O`quv materialini o`ylab chiqarilgan tushunchalar, umumiy sxema asosida taqsimlama, uni har doim har tomonlama ko`rib chiq! - Pedagogika - Referatlar

O`quv materialini o`ylab chiqarilgan tushunchalar, umumiy sxema asosida taqsimlama, uni har doim har tomonlama ko`rib chiq!

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

86 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Reja: 1. Umumiy harakatlar vositasidan foydalanmay keyingi holatlarni keltirib chiqar, ularni predmet tabiati asosida rivojlantir! 2. Ta`lim mazmuni hozirgi zamon fani darajasiga mos bo`lishi kerak ! 3. Tashqi sharoit, vaqt, joy, holatga mos holatda o`qitish qoidalari 4. O`qituvchiga tegishli bo`lgan o`qitish qoidalari

www.arxiv.uz Buni tushuntirishga harakat qilamiz. Gap asosan matematik predmetlar, xususan arifmetika to`g`risida boryapti. Tabiatshunoslikni umumiy tushunchalar va belgilar asosida o`rganish mumkin, boshida yagona tushuncha asosida ko`plabtushunchalar shakllantiriladi. Shu usulda Liney sistemasi va undagi o`qitish sistemasi paydo bo`lgan. Arifmetikada sonlarni aniq bir amallar asosida(qo`shish, ayirish va h.k.) qismlarga ajratish mumkin. Bu va boshqa hollarda bitta fikr, bitta amal, bitta usul ushlab olinib, uni boshqa hollarga tadbiq qilinadi. Bu eski abstrakt o`qitish. Bu fikrni boshlang`ich sinf misolida ko`rgazmali qilib tushuntiramiz. Buyumlarni katta kichikligiga, rangi, shakliga qarab ajratish mumkin yoki bitta predmetni o`zini turli belgilarga ajratsa bo`ladi. Birinchi holda bitta tushuncha bitta predmetni ifodalaydi, ikkinchida predmet tushunchani ifodalaydi. Ikkinchisi bizning maqsadimizga muvofiq, chunki biz elementar ta`lim haqida gapiryapmiz. O`simlikning barcha belgilarini aniqlagandan keyin, uni boshqalarga solishtirish kerak. Har bir sonni o`zi bilan turli amallarni bajarish, boshqalari bilan solishtirish mumkin. Shunday qilib predmet har tomonlama o`rganiladi. Keyinroq predmetni ayrim qismlari har tomonlama ko`rib chiqilib, o`xshash belgilar bittaga va tushunchaga keltiriladi, ya`ni sistemalashtirish yuz beradi. Oddiy o`qitishda predmetni har tomonlama ko`rib, o`rganish kerak bo`ladi. Ayrim joylarda organik o`qitish to`g`risida gap bormoqda va organik o`qitish talab qilinmoqda. Agar adashmasam aynan yuqorida ko`rib chiqqanlarimizni shunday atashyapti. Shu ma`noda, predmet usuldan iborat yoki predmet uni o`ranishni qanday bo`lishini belgilaydi deyish mumkin. Obyektiv usul sistemalashtirishni erkin bajaradi, subyektiv usul materialni shunday joylashtiradiki, u aynan bolaning ongiga mos bo`ladi. Shuning uchun har bir pog`ona oldingiga va keyingiga bog`liqdir. Demak, u yerda o`qituvchi oldida bormaydi, o`quvchi o`qituvchiga ergashadi, oldinga yetaklovchi harakat

www.arxiv.uz esa predmetning o`zidadir. Masalan, arifmetikani o`qitishda bir pog`onani boshqasi orqali rivojlanishi raqamlar tabiatiga ko`ra amalga oshadi, shuning uchun har tomonlama ko`rib chiqishda to`rt amal ishlatiladi, sonlar unga moslanmaydi. Bu fikrlar aniqroq ko`rib chiqishni talab qiladi. Umumiy harakatlar vositasidan foydalanmay keyingi holatlarni keltirib chiqar, ularni predmet tabiati asosida rivojlantir! Bu tag`in matematika o`qitilishiga tegishli. Umumiy amallar quyidagi aksiomalardan iborat: teng bilan teng tenglik hosil qiladi, tengdan tenglik kelib chiqadi ... va h.k. Tengdan tengni chiqarsak tengni beradi, xullas teng qiymatlarga bir xil amal qo`llash bir xil natijaga olib keladi. Bu amallardan mustasno bo`lishni iloji yo`q, ammo yangi qonunlarni faqat shu qonun vositasida izlasak ishonarli natijaga erishish mumkin, ammo yangi tushunchalar bilan yangi qoidalar bog`langanligi haqida tasavvur ololmaymiz, bu esa eng muhim narsa. Masalan, proporsiyada chetki hadlarning ko`paytmasi, o`rta hadlar ko`paytmasiga tengligi ma`lum. Bu qoidani teng darajali umumiy ko`paytirish amali orqali keltirib chiqarish mumkin, ammo bundan ko`rsatib o`tilgan holat bilan ikki geometrik nisbatning tengligi haqidagi bog`liqlik haqida yetarli tasavvur kelib chiqmaydi. Ilmiy ishlar o`quvchilarga ta`lim berish maqsadida emas, bilimni sistematik ifodalash maqsadida olib boriladi. Shuning uchun ular umumiy amallarni qo`llashni yaxshi ko`radilar. Shu sababdan olimlar yaxshi o`qituvchi bo`la olmaydilar. Ta`lim mazmuni hozirgi zamon fani darajasiga mos bo`lishi kerak ! O`qituvchi o`quvchiga eng yetuk bilimlarni berishi kerak, ammo bu prinsip tushuntirishni talab qiladi, chunki ayrim xollarda aksi bo`lgan. Bu o`quv predmetlarini tarixiy bayon qilishni talab qiladiganlarga qarshi pritsipdir. Masalan, Kappa botanikani asrlarga, tarixiy davrlarga bo`lib o`rgatishni talab etgan; astranomiyani Ptolomey sistemasidan

