O'quv faoliyatini boshqarish. Shaxs shakllanishining umumiy psixologik qonuniyatlari

O'quv faoliyatini boshqarish. Shaxs shakllanishining umumiy psixologik qonuniyatlari

Yuklangan vaqt:

23.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

94.5 KB

Ko'chirib olish

O`QUV FAOLIYATINI BOSHQARISH. SHAXS SHAKLLANISHINING UMUMIY PSIXOLOGIK QONUNIYATLARI REJA: 1. Yangi pedagogik va didaktik texnologiyalarni joriy etishning psixologik xususiyatlari haqida tushuncha 2. Faol o`qitish metodlari va ularning klassifikastiyasi haqida tushuncha. 3. Zamonaviy pedagogdan talab qilinadigan fazilatlar, pedagogik qobiliyatlar haqida tushuncha. 4. O`quv faoliyatini rejalashtirish, o`z-o`zini boshqarish tushunchalari, mexanizmlari, o`z-o`ziga buyruq berish, o`z-o`ziga ta`sir, o`z-o`ziga gipnoz va autogen trenirovka haqida tushuncha haqida tushuncha. 5. Shaxsning rivojlanishi va kamolotida biologik va ijtimoiy komponentlarning roli haqida tushuncha? 6. Odamning psixik rivojlanishi va shaxs kamolotidagi xarakatlantiruvchi kuchlar haqida tushuncha? 7. Shaxsdagi tug`ma, orttirilgan sifatlar va ularning ijtimoiy muhitga bog`liq sifatlar bilan bog`liqligi haqida tushuncha? 8. Insoniy muomala va muloqotning psixologik vositalari va shart-sharoitlari haqida tushuncha?

MA`RUZANI O`TKAZISH UCHUN ZARUR VOSITALAR, METODLAR. Kompyuter, audio-magnitafon, test, anketa savolnoma, kuzatish, psixolgik drama o`yin va mashqlar . M aktabdagi ta`lim jarayonida o`quvchilar faqatgina fan asoslarini egallab qolmasdan balki, xilma-xil ko`nikma va malakalarni ham hosil qiladilar. Ko`nikma bu – usul va yo`llarni tadbiq qilgan holda biror harakatni yoki murakkab faoliyatni muvaffaqiyatli bajarishdir. Malaka mustahkamlangan. Shu usullari va yo`llaridir. Ko`nikma va malakalar mashqlar yordamida hosil qilinadi. Ko`nikma va malakalar hosil bo`lishi uchun mashqlar oldiga quyidagi talablar qo`yiladi. 1. Mashqning maqsadini qanday natijalarga erishish kerakligini bilish zarur. 2. Bajarishning aniqligini, natijalarini kuzatish, namuna bilan taqqoslash. Yutuq va kamchiliklarni aniqlab borish lozim. 3. Mashqlar soni o`quvchilarning individual psixologik xususiyatlarini hisobga olgan holda tuzilishi shart. 4. Mashqlar bir xildagi harakatlarning tasodifiy yig`indisidan iborat bo`lmay, ular asta-sekin murakkablashib borishi zarur. 5. Mashqlar orasida uzilish bo`lmasligi kerak. O`quv faoliyati o`ziga xos faoliyat turlaridan biri bo`lib, uning mohiyatini, ilmiy bilimlarni o`zlashtirishni tashkil etadi. O`qishning maqsadi faqatgina bilimlarni egallash emas, balki o`quvchi shaxsining qayta qurilishi va boyib borilishidir. O`quv faoliyati murakkab tuzilishga ega bo`lib, ular bir necha tarkibiy qismlardan tashkil topgan. 1. O`quv vazifalari. 2. O`quv harakatlari. 3. O`z-o`zini nazorat qilish va baholash harakatlari. O`qish faoliyatining motivlari . 1. Tashqi motivlar. 2. Ichki motivlar. Kichik maktab yoshidagi o`quvchilar . Tashqi motivlarga , jazo va rag`batlantirish. Guruhning bosimi, talab va qo`rqitish, kelgusidagi yaxshi niyatlar kiradi. Ichki motivlarga , bilimlarga bo`lgan qiziqish, madaniy darajani oshirishga bo`lgan intilish. Insonning ustanovkalari, e`tiqod va dunyoqarashlari misol bo`la oladi. TA`LIMNING MUVAFFAQIYATLI BO`LISHINI TA`MINLOVCHI OMILLAR : 1. O`quv materiallarining mazmuni; 2. O`quv materialining formasi; 3. O`quv materialining murakkabligi; 4. O`quv materialining ahamiyati va uning muhimligi; 5. O`quv materialining anglanganligi; 6. O`quv materialining tzilishi; 7. O`quv materialining ko`p yoki kamligi;

