilmagan yangi tur xarajatlar qilish zarurati paydo bо`lsa, bunda ularni moliyalashtirish oliy ta`lim muassasasi kengashi qarori yoki moliyalash tartibi kо`rsatilgan oliy ta`lim muassasasi bо`yicha buyruq bilan bel - gilanadi. Rejada belgilanganidan ortiq miqdordagi xarajatlarni moliyalash zarur bо`lganda oliy ta`lim muassasasi bо`yicha moliyaviy tekshiruv tayinlanadi, uning natijasi bо`yicha moliyaviy qaror qabul qilinadi. Buxgalteriya xizmatining rejadagi yillik byudjet xarajatlari rо`yxatiga kirmagan sarflarni moliyalashga xaqqi yо`q. OTM davlat idoralaridan olgan moliyaviy mablag` boshqa yuridik shaxsga berilishi mumkin emas, chunki ular maqsadli ajratilgan. Bu shart ustida nazorat vakolatli idora tomonidan amalga oshiriladi. О`z tijorat faoliyatidan olgan daromadlarni oliy ta`lim muassasasi о`z ixtiyoriga kо`ra, quyidagilarni xisobga olgan xolda, foydalanadi: - mablag`ni qо`ldan chiqarish riski; - kutilayotgan daromad miqdorini; - qо`llab-kuvvatlanayotgan faoliyat soxasining jamiyat, mintaqa va oliy ta`lim muassasasi rivoji maqsadlariga muvofiqligi; - oliy ta`lim muassasasini rivojlantirish b о `yicha tadbirlardan mablag`ni olish tufayli keladigan zararni; - foydani, ta`limni rivojlantirish uchun sarflanmaganlik uchun q о `shimcha soliq t о `lovlarini. Oliy ta`lim muassasasi mablagini boshka yuridik shaxsga berish yoki sarmoyani boshka tashkilot ustav fondiga utkazish oliy ta`lim muassasasi kengashining karorini talab etadi. Oliy ta`lim muassasalarga mutaxassislar tayyorlash buyurtmasi uchun davlat tо`lovi yoki qо`shimcha va boshqa xizmatlar uchun о`tkaziladigan mablag`lar umumoliy ta`lim muassasasi tadbirlariga va tuzilmaviy bо`linmalarga quyidagi tartibda taqsimlanadi: - davlat va davlatga aloqadorsiz moliyalashni aniq istiqboli; - mablag`ni manbalar b о `yicha tushishini ba h olash; - oliy ta`lim muassasasi faoliyati ustuvor y о `nalishini tanlash; - mexnatga xaq t о `lash va stipendiyalar berish xarajatlari rejaviy e h tiyojini belgilash; - xududni, binolarni, tarmoqlarni va boshqa umumoliy ta`lim muassasasi miqyosidagi obyektlarni tartibda saqlash b о `yicha ishlarni rejalashtirish; - boshqaruv xizmati va yordamchi tuzilmaviy qismlar standart xizmatlari majmui qiymatini, ya`ni oliy ta`lim muassa sasi rejaviy moliyaviy byudjetini tuzish uchun yetarli unsurlarni (byudjetdan tashqari mablag`ni, markazlashgan maxsus xisob raqamiga tushadigan, uch qismga ajratilishi lozim: umumoliy ta`lim muassasasi tadbirlarini q о `llab-quvvatlash, boshqaruv va ta`minot xizmati, asosiy о `quv b о `linmalarini) belgilash. Bular davlat tashkilotlari uchun respublikada belgilangan xarajatlar funksional tuzilmasiga muvofiq shakllanadi; - rejadagi yoki xisobot vaqt oralig`ida tashkilot faoliyatini ta`minlovchi joriy xarajatlar; - tashkilot rivojini ta`minlovchi kapital ta`mirlash; - boshqa tashkilotlar bilan moliyaviy о `zaro munosabatlarni ta`minlovchi kreditlar b о `yicha t о `lovlar. Joriy xarajatlar unsurlari b о `lib, quyidagilar h isoblanadi: - mexnatga xaq t о `lash, shu jumladan: - xodimlar asosiy maoshi; - ish xaqiga ustama; - mexnatga qо`shimcha xaq tо`lash; - lavozimdan tashqari xodimlar mehnatiga xaq t о `lash; - xodimlarga boshqa xil pul t о `lovlari; - ish xaqiga ajratmalar, shu jumladan: - davlat ijtimoiy cyg`urtasiga badallar; - Davlat bandlik fondiga badallar; - ta`minot narsalari va sarflash materiallari xarid qilish, shu jumladan: - devon anjomlari; - yumshoq ji h ozlar; - boshqa sarf materiallari; - xizmat safari va ish b о `yicha qatnov; - transport xizmati tо`lovlari; - aloqa xizmati tо`lovlari; - kommunal xizmati tо`lovlari; - boshqa xizmatlarga t о `lovlar, shu jumladan: - bino va xonalarni joriy ta`mirlash; - jihoz va uskunalarni joriy ta`mirlash; - qarzlar foiz tо`lovi; - aholiga transfertlar, shu jumladan: - moddiy yordam berish; - stipendiyalar; - ovqatlanish uchun tо`lovlar; - yozgi dam olishni q о `llab-quvvatlash ychun t о `lov; - boshqa transfertlar. Kapital sarflar jihozlar sotib olish, kapital qurilish va kapital ta`mirlashdan yuzaga keladi. quyidagilar kapital sarflarning unsurlari xisoblanadi: - jihozlar sotib olish, shu jumladan: - ishlab chiqarish uskunalari; - ishlab chiqarish bilan bog`liq b о `lmagan jihozlar; - kapital qurilish, shu jumladan: - turar joy; - ishlab chiqarish obyektlari; - ijtimoiy-madaniy va maishiy maqsadlardagi Obyektlar; - ma`muriy obyektlar; - kapital ta`mirlash, shu jumladan: - turar joy fondi; - ishlab chiqarish obyektlari; - ijtimoiy-madaniy va ma`ishiy xizmat obyektlari; - ma`muriy obyektlar; - yer sotib olish va moddiymas aktivlar, shu jumladan: - yer; - nomoddiy aktivlar. Tashkilotlarning moliyaviy munosabatlari kredit va unga tо`lovlar orqali xisobga olinadi. Faoliyatning bu soxasini aks ettiruvchi sarflar unsuri quyidagilarni о`z ichiga oladi: - kreditlar berish; - kreditlar qaytarish; Byudjet mablag`laridan foydalanish samaradorligini oshirish oliy ta`limni moliyalash tizimini takomillashtirishning zarur shartidir. Shu munosabat bilan birga ta`lim saviyasini oshirish, moliyaviy mablag`larni shakllantirish va sarflashning eng oqilona shakl va usullaridan foydalanish va ularni ish amaliyotiga tadbiq etish ayniqsa muximdir. Oliy ta`lim muassasalarining byudjetdan tashqari mablag`i Ta`limning yangi modeli, bozor iqtisodiga о `tish ta`lim moliya-iqtisod mexanizmini shakllantirish, xususan, byudjet dan moliyalashga byudjetdan tashqari manbadan q о `shimcha qilishni va jiddiy о `zgarishlarni talab qiladi. Xozirgi vaqtda oliy ta`lim muassasalarini moliyalashning q о `shimcha byudjetdan tashqari manbalarini jalb etishdagi faoliyati tobora tijorat tavsifiga ega b о `lmoqda, garchi tijorat faoliyatining asosiy maqsadi hamon intelektual, о `quv, ilmiy, madaniy va ishlab chiqarish imkoniyatini saqlash hamda rivojlantirish maqsadida oliy ta`lim muassasalarini moliyaviy barqarorligini ta`minlashdan iborat b о `lsada. Demak vazifa shundan iboratki, ta`limni boshlang`ich tijorat bilan uyg`unlashtirishning samarali shaklini topishdir. Davlat ta`lim dasturi va standartlari doirasida ta`lim xizmati kо`rsatish oliy maktabga mablag` tushadigan manba h isoblanadi. Bu-oliy ta`lim muassasalariga pullik qabul, mutaxassislar tayyorlash. Mazkur ishni amalga oshirish korxo nalar, tashkilotlar va mulkning barcha turdagi muassasalari bilan shartnoma tuzish asosida olib boriladi, bu iqtisodiy tavsifdagi kо`plab masalalarni, xususan, pul о`tkazish muddati, uning miqdori, xarajatlar va ularni qoplash, pul mablag`i sarf-xarajatlari moddasi, shartnomalarni yuridik tо`g`ri rasmiylashtirilishi, tomonlarning huquq va majburiyatlarini belgilash, shartnomaga amal qilmaslik javobgarligi, «pul tо`laydigan» va «tо`lamaydigan» talabalar о`rtasidagi munosabatni xisobga olish va h .k.ni xal etish bilan bog`liq. Bozor munosabatlari shakllanishi sharoitida mutaxassis lar tayyorlash soxasida narx hosil bо`lishi ularni tayyorlash qanchaga tushishligini belgilash, mutlaqo yangicha ma`no kasb etadi va uch xolatni xisobga olgan xolda quyidagicha yondashishni taqazo etadi: - davlat buyurtmasi bо`yicha mutaxassislar tayyorlash amal ga oshiriladigan byudjetdan moliyalash meyorlari; - ixtisoslar, oliy ta`lim muassasalari joylashgan о`rin, professor-о`qituvchilar