www.arxiv.uz Kopernikgacha tarixiy bayon qilish kerak degan. Bunday fikrni biz hato deb bilamiz, uning talabi bo`yicha o`quvchi uslubiy ko`rsatmalar asosida, o`z kuchi bilan zamonaviy fan yutuqlarini egallagan bo`lishi kerak. Ko`rsatmalar ichida o`tmish, o`tmishdagi hato fikr, izlanishlar bo`lmasligi kerak. Bizning uslubiy prinsipga ko`ra, o`quvchi hozirgi zamon fizikasi, tabiatshunoslik, matematika, geografiya, astronomiya, psixologiya, falsafa fanlari bilan tanishtiriladi. Keyinchalik zarurat bo`lsa, o`quvchini fan tarixini o`rganishga olib kirish kerak yoki uning o`zi fan tarixini o`rgana boshlaydi. Fan tarixini bilish juda qiziqarli va foydalidir, ammo bilimlarni amaliy qo`llash uchun har doim ham zarur deb bo`lmaydi. Tashqi sharoit, vaqt, joy, holatga mos holatda o`qitish qoidalari O`z-o`zidan maktab tashkil qilinar ekan u maktab umuman olganda bolalar uchun bo`lmaydi, balki ma`lum bir ota-onalarning bolalari uchun bo`ladi. Har bir maktab qanday odamlarning bolasi o`qishi, ular qanday qobiliyatga egaligiga qarab, yer sharining aniq bir joyida, aniq bir vaqtda, xullas aniq bir tashqi sharoitda tashkil bo`ladi. Bu sharoitlarni hisobga olish kerak. Qanday qilib? Qanchalik? Qay tarzda? Tashqi sharoitlar turli-tuman bo`lgani uchun, hamma holda savollarga javob bir xil bo`lolmaydi, javoblarni qoidaga tushurib bo`lmaydi. Shuning uchun biz faqat muhokama qilinishi kerak bo`lgan eng asosiy muammolarga to`xtamoqchimiz. Amaliy bajarishga kelsak, uni ishga bevosita aloqador odamlar bajaradilar. Ular tashqi sharoitni xisobga olib, har bir holatda har xil yo`l tutadilar. Maktab rahbari yoki o`qituvchi mustaqil fikrga ega bo`lishi mumkin. Hayot munosabatlari nazariyasi kitobi ayrim holda ko`p narsaga erishadi, ammo hammasiga emas. Gyote aytganidek: “Eng yaxshisi biz harakat qilayotgan ruhdir”. Mavjud holatlarni hisobga olish zaruriyati xaqida quyidagini aytmoqchimiz: O`quvchilarga fanlarni ketma ket o`t, bir vaqtda emas.

www.arxiv.uz Bu prinsip o`qish davrida fanlarni taqsimlashni o`rgatadi. Har bir yangi predmetni o`zlashtirish ozmi ko`pmi qiyin bo`lganligi uchun, boshidan shu predmetga e`tiborni jalb qilishni, birinchi qiyinchilikni boshidan tezroq yengishni tavsiya qilamiz. Turli asosiy fanlar bilan bir vaqtda shug`ullanish bolani charchatadi. Aql badandek narsa, ko`p miqdordagi kuchli ovqat badanga zarar. Aqlli odam bir vaqtda bir necha fanni o`rganishni boshlamaydi. Yoshlar ham shunday, shuning uchun bir vaqtda bir nechta chet tilini o`rganish noto`g`ri. Bolani kuchli e`tibori ko`proq bitta predmetga qaratilgan bo`lishi kerak. Bir predmetni qiyinchiliklari yengilganida, ikkinchi predmet kiritiladi. Birinchisi esa, ikkinchi darajali sifatida davom etaveradi. Boshlang`ich sinflarda bu talablar unchalik ahamiyatga ega emas, ammo bu yerda ham uni hisobga olish kerak. Agar o`qituvchi bir o`zi ishlasa, bu qoidani bajarish oson bo`ladi. Har bir fanni alohida o`qituvchi o`qitsa, buni bajarish qiyin, ammo bajarish kerak. O`quvchining kelajagini hisobga ol ! Har bir kishiga umuminsoniy ta`lim berish kerak. Bu vazifa ta`lim va tarbiyadagi umuminsoniy ta`lim asoslarini o`rgatuvchi boshlang`ich maktabga yuklangan. Bu vazifani muhimligini hech unutmasligimiz kerak. Maktabni tamomlashi bilan hayot sharoitlari odamga ko`plab talablar qo`yadi, shunda olingan ta`lim, kunlik ehtiyojni qondirish bilan bog`liq qismini oson to`ldiradi. Shunga qaramay bolani kelajak hayotda tutadigan o`rnini hisobga olish kerak. Agar boshlang`ich sinfdagi bolalar keyinchalik oliy o`quv yurtlarida o`qimoqchi bo`lsa, ularga chuqurroq bilim berish kerak, boshlang`ich ta`lim bilan chegaralanadigan bolalardan farqli o`qitish kerak. Ularga soddaroq, amaliy yo`nalishdagi ta`lim berish lozim. Amaliy yo`nalish deganda men kelajak hayot extiyojigagina moslanishni emas, balki aqlni peshlash, yaxshilikka undash, irodani mustahkamlashni, oliyjanob ma`nodagi amaliy yo`nalishni aytmoqchiman. Agar maktab faqat kelajak ehtiyojni qondirishga tayyorlasa, bu amaliyot emas, balki ishbilarmonlik