tarkibi, moddiy-texnika negizi va x.k.lar bо`yicha farqlanadigan muayyan ta`lim muassasasida muta xassislar tayyorlashga sarf bо`ladigan amaldagi xarajatlar; - tayyorlash uchun xaq о`z ichiga ish haqidan yuqori bо`lgan miqdorni olishi mumkin. Buyurtmachi uchun inson kapitali nazariyasiga muvofiq mutaxassislar tayyorlash uchun xaq bu inson kapitaliga qо`yilma, investitsiya, ular pul daromadi nuqtai nazaridan, kelgusi natijani ta`minlaydi. Tabiiyki, bunday investitsiyada muayyan tavakkalchilik bor. Bu shuni anglatadiki, oliy ta`lim muassasalariga mutaxassis tayyorlash uchun ish haqidan ortiq mablag`ni tо`lab, buyurtmachi bunda oliy ta`lim muassasasi bilan foydani bо`lishib oladi, oliy ta`lim muassasasi esa kelgusida foydaning taqsimlanishida ishtirok etadi. Shartnoma bо`yicha mutaxassis tayyorlash oliy ta`lim muassasalarining korxonalar bilan munosabatlarini rivojlantirishning mumkin bо`lgan bir talay imkoniyatlaridan biridir. Bu bozor iqtisodiyotini shakllanishi sharoitlarida tubdan о`zgaradi, chunki, bu ikki tuzilmaning bir-biriga zarurligi va manfaatdorligi yuzaga keladi hamda oshib boradi. Xozirgi vaqtda ta`limni ishlab chiqarish bilan uyg`unlashuvi, muttaxassislar tayyorlashning kо`p bosqichli tizimiga о`tish, ta`lim turli bosqichlarini moliyalashga yangicha yondashish ishlab chiqilgan. Bu muttaxasislar tayyorlashni byudjetdan tashqari moliyalashning umumiy yо`nalishini ochib beradi, u quyidagichadir: kasbiy tayyorgarlik darajasi qancha yuqori bо`lsa, uning uchun shuncha katta ulushni byudjetdan tashqari moliyalash о`z zimmasiga olishi kerak. Oliy maktabni moliyalashning boshqa manbai ta`lim uchun о`qiyotganlarning о`zi xaq tо`lashidir. Oliy ta`lim muassasalari tо`lovning turli shakllarini joriy etish masalasini xal etishda О`zbekiston respublikasi «Ta`lim tо`g`risida»gi qonunning 4-moddasiga amal qiladi. Ta`lim uchun xaq tо`lash muammosi oliy maktab mutaxassislar saloxiyatini saqlab qolishga salmoqli xissa qо`shuvchi tijorat tuzilmasisiz xal etilishi mumkin emas. Ularning moliyaviy yordami ba`zi xollarda juda salmoqli bо`ladi. О`qituvchilar, aspirantlar va talabalarni tijorat korxonalari ishida qatnashishga jalb etish о`quv jarayonini mavjud iqtisodiy amaliyot bilan qо`shilishiga imkon yaratadi, о`qituvchilar tarkibi yuqori darajada kasbiy malakaga ega bо`lishi va uni saqlab turishga kо`maklashadi. Tijorat korxonalarida tushumlar ayrim xollarda oliy ta`lim muassasasi moddiy-texnikaviy negizini mustahkamlovchi muxim manba xisoblanadi (ijara xaqi, foydaning bir qismini oliy ta`lim muassasasini rivojlantirish fondiga о`tkazish). Ti jorat tuzilmalari tufayli oliy ta`lim muassasalarida ta`mirlash tiklash ishlari, texnika va jihozlar sotib olish imkoni paydo bо`ladi. Tijorat korxonalari oliy ta`lim muassasasi fani muammolarini xal etishda faol qatnashadi, jamoaning yuqori malakali ilmiy va ishlab chiqarish tizimini yaratishdan moddiy mafaatdorligini oshirishda yordam berishadi. Biroq oliy ta`lim muassasasi tijorat tuzilmalarini bunyod etish va ular faoliyat kо`rsatishidan oliy maktabning maqsadi: mutaxassislar tayyorlash sifatini oshirish va ilmiy tadqiqotlar yuqori darajasi bilan bog`liq bо`lishi lozim. Oliy ta`lim muassasalari orasidagi mavjud kasbiy va boshqa farqlarga qaramay tijorat tuzilmalar faoliyatidan yuqori foyda olish uchun oliy ta`lim muassasasi va uning tijorat tuzilmasi amaliy faoliyati modeli tuzildi. Bu modelda ikki talqin-tijorat tuzilmalari oliy ta`lim muassasasi tarkibi ekanligi; tijorat tuzilmasi bunday bо`lmasligi kо`zda tutilgan. Xar ikki talqin oliy ta`lim muassasasi va tijorat tuzilmasi о`rtasidagi butun munosabatlar majmuini aniq ifodalaydi. Hozirgi paytda keng qо`llanayotgan ijara munosabatlari oliy maktabda, bir tomondan, oliy ta`lim muassasasi moddiy-texnika negizi yetarlicha rivojlanmaganligi, ikkinchi tomondan, mavjud mulkiy munosabatlar va amaldagi qonunchilik hujjatlari tufayli cheklangan. Bu hujjatlarda esa oliy ta`lim muassasalari faqat mustaqil tadbirkorlik faoliyati natijasida sotib olingan mulkni tasarruf etishi mumkinligi kо`zda tutilgan. Bu vaziyatni о`zgartirish oliy ta`lim muassasalari ijara huquqini rivojlantirishi mumkin bо`ladi. Buning uchun, avvalo, ular mulkiy huquqiy doirasini kengaytirish lozim. Oliy ta`lim muassasalari, buning uchun, faqat, о`zlariga operativ boshqarish uchun berilgan mulkdan mustaqil foydalanibgina qolmay balki, ularni mustaqil tasarruf ham etishlari lozim. Shunda oliy ta`lim muassasalari xaqiqiy mulk egasiga aylanadi, keng erkinlik oladi, yuqori darajada tashabbus kо`rsatadi, mulkdan foydalanishning samaradorlik usullarini topadi, demak uning ma`suliyati sezilarli darajada oshadi. Oliy maktabni qо`shimcha moliyalashning muhim manbai bо`lib, tayney iqtisodiy faoliyat xisoblanadi. Xalqaro aloqalarni kuchli markazlashtirilgan boshqaruvdan tо`la mustaqil munosabat olib borishga о`tkazilishi oliy ta`lim muas - sasalarining tashqi faoliyat olib borishini kuchaytiradi, bu faoliyat asosini о`quv jarayoni, tadqiqot, axborot xizmati tashkil etadi. Bu ilmiy-texnikaviy shartnomalar, respublika oliy ta`lim muassasalarining chet el oliy ta`lim muassasala ri va firmalari bilan tadbirkorlik bitimlari tuzishini keskin oshiradi. Chet mamlakatlar uchun mutaxassislar tayyorlash ham byudjetdan tashqari mablag` kelishining muhim manbai xisoblanadi. Shu munosabat bilan chet elliklarni о`qitish qancha turishligini aniqlash zarurati vujudga keladi. Muammo shundaki, chet el fuqarolarini о`qitishning eng quyi darajada tо`lanadigan xaq miqdorini belgilash talab etiladi. Albatta, chet ellik larni о`qitish yagona qiymatini ma`muriy tarzda belgilash mumkin emas, chunki turli oliy ta`lim muassasalariga beriladigan imtiyozlar turlichadir. Lekin ular xozirgacha tо`plangan tajriba asosida belgilanadi va uyg`unlashtiriladi. Xaq tо`lash masalasi oliy ta`lim muassasalari beradigan diplom sifati, uni xalqaro tashkilotlar, ishbilarmonlar dunyosi, jamoatchilik tomonadan tan olinishi masalasi, oliy ta`lim muassasalari xalqaro akkreditatsiyadan о`tkazilishiga bog`liq. Erkin tashqi iqtisodiy faoliyat oliy ta`lim muassasalariga chet el sarmoyasidan foydalanish, zarur jihozlar harid qilish, shuningdek о`quv jarayonini sifat jixatdan takomillashtirish imkonini beradi. Bundan tashqari tashqi iqtisodiy faoliyat natijasida qо`lga kiritilgan valyuta oliy ta`lim muassasalariga keng xalqaro aloqalarni yо`lga qо`yish, chet elda о`tadigan konferensiyalarda qatnashish, talabalarga respublikadan tashqarida tajriba orttirish imkonini bera di, ya`ni, umuman О`zbekiston oliy maktabi va fanining jaxon ta`lim tizimiga uyg`unlashuviga kо`maklashadi. Xо`jalik shartnomasi tuzish asosida sanoat korxonalari va ilmiy-tadqiqot muassasalari bilan ilmiy-texnikaviy hamkorlik qilish oliy ta`lim muassasasini byudjetdan tashqari moliyalashning an`anaviy va muhim manbalaridan xisoblanadi. Ilmiy tadqiqotlarni faollashtirish, ularni amalga oshirishning yangi shakllarini topish, hozirgi zamon taraqqiyotiga moslash kо`pgina oliy ta`lim muassasasi uchun moliyalashning qо`shimcha manbaini izlashning asosiy yо`nalishi bо`lib qolmoqda. Ilmiy-tadqiqot olib borish fao liyati hamon oliy ta`lim muassasasini moliyalashning qо`shimcha manbai bо`lib qolmoqda. Shunday qilib, bozor iqtisodiyoti sharoitida oliy ta`lim muassasasining vazifasi tadbirkorlik faoliyatini tashkil etish va olib borish bо`yicha katta va turli- tuman ishlarni amalga olish, moliyalashning byudjetdan tashqari manbalarini izlash va jalb etishdan iboratdir. Oliy maktabda byudjetdan tashqari moliyalashni yanada kengaytirish va takomillashtirish, tijorat faoliyatini rivojlantirish ishlab chiqarish bilan uyg`unlashishning turli shakllaridan foydalanish bi lan bog`liq. Bunda mutaxassislar va raxbarlar malakasini oshirish va qayta tayyorlash bо`yicha faoliyatni tashkil etish aloxida ahamiyat kasb etadi (istiqbolda ham shunday bо`lib qoladi), bu esa mehnat hamda ta`lim xizmati bozoridagi vaziyatni mutaxassislar tayyorlash va malakasini oshirish talablarining о`zgarishiga tezkorlik bilan moslashish uchun о`rganishni talab etadi. Oliy maktab kuchli intelektual negiz va ishlab chiqarish, fan va texnikaning barcha soxalari bо`yicha mutaxassis xodimlarga ega. Shuning uchun moliyalashning byudjetdan tashqari qо`shimcha manbalarini jalb etishda, asosiysi, oliy ta`lim muassasasi faolligi xisoblanadi. Chunki, sustkashlik bugungi, bozor raqobati kuchaygan kunda oliy ta`lim muassasasini istiqboldagi taraqqiyotdan maxrum etishi mumkin. Talabalar, aspirantlar va о`qituvchilarni moliyalashning byudjetdan tashqari manbalarini izlash va jalb etish bо`yicha ishlarga keng tortish mazkur faollik kо`rinishlaridan biridir. Yuqorida aytilganlardan tashqari tо`lov asosida ta`lim xizmati kо`rsatish, noshirlik faoliyati va boshqalar ham byud jetdan tashqari an`anaviy manba sanaladi. Byudjetdan tashqari faoliyat asosiy turlarini quyidagi yо`nalishlar bо`yicha tasniflash mumkin: 1. Ta`lim xizmati soxasi: - ta`limning t о `lov-kontrakt shakli; - oliy ta`lim muassasasiga kirishga tayyorlov; - korxonalar bilan shartnoma asosida mutaxassislarni taqsimlash; - ikkinchi oliy ma`lumot olish; - turli xil biznes-maktablar tashkil etish; - chet tillarni jadal о `rgatish kurslarini tashkil etish; - maxsus sertifikatlar beriladigan kurslarda q о `shimcha ta`lim berish (programmachilar, buxgalterlik auditorlik va x.k.); - jismoniy va yuridik shaxslar uchun t о `lov asosida konsultatsiyalar tashkil etish; - pulli qisqa muddatli kurslar va seminarlar tashkil etish. 2. Ilmiy-ishlab chiqarish faoliyati: - x о `jalik shartnomasi asosidagi ilmiy-tadqiqot ishlari; - konsalting va ma`lumotnoma-axborot faoliyati; - mintaqalarda yuqori texnologiyani joriy etish bilan bog`liq tadbiqiy faoliyat; - ilmiy jihozlar va uskunalar lizingini tashkil etish; - xukumat muassasalari, boshqaruvning xududiy idoralari yoki tijorat tuzilmalarining buyurtmasiga k о `ra fanlararo mujassam tadqiqotlar; - kichik va о `rta biznesga ilmiy-texnikaviy yordam k о `rsatish; - ilmiy-texnikaviy parklar va yangiliklar inkubatoriylarini tashkil etish; - tijorat va x о `jalik xisobi asosidagi ilmiy-tadqiqot tashkilotlari bilan yakka tartibdagi shartnoma b о `yicha ilmiy ishlar olib borish; - oliy ta`lim muassasasi olimlarining kashfiyot va ixtirolariga patent va litsenziya sotish; - tijorat firmalari va korxonalar bilan ilmiy-tadqiqot markazlari va laboratoriyalar tashkil qilish; - chet ellik investorlar bilan hamkorlikda q о `shma korxonalar tuzish; - t о `lov asosida ilmiy-amaliy konferensiya va seminarlar tashkil etish; - oliy ta`lim muassasalarining ta`lim va ilmiy-tadqiqot xizmatlarini reklama qilish; - auditorlik faoliyatini tashkil etish; - О `zbekiston Re spublikasi qonunchiligida man etilmagan ilmiy-ishlab chiqarish tavsifidagi boshqa innovatsiya faoliyati turlari olib borish. 3. Tashqi iqtisodiy faoliyati: - chet ellik talabalar, aspirantlar, magistrlar va tajriba orttiruvchilar ta`limini tashkil etish; - xorijiy oliy ta`lim muassasalari bilan hamkorlikda fakultetlar tashkil qilish; - xorijiy sheriklar bilan qо`shma korxonalar tuzish; - chet el jamg`armalari bilan oliy ta`limni qо`llab-quvvatlash programmalarida qatnashish; - О`zbekiston talabalarini chet el oliy ta`lim muassasalariga yuborish; - turli xil chet el investitsiyasini jalb etish. 4. Tijorat faoliyati: - darsliklar, о`quv-uslubiy va ilmiy-ommabop adabiyotlar chop etish; - davriy nashrlar chiqarish; - reklama faoliyati tashkil etish; - bо`sh xonalarni ijaraga berish; - xonalar uzoq muddatli ijarasi (lizingi); - ta`til vaqtida b о `shab qolgan yotoqxonalarni ijaraga q о `yish; - majlislar zali, auditoriyalarni konferensiya, pulli mashg`ulotlar о `tkazish uchun ijaraga berish; - talabalar, xodimlar va aholi uchun xizmat soxasi: - umumovqatlanishni tashkil kilish; - sog`lomlashtirish maskanlarining davolash, sog`lomlashtirish xizmati; - sport majmualari va о `yingoxlar xizmati; - maishiy xizmat (sartaroshxona, kimyoviy kir yuvish, kosibchilik va x.k.); - pulli bolalar bog`chasi va maydonchasi tashkil etish; - tijorat tashkilotlariga oliy ta`lim muassasasi ramzi, rekvizitlaridan foydalanish huquqini berish; 5. Xomiylik: - korxona, tashkilot va xususiy mulk barcha turidagi firmalardan xomiylik mablag`larini jalb etish; - jihozlarni beg`araz berish (audio-video, kompyuter orgtexnikasi, о`quv- amaliyot uskunalari, yozuv qog`ozlari va x.k); - kutubxona jamlanmasini tо`ldirish (darsliklar, о`quv qо`llanmalar, kataloglar, badiiy adabiyot va x.k); - chet el investitsiyasini jalb etish (kichik-bosmaxona, avtotransport, о`quv- amaliyot jihozlari, о`quv adabiyotlari); 6. Oliy ta`lim muassasalari Murabbiylar kengashini rivojlantirish jamg`armasi: - davlat korxonalarining k о `ngilli badallari; - kooperativ tashkilotlar k о `ngilli badallari; - fuqarolar kо`ngilli badallari; - chet el investorlarining k о `ngilli xomiylik badallari; - Murabbiylik kengashining chet el firmalari bilan q о `shma korxonalaridan keladigan daromad; - tijorat banklari va boshqa moliya muassasalari bergan kreditlar; - Murabbiylik kengashi nomiga kelgan boshqa tushimlar. Faoliyat turli kо`rinishlarini va moliyalashning qо`shimcha manbalarini jalb etishni kengaytirish bо`yicha barcha choralarni kо`rib, oliy ta`lim muassasalari xaddan ziyod tijoratga berilib keta olmaydilar, chunki, oliy maktab jamiyatning muhim ijtimoiy institutidir, u jamiyatning aqliy va ma`naviy salohiyatini oshiradi. Shuning uchun uni tijoratlashtirish yо`nalishi ustavda kо`rsatilgan faoliyat maqsad va vazifalarga zid kelmagan taqdirdagina о`zini oqlagan bо`ladi, uning qayta shakllanishiga olib kelmaydi. Oliy ta`lim muassasasining byudjetdan tashqari faoliyatini boshqarish Oliy ta`lim muassasasining byudjetdan tashqari faoliyatini boshqarishning muhim usuli bо`lib, resurs usuli, xususan, moliyaviy usul xisoblanadi. Davlat oliy ta`lim muassasasida resurslar tuzilishi mehnat va moddiy resurslardan tashkil topadi. Masalaga ancha keng yondashilsa, ya`ni axborot tо`plovchi resurslar imkoni va resurslar boshqa turlarini aytish mumkin. Bular muayyan ma`noda ikkilamchidir, chunki, oqibatda, bari bir xodimlar mehnati yoki ular faoliyatining moddiy shartlari atribut sifatida namoyon bо`ladi. Shu munosabat bilan moddiymas aktivlarni ajratib kо`rsatish zarur, shuningdek uning tarkibidagi intelektual mulkni ham ta`kidlash joizdir. Xususan ishlab chiqarish omili sifatidagi oliy ta`lim muassasasi xodimlari tadbirkorlik qobiliyatini