www.arxiv.uz deyiladi. Ammo bunday o`qitish hech kimni hurmatini qozonmaydi, shu bilan birga yaxshi tajribali ishbilarmon doim hurmatli bo`ladi. Maktab uchun emas, hayot uchun o`qitishni unutmaslik kerak. Ammo amaliy ta`lim yuzaki ta`lim degani emas. Madaniyatga uyg`un holda o`qit ! Men bu yerda bir so`z bilan, mavjud tashqi sharoitga, muhitga mos tarbiya tashkil qilish zaruriyatiga e`tibor berishni aytmoqchiman. Biz ta`lim tarbiyaning madaniyatga uyg`unlik prinsipini o`rnatamiz va tabiiy uyg`unlik bilan yonma-yon qo`yamiz. Birinchi prinsip ikkinchi prinsipga bo`ysunadi. Tabiiy uyg`unlik har bir tarbiyachi uchun oliy umumiy talab. Ammo bu prinsip tarbiyaga kiritilgan, e`tiborga loyiq hamma narsani qamrab ololmaydi. Bu prinsip o`qituvchi va tarbiyachining yutuq va kamchiliklarini baholashning umumiy normasini belgilaydi. Madaniyatga uyg`unlik prinsipi aniqroq baholaydi, ya`ni tarbiyada bolaning tug`ilgan va yashayotgan joyi, vaqti, keng mazmundagi madaniyatni o`rgatish kerak. Ilgari bunga e`tibor kam edi. Shuning uchun men asosiy holatlarni ko`rsatib o`taman. Madaniyatga uyg`unlik va tabiiy uyg`unlik prinsiplari o`rtasida to`qnashuv kelib chiqishi mumkin. Biz birinchisi ikkinchisiga bo`ysunadi degan edik. Tabiatga qarshi chiqish mumkin emas. Qalbaki ta`lim, qalbaki madaniyatga qarshi bo`lib o`quvchilarni tabiiylikka qaytarish bizning burchimiz. Qalbaki madaniyatga qarshi kurashishda tabiatdan yordam olish kerak, ammo bu darrov va oson emas. Bu borada biz islohat pritsipini tan olamiz. Odamni qul qilish tabiiylik emas. Shuning uchun bu sharmandagarchilikni yo`qotish kerak. Aqlli odam hozir va hamma joyda qullarni ozod deb e`lon qilgan bilan ish bitmasligini biladi. Modaga binoan kiyinish, bu o`qimishli odamlar xos deb hisoblab, foydalimi, zararlimi, yarashadimi, yarashmaydimi baribir kiyinilmoqda. Bu ham ayrim shaxslar

www.arxiv.uz uchun tana va aql qulligidir. Ular bu modadan darhol voz kechib, o`ziga xos kiyimlar kiysalar o`zlariga foyda bo`lmaydimi?. Bu savol ba`zi o`ylab ko`rishlarni talab qiladi, ya`ni osongina modadan kechgan odam o`zining atrofidagi kishilarning gap so`ziga qolishi mumkin, jiddiy zarar ko`rishi mumkin. Ko`pchilikni aytishlari bo`yicha, umumiy ta`limga ega bo`lish uchun lotin va grek tillarini bilishi kerak emish, ammo bunga hech qanday dalil isbot keltirilmaydi, chunki buning iloji yo`q. Bizning madaniyatimiz shu tillarni yoshlarga o`rgatmay qo`ysak yutadimi? Buni ham o`ylab qo`yish kerak. Hamma tan oladigan, oliyjanob, yuqori tabaqa oila qizlarining aqliy rivojlanishiga fransuz tilini bilish uncha foyda keltirmaydi, ammo bu barcha qizlar o`qiydigan o`quv yurtlaridan fransuz tilini olib tashlash kerak degani emasku. Bu misollar bilan biz har bir ta`lim va tarbiyada o`z davrimizdagi urf-odatlarimizni, milliy madaniyatimizni hisobga olish kerakligini tushuntirmoqchimiz. Bu qay darajada bo`lishi kerakligini aniq aytib bo`lmaydi. Ammo tabiatga uyg`unlik prinsipi bilan madaniyatga uyg`unlik prinsipini qarama- qarshi tasdiqni keltirib chiqaradi. Tabiatga qarshi bo`lgan narsa, qanchalik madaniy bo`lmasin, u yaramaydi. Madaniylik tabiiylikka qanchalik hamo- hang bo`lsa, shunchalik hayot yaxshi bo`ladi. Bundan chiqadigan shior: Vaqt madaniyati talab qiladigan yoki u hukmron bo`lgan, ammo tabiiylikni inkor qiluvchi hech narsada ishtirok etma, tabiatga qarshi chiqma, tabiiylik va madaniylikni moslashtirishga intil. Tabiatga uyg`unlikni yoki madaniyatga uyg`unlikni qay darajada hayotga tadbiq etish, moslash o`zingga havola. Kim zamon talabini bilsa, unga ergashishni ham biladi, ammo nazariy talablarni darrov amalga oshirib bo`lmaydi. To`g`ri, amaliyot va nazariya o`rtasida kelishmovchilik bo`lmasligi kerak, chunki to`g`ri bo`lgan narsani hayotga tadbiq etish mumkin. Nazariya amalga oshmaydigan bo`lsa, demak u noto`g`ri. Barcha nazariy talablar hayotga ehtiyotkorlik bilan amalga oshirilishi kerak. Biz hayotni bo`sh joydan boshlamaymiz, balki o`tgan ajdodlarimizning hayotlarini davom ettiramiz.

www.arxiv.uz Demak, bizning hayotimiz ajdotlardan qolgan an`analarga ko`ra davom etadi, ya`ni u tarix bilan belgilanadi. Agar biz bor narsa bilan, bo`lishi kerak bo`lgan narsa o`rtasidagi qarama-qarshilikni aniqlasak, biz zamondoshlarimizni yaxshilikka ko`ndirib yomonlikdan kechishga ko`ndira olamiz. Yaxshilikni yomondan ajratish uchun, uni tushunish uchun rivojlangan aql kerak, qolaversa bir narsa turli sharoitda turlicha bo`lishi mumkin. Masalan ko`ngli pok, xalol odamlarga ochiq murojaat qilish mumkin. Ulardan bir umr yaxshilikka intilishlarini talab qilish mumkin. Vijdonan tan olish kerakki, hamma vaqt haqiqatni, yaxshilikni amalga oshirish mumkin bo`lavermaydi. Ammo haqiqatni izlash, topishga hech qanday to`siq bo`lishi mumkin emas. Haqiqat insoniyatni muqaddas va umr xazinasi, unga intilmasdan hech kim yaxshi fazilatga ega bo`lmaydi–u subyektiv xususiyatdir. Birinchi muqaddas odam(Odam Ato) ham uni o`zlashtirishga harakat qilib, uni foyda ziyonini o`ylamadi, oqibati yomon bo`lishidan qo`rqmadi. Haqiqatni qo`llash, uni ommalashtirishdan foyda nazarda tutilmaydi. Xaqiqatga intilgan odam hamma narsani eskicha qoldirib, dangasa ekanligini oqlash uchun, uni suiste`mol qilmaydi. Biz dunyoni yaxshi tomonga o`zgarishini istaymiz. Shuning uchun yashaymiz. Madaniy holatini tezda o`zgartirib bo`lmasligi, oliyjanob odam muvoffaqiyatsizlikka uchraganda ozgina dalda bo`ladi. Bunday odam ishonadiki, odamzod hech qachon barkamollikka yetishmaydi. Chunki, madaniyatga uyg`unlik pritsipini tabiatga uyg`unlik pritsipiga yaqinlashishi mumkin. Ammo to`la kesishmaydi. Boshqacha qilib aytganda, haqiqat idealdan doim uzoqda bo`ladi, ya`ni erishgan cho`qqidan balandrog`i doim topiladi. Shunga asosan insoniyatni kamolotga intilishi bo`qiyos, cheksizdir. Maqsad, harakat jarayonida o`zgaradi. Bu madaniy holatga mos ravishda shaklan o`zgarib boradi. Aniq davrning ta`lim ideali, shu davr uchun ta`lim maqsadidan iborat. Madaniyatga uyg`unlik pritsipi ta`lim va tarbiyani ushbu idelga ergashishini talab qiladi.

www.arxiv.uz Shu bilan, vaqtga bog`liq bo`lgan o`zgarishlarni hisobga olish kerakligini eslatib o`tgan bo`limni tugatamiz. Pedagogika fanini manbaasi bo`lib odam tabiati haqidagi bilim va tajriba turadi. Bilim tajribaga tayangani uchun, tarbiya sohasidagi tajriba xaqiqiy bilim manbaasidir. Berilgan sharoitda turli hayotiy holatda odam tabiatini kuzatishdan bilim kelib chiqadi. Demak pedagogika empirik ratsional fandir. Har bir odam mavhum emas. U aniq individul va aniq vaqtda, aniq joyda yashaydi. Uning tarbiyasi umuminsoniy tabiatdangina emas, balki vaqt, joy, aniq o`sha odamning tabiati va u yashagan joy, vaqtdagi hukmron fikrlarga bog`liq. Shuning uchun har bir odamning tarbiyasi insoniyat tabiati, vaqt va joy talabiga bo`ysunushi kerak. Shuning uchun, pedagogika faniga nihoyasiga yetgan, tugallangan fanga qaraganday qarab bo`lmaydi. Uning juda ixcham umumiy qismi o`zgarmas bo`lishi mumkin. Odam tabiati batamom o`zgarganidan keyin, aksariyat qolgan qismi doim o`zgaruvchan vaqtga bog`liq bo`ladi. Shu o`zgarmas fan degan nomdan boshqa fanlar qatori pedagogika fani ham voz kechishi kerak (diniy ta`lim tarafdorlari aksini ta`kidlaydilar). Dunyoda umuman o`zgarmas narsa yo`q. Ammo boshqa fanlar kabi, pedagogika mustaqil fan bo`lishni istaydi. Bu o`rinni egallash uchun hali ko`p xarakat qilish kerak, chunki dindorlar pedagogikani mustaqil fan bo`lishiga qarshi. Ilgari boshqa fanlarga bo`lgan munosabat, xozir endi pedagogikaga nisbatan bo`lmoqda. Shubha yo`qki, boshqa fanlarga o`xshab pedagogika ham mustaqillikka erishadi (amalda bo`lmasa ham nazariyada). Dindorlar bilan bahslar tugatalmaslikdan turib pedagogika bunga erishishga ishonamiz. Pedagogika mustaqil fan sifatida teologiya(diniy ta`lim)dan ajrab chiqmoqchi bo`lganligi uchun, teologiya uni nonko`rlikda, inqilobiy fikr yuritishda ayblashi ham tushunarli. Ayrim holatlar pedagogikani mustaqillikka erishishini sekinlashtirishi mumkin, ammo butunlay xalaqit qilmaydi. Boshqa fanlarni

www.arxiv.uz tarixi unga namuna bo`la oladi. Bir necha asr oldin teologiya fanlar podshosi hisoblangan unversitetlarda teologiya fakulteti birinchi o`rinda bo`lgan. U hamma fanlarni ustidan xukmronlik qilgan. Shifokor bemorlarni din maslahati bilan davolashi kerak endi, buning uchun bemorlarning tanasidan iblisni haydashi kerak hisoblanardi. Huquqshunos diniy rivoyatlardan qo`llanma olib, qonun qoidalar chiqarar edi. Faylasuflar o`z mushohadalarida din qonunlaridan foydalanar edi. Ayrim fanlar rivojlangan sari ular va din o`rtasida shiddatli qarama-qarshilik boshlandi. Bu hol bugungacha davom etmoqda. Amma olimlar muqaddas dinga qarshi chiqyapti va g`alaba qozoniyapti. Shifokor obyektiv dunyoni va odam tabiatini o`rganish asosida davo topmoqda. Xuquqshunos odam tabiati va ijtimoiy munosabatlar tabiatidan chiqarib, qonun qabul qiladi. Endi u din peshvolaridan nikoh xaqida din fikrini bilmaydi. U odam manfaatini ko`zlab nikoh qonun qoidalarini ishlab chiqadi. Faylasuf o`z mulohazasini erkin tushuntirmoqda. Faqat pedagogika teologiyani quli bo`lib qolyapti. Ammo u ham Kantdan boshlab teologiyaga hizmat qilish o`rniga, qo`liga mash`al olib yo`lni yoritmoqchi bo`ldi. Buning isboti sifatida, Gerbart, Beneka va boshqa faylasuflarni pedagogik sistemalari va ommaviy faoliyat bilan shug`ullanadigan o`qituvchilarning pedagogik fikrlarini ko`rmatish mumkin. Bu ikki kuch o`rtasidagi qizg`in kurash avj olmoqda. Uning asosida biz ko`rsatgan sabab, u ayrim shaxslarga tegishi va bahs yuqorida ko`rsatilgan munosabatlarga qaratiladi. Tarix, madaniyat bilan yuzakigina ta`nish bo`lgan odam bu kurash nima bilan tugashini biladi. Odamni bilmay turib, ijtimoiy munosabatlarni xuddi sevgisizday oldimizda turgan buyuk masalalarni qoniqarli hal qilib bo`lmaydi. Bir kuni odam tabiati qonunlarqanday bo`lsa, o`shanday mustahkam asoslarga tayangan xolda tanchlik o`rnatiladi. O`qituvchiga tegishli bo`lgan o`qitish qoidalari