xisobga olish talab etiladi. Resurslar moddiy qismida, birinchi galda, byudjetdan tashqari faoliyat xisobiga shakllangan moliyaviy resurslar muhim о`rin tutadi. О`quv-ilmiy ishlab chiqarish majmui sifatidagi oliy ta`lim muassasalarining resurs (aktiv)lari о`ziga xosligi quyidagichadir: - nomoddiy aktivlar ahamiyati sezilarli va tobora oshib bormoqda; - labaratoriya-eksperiment jihozlaridan sanoatdagidek jadal foydalanila olmasligi; uning nodirligi, yuqori qiymati va likvidliligi, bu oliy ta`lim muassasasi maxsulotining raqobatbardoshligini pasaytiradi; - inson kapitalining nodirligi va yuqori malakasi, ya`ni ilmiy-pedagog xodimlar; ularni, bir tomondan, mehnat resursi sifatida garchi oliy ta`lim muassasasida qimmat turishi, ik kinchi tomondan, talabalardek arzon ishchi kuchi mavjud bо`lsada; - oliy ta`lim muassasasi barcha tur resurslari (ham mehnat, ham moddiy) cheklanganligi, bular byudjetdan tashqari faoliyatga jalb etilishi mumkin. Mazkur resurslar faqat mutloqgina emas, balki nisbiy ham. Chunki ulardan asosan byudjetdan moliyalashtiriladigan ta`lim va ilmiy jarayonda foydalanish ustuvor hamda majburiy xisoblanadi, bunda byudjetdan tashqari faoliyatni tashkil etish qiyinlashadi. Zamonaviy iqtisod resurs (aktiv)larga oid quyidagi tushunchalardan foydalaniladi; asosan, aylanma, nomoddiy. Moddiymas aktivlar, bular uzoq muddat foydalaniladigan va daromad keltiradigan xо`jalik faoliyatida foydalaniladi gan moddiy bо`lmagan obyektlardir. Moxiyati, bu-tadqiqot va ishlanmalar oldidan keladigan natijalar. Xо`jalik oborotiga jalb etilib, narx qiymatiga ega bо`lib, ular moddiymas aktivga aylanadi. Amaldagi buxgalteriya xisobi haqidagi qoidaga muvofiq moddiymas aktivlar tarkibida yer maydonidan, patent, litsenziya, tovar belgisi, nou-xau, programmaviy maxsulot, monopol huquq va imtiyoz, xususan faoliyatning litsenziyaviy turi va x.kdan foydalanish huquqi bо`ladi. Moddiymas aktivlar ta`lim iqtisodida muhim jixatlardan biri bо`lib qoladi. Nomoddiy aktivlarni boshqarish asosiy fondlarni boshqarish bilan chambarchas bog`lanib ketadi. Intelektual mulk va uning muxofazasi, patentlar va nou-xau bilan savdo qilishni kengaytirish haqidagi qonunchilik rivojlangan sa ri ahamiyat kasb eta boshlaydi. Shuni ta`kidlash muhimki davlat OTM tizimida intelektual mulk huquqining subyekta bо`lib, OTMning о`zigina emas, balki, ilmiy-pedagogik xodimlarining bir qismi ham xisoblanadi. Bu OTMdagi byud jetdan tashqari faoliyat jarayonidagi iqtisodiy munosasabatni murakkablashtiradi. Moliyaviy resurslar aylanma aktivlarning bir qismi hisoblanadi va bir tomondan, OTMni saqlash va rivojlantirishni, ikkinchi tomondan, byudjetdan tashqari soxadagi ishlab chiqarish jarayoni uzluksizligini ta`minlaydi. OTM mo - liyaviy resurslarini shakllantirish manbai, umumiy tarzda, quyidagilardir: - byudjet mablag`lari, ya`ni turli darajadagi byudjet mablag`lari davlat ta`lim standartlarini ta`minlashga ajratilgan mablag`lar va ta`sischi (davlat) pul badallari; - turli xil byudjetdan tashqari faoliyatni amalga oshirishdan olingan mablag`; - ta`lim uchun tо`lov; - banklar va boshqa kreditorlar krediti; - yuridik va jismoniy shaxslarning ixtiyoriy xayriyalari va maqsadli badallari. OTM moliya mexanizmi tuzilishiga davlat moliya siyosati sezilarli ta`sir etadi. Davlat boshqaruv mexanizmida ham byudjetga tо`lovlar, ham byudjetdan moliyalash birdek muhimdir. Byudjetga tо`lovlar OTM о`z moliya bazasini safarbar etishini tartibga soladi, shunday qilib о`z tasarrufida qolgan xususiy moliyaviy resurslar ulushi miqdoriga ta`sir etadi. Amaldagi qonunchilik oliy ta`lim muassasasi tadbirkorlik va tadbirkorlik bо`lmagan faoliyatini soliqqa tortishning turli tizimini о`rnatadi, moliya resurslarini safarbar qilish kо`lamini turli faoliyatlar samarali nisbatiga bog`liq qilib qо`yadi. Bu oliy ta`lim muassasasiga faoliyatning tad birkorlik turi, xususan, pulli ta`lim xizmati va ilmiy tadqiqotlarni rivojlantirishga imkon beradi. Byudjetdan moliyalash umumdavlat resurslarini jalb etish xisobiga oliy ta`lim muassasalar rivoji imkoniyatlarini tartibga soladi va bu bilan uning sifat hamda miqdor kо`rsatkichlariga ta`sir etadi. Byudjetdagi mablag` xisobidan oliy maktabni moliyalashni tо`liq amalga oshirish imkoni yо`qligidan davlat oliy ta`lim muassasasi byudjetdan tashqari faoliyatiga soliq imtiyozi belgilaydi va mazkur faoliyatni rag`batlantiradi. Amaldagi qonunchilikka kо`ra belgilangan soliq imtiyozi bir necha yо`nalishga ega: - oliy ta`lim muassasalari, byudjetdagi tashkilot sifatida, bir qator tо`lovlardan, ularning byudjetdan tashqari faoliyatidan qat`iy nazar, tо`lovlar (yer uchun tо`lov, mulk solig`i va x.k.)dan ozod qilish; - davlatning о`zi uchun ham, OTM uchun ham muayyan muhim faoliyat yо`nalishlariga davlat soliq imtiyozini belgilash (pulli ta`lim xizmati, ta`lim soxasidagi о`quv-tarbiya jarayoni bilan bog`liq xizmatlar, xо`jalik shartnomasi asosidagi ilmiy-tadqiqot va tajriba-konstruktorlik va x. k); - byudjetdan tashqari faoliyatdan keladigan foydani sarflash yо`nalishlari bilan soliq imtiyozlarni belgilash (OTMga qayta investitsiyalash sharti bilan byudjetdan tashqari faoliyatning bir necha turidan olinadigan foyda soliqdan ozod etilishi). Qonun, ayniqsa, davlat mulkini ijaraga berishdan kelgan daromaddan foydalanishni qattiq nazorat qiladi, bu daromadlar tо`lig`icha OTMning rivojini ta`minlash hamda о`quv-tarbiya jarayonini takomillashtirishga yо`naltirilishini majburiy qilib qо`yadi. OTM ma`muriyatining byudjetdan tashqari faoliyatni tashkil etishdagi vazifasi soliq imtiyozi bо`yicha yо`nalishlarni va faoliyat turini hamda OTM cheklangan resurslari (mehnat, moddiy, moliyaviy va b.)ni qayta taqsimlashdan, shuningdek ta`lim va fan soxasidagi OTM strategik rejadan kelib chiqib foydani qayta investitsiyalashdan iboratdir. Resurslarga talab tuzilmasi byudjetdan tashqari faoliyat asosiy yо`nalishlari quyidagilardan dalolat beradi: 1. Pullik ta`lim xizmati avvalo mehnat resurslari-yuqori malakali ilmiy- pedagogik kadrlarni, moddiy resurslar-о`quv maydoni va jihozlarni talab etadi. Boshlang`ich davrda moliyaviy resurslar bо`lishi shart emas, chunki, ta`lim xizmatiga oldindan xaq tо`lanadi. Boshqa xolat-tegishli ta`lim faoliyatiga litsen - ziya zarurligi muhim, ya`ni moddiymas aktivlar, ta`lim faoliyati ga mutloq huquq shaklida OTMga (uning xodimlariga emas) taalluqli bо`lib, bu OTMga tegishli qо`shimcha daromad keltiradi. 2. Ilmiy-ishlab chiqarish faoliyati OTMda yuqori malaka li ilmiy xodimlar, ishlab chiqarish maydoni va uskunalar, aylanma moliyaviy mablag` bо`lishini talab etadi, chunki buyurtmachilar tayyor maxsulotga xaq tо`laydi. Shuni ta`kidlash joizki, byudjetdan tashqari faoliyat, qoidaga kо`ra, OTMga sezilarli daromad keltirmaydi, chunki mutanosib tarzda daromad taqsimlanadigan bozor va resurslar tuzilmasidagi kuchli raqobat bunga tо`sqinlik qiladi (mehnat resurslarining narxi yuqori, boshqa ITIga bevosita sarflar ham kо`p), biroq OTM uchun u asosiy faoliyatni saqlash uchun muhim. 