www.arxiv.uz Bu yerda gap o`qituvchining umumiy hayoti va intilishlari xaqida, yoki o`qituvchining umumiy fazilatlari: halolligi, axloqliligi va boshqalar xaqida emas, balki uning o`qitishni samarali, umumta`lim qiladigan fazilatlari haqida bormoqda. Chunki bu fazilatlar o`qituvchi shaxsiga bog`liqdir. O`qitishni qiziqarli qilishga harakat qil! Bizning diqqat e`tiborimizni jalb etgan narsani biz qiziqarli deymiz. Bu tabiiy xolda bizning hayotiy kuchimizni oshiradi. Ma`lumki, biz qiziqqan narsamiz bilan jon-jon deb shug`ullanamiz chunki u odamga maroq bag`ishlaydi, shuning uchun biz olamonni diqqatida bo`lishni istasak, biz uni qiziqtirish yo`lini izlashimiz kerak. Qiziqishni oddiy, sodda, kundalik narsa bilan qozonish mumkin emas, uni har kim ham hosil qilavermaydi. Eng oliy, sof, erkin, qiziqish o`qimishli odamga hos bo`ladi va u o`z navbatida ta`lim berishga qodir bo`ladi. O`qituvchi uchun qiziqish juda katta ahamiyatga ega, chunki qiziqqan o`quvchi fanni oson o`zlashtiradi. O`qishni qiziqarli qilish uchun nima qilmoq kerak. Javob: 1) turli usul qo`llash kerak, 2) o`qituvchi faol bo`lishi kerak, 3) o`qituvchi shaxs bo`lishi kerak. Shuning uchun “Hayot mazzasi turlilikda” degan maqol ishlatiladi. Yoshlar hamma narsada, jumladan fanda har xil xossa, fazilat, shakl, holatni ko`rishni istaydilar. Oddiy, quriq, o`lik narsani hayot uchun mohiyati, yoshlar uchun kerak bo`lishi tushunib bo`lmaydigan narsa. Shuning uchun o`qituvchi turli shaklda, boshqacha bayon etishda izlanishi kerak. Bitta harfni yozishni o`rganish uchun, bola uni ming marotaba yozishi kerak. O`ylang qanday zerikarli ish bu. Buning uchun o`qituvchidan nima talab qilinadi. Shuning uchun o`ylang, izlang, yo`lini toping! Ammo turlilik bu hammasi emas, eng muhimi ham emas. O`qituvchining faolligi, harakatchanligi, uning bolalarga nisbatan mehrli bo`lishi, faniga hurmati, bolaning kichkina yutug`idan quvonishi

www.arxiv.uz hammasidan muhimroq. O`qituvchida bayon etishdan ko`ra jonlantirish muhimroq bo`lishi kerak, o`qituvchi faol bo`lmasa, qanday qilib o`quvchilarni jonlantiradi. Shuning uchun iloji boricha bardam, faol bo`lish kerak. Faollik deb noo`rin harakatlar, qo`l silkish, yuz mimikasini tushunmaslik kerak. Faollik ichki dunyo boyligi bo`lib, albatta u tashqi ko`rinishda, yuz xarakatlarida ham ifodasini topadi. Ayrim insonlar tabiatan qobiliyatli bo`lishadi, ammo bunda tarbiya ham rol o`ynagan bo`ladi. Buni aqliy rivojlangan ota-onalarning bolalarida yoki ta`lim tarbiyaga qat`iy masuliyat bilan qaragan o`qituvchilarning o`quvchilari misollarida ko`rish mumkin. Shuning uchun har bir o`qituvchi o`z mahoratini takomillashtirish uchun harakat qilishi kerak. Bunga ruhiy faoliyati bilan yaqqol ajralib turadigan odamlarni kuzatish, muloqotda bo`lish, to`g`ri turmush tarzi, o`z ustida ishlash orqali erishiladi. Bu tajribaning asosi faqat uning harakatida, hayotligida, Tabiat harakati, hayoti hech qachon to`xtamaydi. Ayniqsa bahorda. Bolalar dunyosiga kirish, ularning fikr va mulohazalarini tushunish, bilish va nihoyat hayot, harakat, hayotdagi maqsad haqidagi oliy diniy tushuncha(dunyo turguncha harakatda bo`lish)lar yordamida harakatchanlikka erishiladi. Qisqacha aytganda, o`zingni shaxs sifatida tarbiyala va undan foydalanib o`quvchini qiziqtirishga intil. Agar tabiatan ilohiy qobiliyatga ega bo`lmasang, iloji boricha harakat qil!. O`z irodasi va ixtiyori bilan hamma narsaga bo`lmasa ham, ko`p narsaga erishish mumkin. Kimki o`ziga boshqalarni e`tiborini jalb qilaolsa o`sha g`olib, xukmron. Zerikish boshlangan joyda, diqqat tugaydi, demak ta`lim ham tugaydi. Nima bilan o`quvchini o`qishga qiziqtirib bo`ladi? Fanni o`rganishdan quvonch his qilishiga qanday erishish mumkin? –degan savollarni yana bir marta beraylik. Birinchidan, fanni seving, sizning sevgingiz o`quvchiga o`tadi. Ikkinchidan, o`quvchining fanga nisbatan ishtiyoqini sezing, biling. Uchinchidan, fanni didaktik bayon eting. To`rttinchidan, o`quvchini uncha muncha bilishini, oldinga qarab

www.arxiv.uz borayotganligini sezgan bo`ling va o`quvchiga bildiring. Bilimli va uquvli ekanligini bilish quvonchlidir! Bola takabbur bo`lib qoladi, deb o`ylasangiz bu sizning xatoingiz! Sizlar, kap-katta odamlar oldingizda mavaffaqiyat turganligiga, sizni quvonch kutayotganliligiga ishonmasangiz, harakat qilarmidingiz. Bolachi? Bundan kechsinmi? U hali yosh, uning o`ynagisi keladi. Buning o`rniga u sinf xonasidagi qattiq partada o`tirib, hali kelajak xayotida kerak bo`ladigan (yoki bo`lmaydigan) bilimni egallash uchun, eng maroqli, qaytarib bo`lmaydigan soat, kun, oy, yillarini o`tkazadiku! Axir u rag`batlanishi kerakku! Buni bilmaslik, vahshiylikdir. Buni tushungan, bilgan o`qituvchi o`quvchining do`sti bo`ladi, unda o`qishga ishtiyoq tug`dira oladi. U yaxshi o`rgatish uchun tez-tez o`tilgannini takrorlatadi. Oldingi darsni keyingisida qo`llaydi. Chunki yangini yomon bilgandan ko`ra, eskini yaxshi bilgan afzalroq. Shunda, u o`quvchida o`qishga qiziqishni uyg`otadi. Bir marta uyg`ongan bu xislat qaytarishni talab qilmaydi. U maktabni, o`qituvchini, fanni sevadi. Maktabni tamomlagach, u xaqida shirin xotiralar saqlanadi. O`qishga berilib ketish o`zini qayta topish demakdir. Faol o`rgat! Ayrim o`qituvchilarning didaktik kuchi nimada?–deb men ko`p marta o`ylanganman. Nimaga bunday o`qituvchilar ko`p joylarda yetishmaydi? Bu fazilatning manbaasini o`qituvchining irodasida, kuchli xarakterida topdim. Bo`sh irodali, bo`shang xarakterga ega bo`lgan odamni biror sohada e`tibor qozonadigan o`rinni egallashi qiyin. Demak, bo`shang o`qituvchi yoshlarni irodali, qat`iy bilimli qilib yetishtirmaydi, unga hech kim ishonmaydi. Kuchli xarakterni hech narsa bilan: na ibodat, na kuy, na sabr-toqat, na itoat bilan almashtirib bo`lmaydi. Agar yoshlar o`zidan o`zi shunga erisha olsa, unda mumkin edi, ammo bunday fazilatlar o`zicha kelmaydi. Uni birovdan so`rab, yalinib olib bo`lmaydi. Unga harakat bilan erishiladi. Shuning uchun bu yerda gap qat`iy harakat ustida

www.arxiv.uz bormoqda. Faqat qat`iy faol harakatchan odam – nimani, nima uchun istaydi va qanday qilib bunga erishish mumkinligini bilgan odamgina – kuchli xarakterli, qat`iyatli, faol odamlarni tarbiyalashi mumkin. Bunday odamlarga yoshlarni tarbiyalashni topshirishni hohlamaydigan odamlar bor. Bu xarakter yoshlarda betga choparlik, takabburlikdek illatlarni tarbiyalaydi, din yo`lidan bular adashadi deydilar. Bunday fikrga, faqat yuzaki o`ylagan odamlar, tabiatida va atrof dunyoda buyuklik va olijanoblik ko`rmaganlar keladi. Afsuski bugungi kunimizga ishonchsiz qaragan, odam tabiatidagi yaxshilikka ishonmaydigan odamlar juda ko`p. Ularning pedagogik fikrlari amalga oshsa, butun dunyo pedagogik ibodatxonaga aylanar edi. Biz esa faqat qat`iyatlik, jasurlik, mustaqillikni yaxshilikka, haqiqatga xizmat qildiruvchimiz. Kuchga to`lib toshib yotgan o`qituvchining maktabiga borib, uning qilgan ishlarini bir ko`ring! O`quvchilarning diqqat to`la ko`zlari, tashqi ko`rinishlari, yaxshi rivojlangan nutqi – hamma narsada o`qituvchining harakat natijasi bilinadi. Krez xazinasiga ega bo`lgan odam ham, o`quvchilarni kelajak hayotdagi muammo va qiyinchiliklaridan qutqara olmaydiku! Shuning uchun ularga kerakli fazilatlarni berish lozim. O`qituvchilar beradigan bunday fazilatlar chin, samarali bo`ladi. Ular kuchli xarakterli o`qituvchining mevalari bo`ladi. O`quvchini o`quv materialini og`zaki to`g`ri bayon etishga o`rgat! To`liq talaffuz, aniq urg`u, aniq bayon etish va nutqni mantiqiy tuzilishini kuzatib bor! Bu yerda gap o`quvchilar haqida, ularni yuqorida aytib o`tilgan talablarni bajarganliklarini kuzatish haqida ketyapti. Bayon etilgan didaktik prinsiplar o`qituvchi faoliyatiga qarashli bo`lganligi uchun, o`quvchilarga tegishli gap bu yerda noo`rinday tuyuladi. Ammo bu o`ta muhim bo`lganligi uchun va o`qituvchi bajarishi kerak bo`lganligi uchun biz aynan shu yerda ko`rsatishni lozim topdik.