3. Tijorat faoliyati moliyaviy bog`liq bо`lmagan resurslar (erkin xususiy pul mablag`i)ni talab etadi, bundan tashqari maydonlar, xodimlarning tadbirkorlik talanti ham zarur. Shunga kо`ra mazkur faoliyatdan kelgan daromad ham taqsimlanadi. Oliy ta`lim muassasasi ichki taqsimot usuliga ikki xil yondashish mavjud: markazlashtirilgan va markazlashtirilmagan taqsimlash, bunda tuzilmaviy bо`limlarni saqlash va rivojlantirish majburiyatlari ham kо`zda tutiladi. Daromad kо`plab manbalardan olinganda va kо`rsatilgan xizmat uchun xaq shaklini olganda, moliyani boshqarish tobora murakkablashganda va mujassam bо`lganda, tashqi о`zgarishlarga tez moslashuvchan va qobil bо`lganda markazlashtirilmaganlik afzalligi yaqqol kо`rinadi. OTMning tuzilishi ayni shu tarzdadir. Oliy ta`lim muassasasida muxtor tarkibiy bо`linmalar mavjud bо`lsa, byudjetdan tashqari faolyatni ikki bosqichining boshqaruvi daromadni taqsimlash tegishli darajasini belgilaydi: oliy ta`lim muassasasi markaalashgan va tarkibiy bо`linmalar markazlashtirilmagan fondlarini shakllantiradi. Ikkinchi tomondan, moliyaviy okushlarning ikki boshqa darajasi (bosqichi)ni farqlash zarur: tovar ishlab chiqish, ish, xizmat bajarish, bunda oliy ta`lim muassasasi maxsuloti tannarxi va foyda shakllanadi; foydani taqsimlash va sarflash bosqichi. Byudjetdan tashqari faoliyat daromadini taqsimlash quyidagicha amalga oshiriladi: avvalo, oliy ta`lim muassasasi tushgan mablag`ni davlat va ta`lim muassasasi о`rtasida taqsimlaydi, turli darajadagi byudjetga soliqlar jо`natadi va byudjetdan tashqari fondlar (pensiya, ijtimoiy sug`urta, bandlik fondi)ga tо`lovlarni amalga oshiradi. Soliq va t о `lovlar majburiy va markazlashgan tarzda OTM buxgalteriyasi xisob raqamidan amalga oshiriladi. qolgan mablag` oliy ta`lim muassasasi (markazlashtirilgan byudjetdan tashqari mablag`) va uning byudjetdan tashqari faoliyat bilan band tarkibiy b о `linmasi (b о `linma mablag`i) о `rtasida taqsimlanadi. Taqsimot mutanosibligi faoliyatga jalb etilgan resurs (mehnat, moddiy va moddiymas resurs)larga mulkiy huquq b о `linmalarning OTMni saqlash va rivojlantirish b о `yicha majburiyatidan, OTM va tovar ishlab chiqarish, ish, xizmat bajarishda ishtirok etgan b о `linma markazlashtirilgan qismi xaqiqiy harajatlaridan (tannarx) kelib chiqqan xolda oliy ta`lim muassasasi raxbariyati tomonidan belgilanadi. Oliy ta`lim muassasasi byudjetdan tashqari mablag`ning markazlashgan qismini shakllantirish byudjetni shakllantirishdagi davlat mexanizmiga о`xshash amalga oshiriladi, ya`ni, birinchidan oliy ta`lim muassasasi tarkibiga yagona о`quv-ilmiy ishlab chiqarish mujassamasi (YAUIIM) sifatida kiruvchi tashkilot, korxona va muassasa daromadidan «soliqlar» yig`ish xisobiga, bunda muayyan darajada oliy ta`lim muassa sasi kapitali qatnashadi; ikkinchidan, davlatga karashli oliy ta`lim muassasasi va uning tarkibiy bо`linmalarining byud jetdan tashqari daromadining bir qismni markazlashtirish xisobiga markazlashtirilgan qismini shakllantirish uchun iqtisodiy asos bо`lib, oliy ta`lim muassasasi asosiy fondlariga amortizatsiya ajratmalari, byudjetdan tashqari faoliyatga jalb etilayotgan resurslar egasi sifatidagi oliy ta`lim muassasasining foydadagi markazlashtirilgan ulushi, shuningdek muxtor tarkibiy bо`linmalar byudjetdan tashqari faoliyatiga markazlashgan tarzda xizmat kо`rsatish bо`yicha oliy ta`lim muassasasi nakladnoy harajatlari (buxgalteriya, xodimlar bо`limi, byudjetdan tashqari bо`lim, ta`minot bо`limi, xо`jalik xizmati, kommunal xizmat va x.k.) xisoblanadi. YAUIIM ichidagi yuridik shaxslar о`rtasidagi munosabat faqat iqtisodiy о`zaro foydali tarzda shakllanishi mumkin, lekin hamisha ma`muriy emas, balki huquqiy bо`ladi. Ma`muriyatning oliy ta`lim muassasasi ichidagi iqtisodiy siyosatida munosabatlar uchchala subyekti manfaatlarini xisobga olish kerak: - davlat mulkining egasi va tekin oliy ta`lim kafolati sifatida, mustaqil, о`ziga yetarli ta`minlangan va о`zi rivojlanadigan muassasa sifatida oliy ta`lim muassasasi (tijoratga aloqadorsiz tashkilot) va о`z extiyoji va manfaati bilan shaxs sifatidagi oliy ta`lim muassasasi xodimlari: iqtisodiyot ta`biri bilan aytganda, davlat, byudjetidan tashqari faoliyatdan kelgan foydaning muayyan qismini oliy ta`lim muassasasi tekin о`qitishni ta`minlashga sarflashini talab qilish huquqiga ega; oliy ta`lim muassasasi о`z markaz lashtirilgan daromad qismi xisobidan byudjet, tizimini, uni saqlash va strategik rivoji uchun tо`ldirishga majbur, xodimlar esa о`z shaxsiy extiyojlarini qondirish, shuningdek oliy ta`lim muassasasidagi qulay infratuzilma, shu jumladan ijtimoiy extiyojlari uchun yetarli bо`lgan mehnat xaqlarini olishlari lozim. Yangicha mulkiy munosabatlar oliy ta`lim muassasasi ichida daromad taqsimoti mexanizmining iqtisodiy asosi hisoblanadi. Chunki uchchala subyekt-dav lat, oliy ta`lim muassasasi, shaxs mehnat, moddiy, moddiymas resurslarga qonun bilan mustaxkamlangan mulkiy huquq egasi xisoblanadi. Shunday qilib, davlat oliy ta`lim muassasaga operativ boshqarish va muayyan maqsadlar uchun berib qо`yilgan mulk egasi huquqiga ega: oliy ta`lim muassasasi esa byudjet dan tashqari faoliyatidan aloxida balansda oliy ta`lim muas - sasasi mulkini jamg`aradi, oliy ta`lim muassasasi xodimlari esa о`z mehnat va intelektual mulklari, xususiy mulki huquqiga egalik qiladi, bundan tashqari о`z ishtirokida bunyod etilgan oliy ta`lim muassasasi mulkiga jamoa a`zosi sifa tida muayyan munosabatda bо`ladi. Byudjetdan tashqari faoliyat jarayonida mulkning bu munosabatlarining majmui (asosan, bular ilmiy-ishlab chiqarish faoliyati va ta`lim xizmatining bir qismi) oliy ta`lim muassasa si mulkiy munosabatlari ikkinchi va uchinchi bosqichiga taalluqli. Bu munosabatlar ancha murakkab va tuzilmaviy bо`linmalar, shu jumladan, muxtorlash uchun nakladnoy harajatlari hamda daromaddan markazlashtirilgan fondga ajratmalar belgilashda xisob-kitobni talab etadi. Bu tо`lovlar majmui ish va xizmat kо`lamining о`sishini rag`batlantiradi, muxtor bо`linmalar ishining iqtisodiy sharoitini YAUIIM tarkibidagi tashkilot-yuridik shaxsnikidan qulayroq qiladi. Xо`jalik shartnomasi nakladnoy harajatlari asosidagi ilmiy tadqiqotlar va tajriba-konstruktorlik ishlari ish xajmi о`sishiga munosabat, о`zgaruvchan va shartli tarzda, doimiyga bо`linadi (amalda ish xajmi о`zgarishiga bog`liq bо`lmaydi, masalan, amortizatsiya ajratmalari, xonalarni saqlash va x.k). Bu vaziyatlar oliy ta`lim mu assasasi ma`muriyatiga ITTKI kо`lami oshgani sari muxtor tarki biy bо`linmalar uchun nakladnoy harajatlarining stavkasini pasaytirish imkonini beradi, lekin bu pasaytirish oliy ta`lim mu assasasi amaldagi harajatlaridan oshmasligi lozim. О`z mablag`i xisobidan oliy ta`lim muassasasi tarkibiy bо`linmalari jihozlar sotib olishning о`sishi ham bu bо`linmalar uchun nakladnoy harajatlarni pasaytiradi. Mazkur mablag`lar hisobidan ilmiy jihozlar olinadigan xо`jalik shartnomasi asosidagi ishlar bо`yicha harajatlar tuzilmasi qо`shimcha rag`batlantirishni jalb etadi. Bu jihozlar shartnoma muddati tugagach oliy ta`lim muassasasi balansida qoladi. Xо`jalik shartnomasi bо`yicha ITTKIlarda nakladnoy harajatlari stavkasini belgilashda buni albatta hisobga olish lozim. Markazlashtirilgan fondga daromaddan ajratmalarning miqdori ham oliy ta`lim muassasasi ma`muriyati va tarkibiy bо`linmalar rahbarlari о`rtasida hisob- kitob hamda kelishuv uchun asos bо`ladi. Agar bо`linma bu daromadni oliy ta`lim