www.arxiv.uz Bu barcha ta`limga, barcha yod olingan, kallada o`zlashtirilgan narsalarga nisbatan ko`rib o`tiladi. O`quvchi o`zlashtirganini to`la o`zining nomidan aytib berishi kerak. Bu prinsipni muhimligini qayd qilishimiz kerak, chunki bu prinsipga ko`pincha roya qilinmaydi. Nimai uchun? Boshqa odamni gapirtirishdan o`zingin gapirishing osonroq. O`quvchini to`g`ri va ravon gapirishga o`rgatish kerak. Buning uchun o`quvchiga doim diqqat e`tiborda bo`lish kerak, bu juda katta sabr-toqat talab qiladi, axir o`quvchining hikoyasi faqat mazmunlik emas, balki chiroyli, to`g`ri bo`lishi kerak. O`quvchini gapirishdan ko`ra, tinglashga o`rgatish – yomon odat. Biz o`qituvchilardan o`ta qiyin ishda ishtirok etishni talab qilamiz, bu ishda faqat o`zidan, o`z manfaatidan kecha oladiganlar qatnashadi. Bu quruq gap ham, oson ham emas – biz buni yaxshi tushunamiz. Bu yerda ayniqsa serharakat, temperamentli o`qituvchilarga qiyin. Ular o`qish juda sekin boryatganidan shikoyat qiladilar, o`qituvchi gapirganda o`quvchilar zo`r nutq tinglaydilar, shuning uchun o`quvchilarga foydali deb hisoblaydilar. Ammo faqat eshitib o`tirib gapirishni o`rganib bo`lmaydi. Ular maktab uchun o`rganadimi yoki hayot uchun. Bunday fikrlarni inkor etib bo`lmaydi. Quyidagi holatlar biz ikkilanmaydigan haqiqatlardan iborat: To`g`ri ifoda qila olgadigan o`quvchi yaxshi biladi. Faqat aytib berishni talab qilib turilsa, o`quvchi to`g`ri o`zlashtiradi. Yaxshi o`qituvchi, tarbiyachi kamgap bo`lib, ko`proq o`quvchini gapirtiradi. Ezma, sergap o`qituvchi – eng yomon o`qituvchi. O`quvchini shunday o`rgatish kerakki, talab qilinmagan paytlarda ham u hamma eshitganini ichida to`g`ri ifodalar bilan aytib berishiga tayyorlanib yursin. Men bir o`qituvchini bilardim, bir necha soat darsda u hammasi bo`lib 10 ta gap aytmas edi, o`quvchilari esa 100 dan ko`proq aytar edi. Bu xaqiqiy o`qituvchi edi. Bolalarni miyasi ayniganicha gapirish, ularni doimiy tinglovchiga aylantirish juda yomon odat. Albatta ular diqqat

www.arxiv.uz bilan tinglashni o`rganishlari kerak, ko`pgina maktablarda shunday usulda qiziqarli darslar olib borilmoqda. Ammo o`quvchilarni o`zlarining ravon nutqi muximroq, u to`g`ri yozishdanam ko`ra muhimroqdir. Axir biz og`zaki nutqda yuz marta eshitganlarimiz yoziladi, keyin uni o`qiymiz. Demak, og`zaki nutq yozmadan muhimroq. Yaxshi talaffuzni o`qimishli odamlarda uchratamiz. Ko`p uchramasa ham, gapirishdagi chetga chiqishlar yetarli bilimga ega emaslik belgisidir. Kuchli odamlarga hos bo`ladigan ifodali aniq va ravshan nutq albatta maktabda o`rgatilishi kerak, chunki maktabda o`quvchilarni kuch-quvvati rivojlantiriladi, u yerda hamma barcha aytilganlarga quloq soladi. Biz kelajak diplomatlarini o`qitmaymiz, ammo, agar bizning o`quvchilarimiz kelajakda elchi bo`lganda ham bizga buni farqi yo`q. Tallaffuz va urg`u (aksent–talaffuzdagi o`zgarishlar) tashqi va ichki jihatdan bir biriga bog`liq, ammo ikkalasi ham tashqi ovozga tegishli. Nutqning ichki mazmuniga, uning aniq ifodalanganligi va mantiqiy tuzilishi kiradi. Bu ikki holat ham ichki va tashqi jihatdan bir-biriga bog`liqdir. Aniq ifodalanganlikda hech qanday ikkima`nolilik, tushunmovchilik bo`lmaydi. Mantiqiy tuzilgan nutq – bizning miyamizda biri-birini ortidan keluvchi fikrlarni tabiiy ketma-ketligidir. Noaniqlikni ayrimlarni nutqini eshitib tushunish mumkin. Masalan, tushunmasdan fikrlaydigan, shu fikrdan kelib chiqib gapiradigan ayrim ayollarni gapini eshitib hech narsa tushunmaysan, ayniqsa “u” degan olmoshni kimga yoki nimaga qaratilganini tushunib bo`lmaydi. Ayniqsa ta`limda to`g`ri tuzilgan nutq juda muhimdir. Yaxshi nutq – aqlli kalladan, yomoni – aqlsizdan chiqadi. Aqlsiz oldin fikrining natijasini aytadi, qanday yo`l bilan shunday xulosaga kelganini arang aytib beradi, sababini esa butunlay aytolmasligi ham mumkin. Bunday qilish yarashmaydi. O`quvchiga fikrlarini ketma-ket, bir-biriga bog`lab va tartibli gapirib berishni albatta o`rgatish kerak. Noto`g`ri mujmal nutqqa yo`l qo`ymang!

www.arxiv.uz Unda hech qachon aniq va mustahkam bilim, xulosa, fikr, ketma-ketlik bo`lmaydi. Qushni sayrashidan, o`quvchini nutqidan bilsa bo`ladi. Hech qachon to`xtama! “To`xtash – ortga qadam bosishdir” degan maqolni yodda tutishni o`zi bo`lmaydi. Bunga boshqalarga bilim berishga qodirligingni, o`z ustingda ishlab turishingni, maktabda, bolalarga o`zingdagi bosh ta`lim vositani bilganingcha boshqalarga o`rgatishni davom ettirishingni qo`shish kerak. Ta`lim hech qachon va hech qayerda mukammal tugatilgan narsa bo`lmaydi. U doim harakatda, o`zgarishda, rivojda bo`ladi, o`sadi. Agar boshqalarga o`rgatish uchun ularni doim qiziqtirib turish kerak bo`lsa, bu qiziqtirish o`qituvchining o`z ustida ishlashiga bog`liq bo`lsa, demak bunday ta`lim berish o`qituvchi uchun o`z ustida ishlashning oliy darajasidir. O`qituvchi ko`p vaqt o`qitish bilan band bo`lgani uchun, uning o`z ustida ishlashi boshqa kishilarga nisbatan osonroq bo`ladi. Buning uchun u berayotgan ta`lim haqiqatdan boshqalarni va o`zini ham harakatlantirishi kerak. Agar bunday bo`lmasa, demak bu o`qituvchining bergan ta`limidan ham foyda yo`q. Shuning uchun doim o`z ustingda ishla: inson va fuqaro sifatida – umumiy, o`qituvchi sifatida – maxsus! Bilimlarni egallashda olg`a bor, hissiyotingni, ayniqsa etiqodingni rivojlantir, irodangni mustahkamla. Endi e`tiqod bilan bog`liq diniy bilim to`g`risida ozgina to`xtab o`tamiz. Odamning eng chuqur, charchamasdan intilishlarining tuganmas manbai bu haqiqiy, sof tabiiy dindir. Bu yerdagi sof, tabiiy so`zlarini to`g`ri tushunish, to`g`ri qabul qilish kerak. YA`ni, din insonning tabiatida, qalbida, ongida. Tabiiy din tushunchasini men, boshqalaridan ajratish uchun, aynan odamlarga xos bo`lmagan yoki sun`iy diniy oqimlardan farqlash uchun ishlatyapman. O`qituvchilar orasida ham dindorlik deb din qonun – qoidalarini ta`n olishni, e`tiqodni tashqi shakllarini