muassasasi strategiyasini hisobga olib, о`ziga qayta investitsiya qilsa, unda uni tо`liq markazlashtirishdan ma`no yо`q. Tarkibiy bо`linmalarning oliy ta`lim muassasasiga tо`lovlar majmui eng quyi chegarasi byudjetdan tashqari faoliyati jarayonida oliy ta`lim muassasasining harajatlari miqdoridan kam bо`lishi mumkin emas, yuqori chegarasi esa, oliy ta`lim muassasasining tovar, ish xizmat bozoridagi raqobati bilan cheklanadi, chunki bu ular qiymatini oshiradi, Tо`lovlarning oqilona miqdorini belgilash rahbariyatdan maxorat talab etadi. Chunki byudjetdan tashqari mablag` davlat oliy ta`lim muassasalarini moliyalash manbalaridan biriga aylanadi, bu mablag`larni hisobga olmay, umuman, oliy ta`lim muassasasi kirim va chiqimlarini rejalashtirish mumkin emas. О`z navbatida, byudjetdan tashqari mablag`larni sarflash yо`nalishini rejalashtirish oliy ta`lim muassasasi byudjet mablag`i tо`g`risidagi ma`lumotisiz samarali bо`lmasligi mumkin. Oliy ta`lim muassasasi byudjet mablag`i yetarli bо`lmaydi, bundan tashqari, sarflash erkinligi cheklangan. U davlat tomonidan faqat oliy ta`lim muassasasi xodimlariga ish xaqi, talabalariga stependiya, oliy ta`lim muassasasining kommunal xizmat (issiqlik suv, elektroenergiya, aloqa va h.k) harajatlariga yо`naltiriladi, ya`ni oliy ta`lim muassasasi ijtimoiy funksiyasi beriladi, uning rivojlanishi uchun xech qanday imkon bermaydi. Boshqacha aytganda byudjetdagi pullar «tushovlangan» bо`ladi. Byudjetdan tashqari- bog`lanmagan (erkin) mablag` strategik rivojlanish rejasini amalga oshirishning asosiy manbai hisoblanadi. Davlat oliy ta`lim muassasalari uchun boshqaruvning ikki bosqichidagi tuzilmasiga kо`ra eng samarador bо`lib, oliy ta`lim muassasasining yaxlit byudjetidan (markazlashgan qism birinchi bosqich va uning muxtor tar kibiy bо`linmasi markazlashmagan qism)dan iborat byudjet tizimi hisoblanadi. Oliy ta`lim muassasasi byudjet tizimi daromad mablag`larini ular tabiati (barcha bosqichdagi byudjet mablag`lari, byudjetidan tashqari mablag`)ga, kelib chiqish о`rni (muayyan tarkibiy bо`linma)ga, shuningdek byudjetdan tashqari faoliyat yо`nalish va turiga kо`ra taqsimlashni kо`zda tutadi, bu rejalashtirilayotgan tovar ishlab chiqarilishi, ish, xizmat bajarilishi uchun oliy ta`lim muassasasi talab qiladigan resurslar hisob-kitobi bilan qо`shib olib boriladi. Shunday qilib, byudjetning sul qismi kayerda qaysi bо`linmaga nimani hisobidan, qanday xajmda daromad qismi shakllanishini yaqqol kо`rsatadi. Byudjetning teng qismi aslida oliy ta`lim muassasasini saqlash va rivojlantirish strategik rejasini aks ettiradi, muayyan topshiriqlar, rejaning maqsadli dasturi qaysi bosqichda (oliy ta`lim muassasasi markazida yoki uning tarkibiy bо`linmasida) amalga oshishini va buning uchun qanday pul resurslari ajratilishini kо`rsatadi. Oliy ta`lim muassasasi kirim-chiqimlari bir jinsli belgi-xо`jalik yoki ishlab chiqarish (masalan, kapi tal qо`yilma, ish xaqi va x.k.) hamda maqsadli tayinlov (о`quv, ilmiy ijtimoiy profamma) bо`yicha guruxlanadi. Oliy ta`lim muassasasi byudjet tizimini ishlab chiqarish va amalga oshirish oshkora, maslaxatlashuv asosida bо`lishi va shu tarzda ovoz berishning demokratik usuli bilan qaror qabul qilishni kо`zda tutadi. Vaqti-vaqti bilan nazorat о`tkazish, hisob berish oliy ta`lim muassasasi resurslaridan samarali foydalanishni oshiradi va daromadlarni taqsimlashda kelishmovchiliklar kelib chiqishi oldini oladi. Oliy ta`lim muassasasi byudjet tizimini rejalashtirish jarayonida oliy ta`lim muassasasining byudjetdan tashqari erkin mablag`i muhim о`rin tuta di. U davlat oliy ta`lim muassasasiga moliya oqimi yо`nalishiga amalda ta`sir etishiga imkon beradi. Byudjetni rejalashtirishning boshqa о`ziga xos tomoni-faoliyatning muayan yо`nalishi bо`yicha byudjetdan tashqari daromadning maqsadli yо`nalishi: masalan, ijaradan keladigan. daromad ma`muriy-xо`jalik ishlari bо`yicha prorektor tasarrufiga kelib tushadi va oliy ta`lim muassasasi moddiy-texnika negizini saqlash uchun sarf qilinadi: xо`jalik shartnomasi asosidagi ITTKIdan kelgan daromad II bо`yicha prorektor tasarrufiga tushadi va maqsadli programmalarga sarflanadi. Strategik rejalarni moliyaviy ta`minlash, ya`ni о`z maqsadini ishlab chiqarish, о`z vazifasini ado etishni amalga oshirishga olib keluvchi harakatlar va qarorlar majmui oliy ta`lim muassasasi byudjet tizimi (daromad va harajat yagona rо`yxati)ni ishlab chiqarishda markaziy vazifa hisoblanadi. Strategik rejalash-oliy ta`lim muassasasi kelajagini strategik oldindan kо`ra bilish, tashqi muxitga moslashish, oliy ta`lim muassasasi ichki tashkil etilishi. Resurslarning yо`nalishini qisqa muddatli tadbirlar yoki strategik rejani amalga oshirish yо`nalishi belgilar ekan oliy ta`lim muassa sasi byudjet tizimida har qanday xolda ham quyidagilar kо`zda tutiladi: - moliyalash manbaini oshirish va rejalashtirish (diversifikatsiya); - mavjud resurslardan yanada samarali foydalanish, joriy harajatlar tuzilmasini takomillashtirish; - resurslarni ham qisqa muddatli yuqori foyda keltiruvchi loyixalarga, ham uzoq muddatli strategik programmalarga investitsiyalash; - oliy ta`lim sarflarini ularni qisqartirish va resurslarni tejash hisobiga kamaytirish; - samaradorlikni hisoblashda tashqi omillardan foydalanish. Bozor iqtisodiyoti sharoitlarida moliyani malakali boshqarish moliyaviy menejment oliy ta`lim muassasasi uchun tobora ahamiyatliroq bо`lib bormoqda. Chunki byudjetdan tashqari moliya yо`nalishlari haqidagi strategik qaror qayta investitsiyalash xususidagi qaror, ya`ni moddiy-texnik negizni intensiv rivojlantirish va oliy ta`lim istiqbolli yо`nalishlari bо`yicha ilmiy-pedagogik xodimlar tayyorlash oliy ta`lim muassasasida bozor talabiga ega bir qator ixtisosliklar ochish imkonini beradi, bu о`z navbatida oliy ta`lim muassasasi daromadini oshiradi. Bozor iqtisodiyotiga о`tish davrida oliy ta`lim muassasasi resurslarini boshqarish - murakkab vazifa. U oliy ta`lim muassasasi aktivlari kо`rsatkichlari va baxolash tamoyillarini ishlab chiqishni, ularni inventarizatsiyalash, moddiy-texnika negizini aniq tasavvur etish, oliy о`quv yurt resurs laridan maqsadli va samarali foydalanishni talab etadi. Faqat, davlat tashqi soliq siyosatini hisobga olib byudjetdan tashqari faoliyat yо`nalishlari va turlari majmuini boshqarib hamda ular bо`yicha oliy ta`lim muassasasining cheklangan resurslarini samarali taqsimlab, shuningdek rag`batlantiruvchi ish xajmini va markazlashtirilgan fondga qayta investitsiyalash ichki tо`lovlar miqdorini belgilab, oliy ta`lim muassasasi о`zi tanlagan strategik rivojlanishiga muvofiq eng yuqori daromadga ega bо`ladi. Bu xol ta`lim darajasini oshiradi deb faraz qilinadi, chunki talabalar universitetlarga ancha yuqori talablar qо`yadi, oliy ta`lim muassasalari esa о`z navbatida ta`lim jarayoniga katta e`tiborni qaratadi. Vaxolanki talabalar oliy ta`lim tizimida va keyinchalik о`z ish xaqlari oshishini kutishlari mumkin, bugun dunyoda ular ta`lim harajatlarini moliyalash adolatli va oqilona deb hisoblaydi. О`rtacha olganda mehnatning ancha yuqori samaradorligini va umuman aholi daromadi ancha yuqori bо`lishini ta`minlovchi mehnat resurslari ta`lim harajatlari bir qismini xukumat moliyalashi foydasiga ishonchli dalildir. Amaldagi baxslar xukumat va talabalar (ular ota-onalari)ning adolatli nisbati xususida boradi. K о `pincha §arb mamlakatlarida bu nisbatdagi ulush hozirgi vaqtda talabalar hisobidan moliyalashni oshi rish, xukumat hisobidan kamaytirish tomon о `zgarmoqda. Shunday qilib talabalarni yangi tartibda byudjetdan moliyalash xolati yuzaga kelmoqda, bu о `z navbatida ta`lim harajatlarini tobora katta qismini byudjetdan qoplashga olib keladi. 9.01- jadval Buyuk Britaniya, A Q SH va Fransiya universitetlarida ta`lim daromadlari manbaining tuzilishi (%da) № Manba Buyuk Britaniya A Q SH Fransiya 1 Davlat harajatlari jami Shu jumladan Markazlashtirilgan lavozim harajatlari Ma h alliy 85,5 84,0 - 1,5 51,1 16,5 30,6 4,0 99,0 96,2 - 2,8 2 Xususiy kompaniyalar va xayriya tashkilotlarining harajatlari 2,5 6,9 3 О `quvchilar va ular oilasining harajatlari 8,0 20,3 1,0 4 OTMlarning о`z harajatlari - 11,4 - 5 Boshqa manbalar 4,0 10,4 - Ba`zi mamlakatlarda talabalarga kredit berish tizimi rivojlanmoqda. Talabalar uchun moliyalash vaziyatining keskinlashuvi oxir oqibatda, ular о `z ta`lim olishlari uchun sarflarning bir qismini о `z ish xaqlari hisobidan qoplashga intilmoqdalar. Bu о `z navbatida ta`lim muddati oshishiga va ta`limning ancha moslashuvchan modeliga talabni о `sishiga ta`sir etmoqda. Biroq talabalardan olinadigan xaq ta`lim harajatlarining, xatto, AqShda, davlat oliy ta`lim muassasalarida, 20%ni qoplamoqda (xususiylarda-33%). Harajatlarning qolgan qismi boshqa davlat va xususiy manbalardan qoplanadi. K о `pchilik mamlakatlarda oliy ta`lim muassasasini davlat moliyalashdagi byudjet taqchilligi yildan yilga saqlanib kelmoqda. Shuning uchun oliy ta`lim muassasalariga moliyalashning q о `shimcha manbalarini izlab topish huquqi berilmoqda va bunda ularga har tomonlama yordam k о `rsatilmoqda. Tijorat faoliyati turli shakllarda amalga oshirilmoqda: - universitet maydonlari va jihozlaridan konferensiya va boshqa jamoatchilik tadbirlari о `tkazishda foydalanish; - oliy ta`lim muassasalariga qarashli yerlarga, oliy ta`lim muassasalaridan yoki ularga xizmat k о `rsatishda foydalanuvchi firmalar tuzish; - oliy ta`lim muassasa mutaxassislarini tijorat kompaniyalariga konsultatsiyalar о `tishi; - aholiga q о `shimcha ta`lim xizmat k о `rsatish; - buyurtma ilmiy-tadqiqot ishlari va boshqalarni bajarish. Buxgalteriya va soliq hisobotlari qonuniyligini ta`minlash uchun, oliy ta`lim muassasalariga tegishli tijorat firmalarida shunday ish olib borilmoqda va olingan foyda oliy ta`lim muassasasi tasarrufiga tushmoqda. Universitetlarga daromad keltiruvchi samarali tizim barpo qilish yо`lida amaliy murakkabliklar yuzaga kelmoqda, masalan, oliy ta`lim muassasalari va firmalar о`rtasidagi daromadni taqsimlash. Ma`lumki, agar universitet barcha daromadni olib qо`ysa, bunday dargoxda xech kim firma ochmaydi. Tijorat faoliyatidan kelgan daromad qayta investitsiyalansa, soliq imtiyozlari muhim ahamiyat kasb etadi. Bino, labaratoriya, kutubxona, kompyuter markazlari va professorlar qо`shimcha lavozimini jalb etmay oliy ta`lim muassasasiga talabalar qabul qilish maqdorini oshirish oliy ta`lim muassasasi samarasini oshirishning eng oson yо`li. Bunday usuldan 70-80-yillarda Ger maniya va Buyuk Britaniyada keng foydalaniladi. Bu о`zini oqlagan bо`ladi, qachonki, safarbar etilgan oliy ta`lim muas sasasi xodimlari tomonidan qо`llab- quvvatlansa. Biroq kо`pchilik universitetlarda о`qituvchi-professor tarkibi ilmiy- tadqiqot ishlarida qatnashadi, ular kо`pgina tadqiqot institutlarida band, shu tufayli mazkur usul о`z imkonini tugatadi. Obyektiv sabablarga kо`ra universitet boshqa vazifasini cheklamay turib, о`qituvchilar yuklamasini oshirish mumkin emas; talabalar soni faqat qо`shimcha resurslar hisobiga oshirilishi mumkin. Mana shuning uchun masalan, Buyuk Bri taniya va boshqa mamlakatlarda 60-yillarda ta`lim tizimi juda qimmat usul-mutlaqo yangi institut (universitet)lar bunyod etish yо`li bilan kengaytirilgan. Ancha keyinroq e`tibor mutaxassislarni quyidagicha usulda tayyorlashni kо`paytirishga qaratiladi: - kurslar muddatini qisqartirish; - yozda о `qitishni ham q о `shganda akademik yilni ch о `zish; - kechki о `quv shaklidan keng foydalanish; - katta guruxlardagi talabalarga ma`ruza о `qish (yetarli xajmdagi joysiz bu mumkin emas) va bunga q о `shimchasi sifatida kompyuterlarda о `qitishdan foydalanish, bu k о `p miqdordagi о `qituvchilarni talab etmaydi; - sirtqi ta`lim shaklidan keng foydalanish. Bu tadbirlarning kо`pchiligi xali kо`rib chiqish yoki joriy etish arafasida, lekin ularga xizmat kо`rsatish omilining mavjudligi §arbda rasmiy fikrning rivojlanish yо`nalishini kо`rsatadi. Shubxa yо`qki, mavjud yondashishlar ba`zilaridan boshqa davlatlar yaqin kelajakda foydalanadilar. Shunisi yaqqol ayonki, yetarli resurslarsiz samaradorlikni oshirish uchun tazyiq о`tkazish, shunga olib kelishi mumkin, oqibatda ham ta`lim sifati, ham tadqiqotchilik faoliyati oliy ta`lim muassasalarida juda pasayib ketadi. Mana shuning uchun samaradorlik jadal sur`atlar bilan rivojlangan mamlakatlarda vaqti- vaqti bilan ta`lim va ilmiy jarayonning sifatini baholab berishga harakat qilinadi. Masalan, Buyuk Britaniyada, shunday baholash natijasida faqat oliy ta`lim muassasalariga о`z faoliyatini qanday yaxshilash tо`g`risida tavsiyalar berilibgina qolmay, balki byudjetda ham ayrim о`zgarishlar qilinadi. Xususan, bu mamlakatda muntazam ravishda barcha oliy ta`lim muassasalarni rey ting baholash о`tkaziladi va bu toifadagi universitetlar guruxini milliy tenglashtirish jadvali nashr etiladi. Yuqori reytingli yoki ta`lim sifati uchun yuqori bal olgan oliy ta`lim muassasasi qо`shimcha mablag` oladi. Yaponiya tajribasiga nazar tashlaylik. Bunda byudjet mablag`ni qattiq tejalishiga kо`zimiz tushadi. Ta`lim tizimi mamlakat byudjeti majmui uchun nisbatan arzon tushadi: yapon xukumati yalpi milliy maxsulotning 5,5-6,0%ni ta`limga sarflaydi, bu raqam AqShda 7,1%ni, Buyuk Britaniyada 7,7%ni tashkil etadi. Shunga qaramay yapon о`quvchilari va talabalari kо`p kо`rsatkichlar bо`yicha (ta`lim olishga taalluqli) boshqa mamlakatlardagi о`z tengdoshlaridan ustunlik qiladilar. Yaponiya ta`lim tizimining asosiy afzalligi iqtisodga- institusional о`ziga xoslikka bog`liq. Davlat va xususiy shu`ba nisbati va ta`lim muassasalarini moliyalash о`ziga xos tarzda. Davlatga aloqadorsiz shu`baning ahamiyati boshlang`ich ta`limdan oliysiga tomon oshib boradi. Yaponiyadagi oliy ta`lim elitar bо`lib, barcha xoxlovchilar ham о`qiy olmaydi. U ham davlat, ham xususiy oliy ta`lim muassasalariga tayanadi. Yapon xukumati ta`limni oliy maktab tizimiga qoldirgan: davlat universitetlari asosan tabiiy fanlar, injenerlik fanlari asosida mutaxassislar tayyorlash bilan shug`ullanadi; davlatga aloqadorsiz universitetlar, odatda, gumanitar, ijtimoiy- iqtisodiy ixtisosliklar bо`yicha mutaxassis tayyorlaydi. Davlat kо`proq mablag` talab etadigan ixtisoslik olishni ta`minlaydi (Ma`lumki, zamonaviy muxandis tayyorlash, aytaylik yurist yoki buxgalter tayyorlashdan qimmatga tushadi). Shunday qilib, ta`lim tizimi о`zini ta`lim sohasidagi bozorning imkonsizligidan muxofaza qiladi. Xususiy ta`lim muassasalari kо`p mablag` talab etuvchi nazariy fanlar bilan