www.arxiv.uz bajarish deb tushunadiganlari ham chiqmoqdalar. Ular nazarida bamisoli din qalbga, ichki xissiyotga bog`liq emas, tashqi ko`rinish xolos. Shuning uchun dinning tashqi, formal tomonlarini yaxshi biluvchi, dinni yaxshi o`qitadiganlarni dindor deb hisoblab, dindorlikni juda yuqori o`lchovda baholab, o`ta ahloqli hayot kechirib, ammo diniy yo`l-yo`riqlarning tashqi ko`rinishlarini bajarmagan odamlar ustidan kuladiganlar chuqur adashadilar. Bu borada minglab odamlar bilan bog`liq, hatto o`qituvchilarga doir mulohazalar ham mavjud. Men juda ko`p o`qituvchilarni ko`rganman, ular o`zini din yo`lida deb biladilar, barcha rasm-rusumlarni bajaradilar. Olohga sig`inish toat– ibodatlarni yoddan biladilar, haqiqatan dinga berilgan ko`rinadi. Ammo ularni maktablaridagi o`quvchilarda hech qanday dindorlik, e`tiqod ko`rmadim, faqat diniy matnlar, diniy savol-javoblarni yodlash xolos – bunga nima deysiz – bu din emas. Ammo men ayrim o`qituvchilar xaqida ular dinga qarshi deb eshitib, maktabga borganimda, o`quvchilarining yuzi- ko`zida yaxshilikka, ilohiy kuchga ishonch, imon, e`tiqod ko`rdim. Bunday ishonch odamni qoyaga o`xshatadi. U charchamaydi, imkoniyati chegaralangan bo`lsa ham xalollik bilan burchini o`taydi. O`zingni bir necha bolangni ham tarbiyalash juda qiyin, doim ko`nglingdagiday bo`lmaydi. Buni hamma ota – onalar biladilar, o`zlari boshidan kechirgan. Ammo bu holat abadiy yoki hamma joyda ham emas. Bolalarini o`sayotganini ko`rib, ularni tarbiyalash muammolaridan qutilganiga hursand bo`lib, xudoga shukurlar qilayotgan ota-onalarni ko`plab uchratish mumkin. Bunday holatni hech qanday ta`masiz o`qituvchilar yaratmoqdalar. O`qituvchi begona bolalarni, ko`pchilik bolalarni tarbiyalaydi, u abadiy bolalarni tarbiyalaydi. Katta bo`lgan bolalarni o`rniga yana kichkinalar keladi – bir umr shunday o`tadi. Shu turishda qanday qilib o`qituvchi doim quvnoq, bardam, tinch ko`rinadi. Shu yerda bir misol keltirish mumkin. Maktab – uzumzor, o`qituvchi esa bu yerda serhosillikni ta`minlayotgan bog`bon. Bu o`ylar o`qituvchiga doim kuch

www.arxiv.uz bag`ishlaydi, uni mehnati qadr topmagan vaqtda ham, u umid bilan yashaydi, ishlaydi. Bunday o`ylarsiz o`qituvchi baxtiyor bo`lolmaydi. O`qituvchi insoniyatning ahloqiy g`oyasiga xizmat qiladi. U o`zining g`oyasiga batamom berilgan, g`oya uning vujudini tashkil qiladi. U g`oyaga emas, g`oya unga xukmron. U o`qituvchi bo`lish uchun tug`ilgan, uni boshqa biror o`rinda tasavvur etib bo`lmaydi. O`qitish uning hayotiy ehtiyojiga aylangan, u boshqacha hayotni ko`z oldiga keltira olmaydi. Bunday o`qituvchi uchun o`qitish san`atga aylansa na ajab. Bu mo`jiza emas. Har bir o`quvchining qalbida uning siymosi muhrlanadi. Bunday o`qituvchi qanchalik baxtli bo`lsa, unda o`qiganlar ham shunchalik baxtli. Bunday cho`qqiga faqat ilohiy qobiliyatga ega bo`lgan kamdan- kam o`qituvchilar ko`tariladilar. Biz, qolganlar esa bor kuchimizni, bilim qobiliyatimizni bizga ishonganlarga bag`ishlashimiz kerak. O`qituvchi o`quvchi uchun namuna bo`lishi kerak. U o`quvchi uchun yetuk o`qimishli, barkamol bo`lmasa ham, unga intilgan bo`lishi kerak. Maktabda eng muhim odam, o`quvchilar uchun tirik namuna – o`qituvchining o`zi. O`qituvchi – o`qitish usulining natijasi, ta`lim-tarbiya prinsiplarining tirik namoyondasi. Uning shaxsiyati, hurmat, obro`, kuch bag`ishlaydi. Maktabning obro`si o`qituvchilarining obro`si bilan o`lchanadi. “O`quvchilaringni menga ko`rsat, men seni kimligingni aytaman!” deganlariday, maktabga borsang, o`qituvchini ko`rasan, u bilan yaqinroq, batafsil tanishasan.

O'xshashlar

O`quv, o`quv-metodik, ilmiy va tarbiyaviy ishlarni rejalashtirish

Fizikadan umumiy o'rta ta'limning davlat ta'lim standarti asosida yaratilgan o`quv dasturining mohiyati, mazmuni va uni oldingisidan farqi

Maktablarda mehnat ta`limini UUT-DTS va o`quv dasturi asosida o`qitilishi

Doim biror rasmiy maqsadga yoki bir vaqtda ham rasmiy ham moddiy maqsad sari intil; biror fan orqali, iloji bo`lsa har tomonlama

O`quv mashgulotlarida ko`rgazmali qurollar va texnik vositalardan foydalanish