bog`liq ixtisoslikka ega bо`lishga sharoit yaratmasligi mumkin, bunga boshlang`ich sarflarning tо`ldirilmasligi xolati sabab bо`lishi mumkin. Davlat ta`lim standartlarini davlatga aloqadorsiz shu`ba sarfi minimal darajada bо`ladigan qilib belgilandi. Bu ta`limga tо`lanadigan xaqning pasayishiga, davlatga aloqadorsiz ta`limga talab oshishiga, buning oqibatida dav latga aloqadormas universitetlar kо`payishiga olib keladi. Bunga dotatsiya siyosati ham kо`mak beradi, shuningdek qimmat tushmaydigan ixtisoslikda о`qitishga litsenziya berish siyosati, о`qituvchilar malakasiga qо`yiladigan talabning yuqori emasligi ham yordam beradi, bular hammasi oqibatda ish xaqini tejash, bitta о`qituvchiga tо`g`ri keladigan talabalar miqdori oshishiga imkon beradi. Shuni ta`kidlash kerakki, о`z muvaffaqiyati uchun yapon ta`lim tizimi sezilarli darajada ham xukumat boshqaruv tizimidagi, ham davlatga qarashli bо`lgan va bо`lmagan ta`lim muassasalarida menejment madaniyati yuqoriligidan minnatdor bо`lsa arziydi. Oliy ta`lim muassasalarini moliyalash manbalari (davlat va xususii manbalar) qaytib konsorsium, oliy ta`limni tadbiq etuvchilar va YUNESKOning oliy ta`lim bо`yicha Yev ropa markazi (SEPES) fikrini kiritish о`rinlidir. Ular aralash moliyalash sof davlat yoki sof xususiy moliyalashdan afzaldir, bunda aralash moliyalash ham davlat, ham xususiy ta`lim muassasalari uchun ma`qul keladi degan fikrga keldilar. AqShdagi oliy ta`lim muassasalarni moliyalash tizimi bu borada ancha e`tiborga molikdir. Tarixdan shunday bо`ldiki, birinchi amerika kollejlari xususiy korporatsiyalar edi, ular о`z siyosati о`z standartlari va tartib-qoidalarini davlatdan xoli tarzda ishlab chiqganlar. Lekin urushdan keyingi davrda davlat oliy ta`lim muassasa larida talabalar soni kо`paydi. Agar 1950 y. barcha talabaning 49%i xususiy kollej va universitetlarda ta`lim olgan bо`lsa, keyin davlat maxalliy kollejlarning tarmog`i kengaygach, nisbatan о`zgardi: davlat oliy ta`lim muassasalaridagi talabalar xissasi 78%dan oshdi. Oliy ma`lumot olganlik haqida diplom beruvchi AQShning 3500 oliy ta`lim muassasasi yarmidan kо`pi xususiy korporatsiY. Bular bо`yicha mas`uliyat mashxur sobiq bitiruvchilar va boshqa xususiy shaxslardan iborat murabbiylar zimmasiga yuklangan, ular filantropik yordam kо`rsatadilar. AQShdagi kо`pgina mashxur universitetlar - Garvard, Stenford, Yels, Chikago universitetlari va kо`pgina nufuzli kollejlar-Anxerst, Uilyame, Charlston kollejlari xususiy shu`baga qarashli bо`lib, sezilarli darajada xayriyalarni oladilar va yuqori mavqega egadir. Bu xol ularga ta`lim uchun yuqori xaq olish va yig`imlarga (90-yillar boshida 20 ming dollardan yuqori) ega bо`lish imkonini beradi. Keyingi о`n yillikda AQShda xususiy oliy ta`lim muassasalarining soni davlatnikiga qaraganda ancha tez о`sdi, lekin unda taxsil oluvchi talabalar soni, birinchi galda, xaq tо`lash yuqoriligi va shunday diplomni davlat ta`lim muassasasida olish mumkinligi tufayli muntazam qisqarmoqda. Bundan tashqari AqSH xususiy oliy ta`lim muassasalari о`z xajmiga kо`ra davlatga qarashlilarnikidan ancha kichik Amerika oliy ta`lim muassasalarini moliyalash besh manbadan amalga oshiriladi: - federal byudjet, shtatlar byudjeta va maxalliy xukumat byudjetidan ajratilgan mablag`lar; - talabalarning ta`lim va xizmat uchun tо`lovlari; - oliy ta`lim muassasasining о`z faoliyatidan kelgan daromadlar; - filantropik tashkilotlar va xususiy shaxslar xayriyalari; - xususiy tashkilotlar va shaxslar tuzgan maxsus fondlardagi jamg`armalardan foizlar. Oliy ta`limga davlat yordami о`rtacha 40-45%ni (oliy ta`lim muassasasi umumiy daromadida) tashkil etadi va quyidagicha taqsimlanadi; federal xukumat byudjetidan-10-15%, shtatlar byudjetidan-20-30% va xokimiyat maxalliy byudjetidan-2-5%. Federal yordam, amerikalik muttaxassislar xulosasiga kо`ra, aslida fonda tufayli emas, balki zarurat tufayli shakllangan va hozirgi miqdoriga yetgan, chunki bevosita ta`lim milliy manfaatlarga xizmat qiladi, milliy qadriyatning muhim unsuri hisoblanadi. Oliy ta`lim davlat yoki xususiy shubasining kо`p yoki kam samaradorligi xususida bir xil ma`lumot yoki da`volarning о`zi uchramaydi. Xususiy ta`lim muassasalari kо`p mamlakatlarda ham nisbatan davlat ta`lim tizimi ustun mamlakatlar natijasiga о`xshash natija kо`rsatadilar, xususiy ta`limning ancha keng tarqalgan na iqtisodda, na ta`lim sohasida ancha qanoatlanarlik natijasiga olib kelmaydi. Ta`limning ijobiy natijalari, odatda, tashkil etish omiliga bog`liq. Muammo xusu siy shubani davlatning oliy ta`lim boshqarish tizimiga joriy etish dinamikasiga va о`z demokratik tavsifini yо`qotmasligiga erisha olishidadir. Shunday qilib, mumtoz universitetlar rivoji umumjahon yо`nalishi sо`nggi о`n yilliklarda ta`lim iqtisodida, quyidagi umumiy yо`nalishni ta`kidlashga imkon beradi; 1. Yevropa kо`pchilik mamlakatlarida keyingi qator yillarda oliy ta`limni moliyalashda, nisbatan, ba`zi bir joylarda mutloq pasayish yuz berdi. Bu Yevropa va Shimoliy Amerika mamlakatlaridagi ba`zi umumiy iqtisodiy pasayish bilan bog`liq. Jaxonning yirik universitetlari faqat ijtimoiy sohada emas, balki о`z professorlarini xizmat safariga yuborish, chetdan taklif etishda ham tejamkorlik qilmoqdalar. Masalan, Germaniyaning faxri bо`lmish Geydelberg universiteti barcha о`quv-ilmiy laboratoriyalarida har bir laboratoriya universitetga qancha mablag` keltirishini muntazam tahlil etib boradi, о`zini oqlamagan labaratoriyalar yopiladi. 2. Kо`pchilik rivojlangan mamlakatlardagi oliy ta`lim muassasalari davlat moliyalaydigan о`quv-ilmiy va madaniy markazdan, tobora, korxonaga xos xususiyatlarga ega bozor iqtisodiyotining iqtisodiy subyektiga aylaimoqda; tarkibiy bо`linmalar samaradorligi va iqtisodiy maqsadga muvofiqligini baholash о`tkazilmoqda. Ta`limning turli shakllari bо`yicha mutaxassislar tayyorlash tarmog`i tadqiq etilmoqda, ta`lim uchun tabaqalashgan xaq tо`lash usuli kо`rib chiqilmoqda. 3. Keyingi yillarda oliy ta`lim muassasalari taklif etayotgan ta`lim xizmati keskin oshadi, shu jumladan oliy ta`lim muassasasini tugatgandan keyingi ta`lim doirasida. Bu jarayonni yuqori malakali mutaxassislarga talabi oshgan davlat ham, о`z xodimlari malakasini oshirishdan mafaatdor davlatga aloqadorsiz shu`ba ham qо`llab-quvvatlanmoqda. Oliy ta`lim muassasalar, shu jumladan iqtisodiylari ham, qо`shimcha ta`lim xizmati kо`rsatishdan manfaatdordirlar. AqShda, masalan, diplom olgandan keyingi va qо`shimcha ta`lim xizmati kо`rsatishdan bakalavriatdagi ta`limdagidan kо`ra kо`proq mablag`ga ega bо`linadi. 4. Oliy ta`lim muassasasining, о`zlari davlat moliyalashiga kamroq muxtoj bо`layotganlari, kо`proq xususiy ishlari evaziga mablag` topishlari tufayli muxtor bо`lishga intilishlari davlat tomonidan oshib borayotgan nazorat bilan muvozanatlanmoqda. Oliy ta`lim muassasasi faoliyati ustidan muntazam nazorat tartibi barpo etilmoqda. AqShda, masalan, turli akkreditatsiya agentliklarining (kasbiy yoki xududiy), ishi rag`batlantirilmoqda. Fransiyada t a`limni baholash b о `yicha maxsus milliy q о `mita tuzildi.

O'xshashlar

Oliy ta'lim tizimida marketing
Oliy о'quv yurtlarida ta'lim-tarbiya jarayonini boshqarish asoslari
Ta'lim tеxnologiyalari
Ta'lim metodlari
Ta'lim mеtodlari