8. O`quv materialining emostionalligi. Ko`nikma turli yo`llar bilan hosil qilinadi. Ba`zi ko`nikma taqlid qilish yo`li bilan, ba`zi ko`nikma harakatlarni sinab ko`rish, ko`p takrorlash, boshqa bir ko`nikma so`z (o`qituvchining nutqi) yoki xat (kitob, instrukstiyalar) orqali, ko`nikmalarning mohiyatini qayta-qayta tushuntirish yo`li bilan hosil qilinadi. O`quvchilarda ko`nikma konkret harakatlar bilan bog`langan holda hosil qilinadi. Ana shu tomonlari bilan ko`nikmalar bilimlardan farq qiladi. Bilimlarni ko`nikmasiz ham bo`lishi mumkin. Masalan: o`quvchi qanday qilib daraxt o`tkazishni biladi-yu, ammo chuqurni to`g`ri kovlashni bilmaydi, asbobning qanday tuzilishini biladi-yu, lekin undan foydalanishni bilmaydi. Lekin ko`nikma bilimlarsiz shakllanmaydi. Ko`nikma dastlab kishilarning yordami orqali hosil bo`ladi. Keyinchalik ko`nikma o`quvchining tafakkuri va boshqa psixik xususiyatlarining ancha intensif faoliyati orqali mustaqil hosil bo`ladi. Ko`nikmaning murakkab formalari hamma vaqt kishi aqliy faoliyatining zo`r berib ishlashi natijasida hosil bo`ladi. Ko`nikmalar oddiy va murakkab ko`nikmalarga bo`linadi. Oddiy ko`nikmalar o`z ichiga uncha ko`p bo`lmagan harakatlarni olib, aqliy zo`r bermasdan amalga oshiriladi. Masalan, botaniyaka darsida oddiy lupa bilan ishlay bilish, oddiy arifmetika misollarini echish va boshqalar. Murakkab ko`nikmalar – bu aqliy zo`r berishlar orqali shakllanib, sintezlashgan harakatlarni talab qiladi. Masalan: botanika darsida biologik mikroskopdan foydalanish yoki oliy matematika sohasidagi masalalarni echish. Ignaga ip o`tkazish, tugma taqish oddiy ko`nikma: ammo xuddi shu igna bilan kuylak tikish yoki kostyum tikish murakkab ko`nikmadir. Odatda tarkib topib bo`lgan ko`nikma malakaga aylanadi. Malaka faoliyat davomida hosil bo`lgan va qayta-qayta takrorlash natijasida mustahkamlangan, avtomatlashgan harakatlardir. Ta`limdagi malaka mashq qilish natijasida egallangan, avtomatlashgan o`qish harakatidir. O`quvchilarning bilim va ko`nikmalarni o`gallashidagi harakatlarining avtomatlashgan elementlari ularning og`zaki va yozma nutqida, matematika masalalarini echishda, chizmachilik ishlarida, maktab ustaxonasida eng oddiy mehnat qurollari bilan muomala qilishida va maktabning o`quv-tajriba uchastkasidagi ishlarda namoyon bo`ladi. Yuqorida aytib o`tilganidek, ko`nikmalar bilan malakalar o`zaro mustahkam bog`langan bo`ladi. Ko`nikma ongli va aniq harakatlarga tayyorgarlik bo`lsa, malaka shu faoliyatning avtomatlashgan zvenosidir. Ko`nikmalarning ko`pchiligi malakaga aylanadi, malaka esa, o`z navbatida, ko`nikmaning takomillatishiga yordam beradi. Malaka o`quv materiallarining barcha turlarini o`zlashtirish jarayonida hosil bo`ladi. Malakalar o`quvchilarning o`qish faoliyatida muhim ahamiyatga egadir. Mustahkam egallangan malakalar har bir harakatni bajarishni engillashtiradi, uning ustida ko`p o`ylamaslikni ta`minlaydi. Avtomatlashgan amalakalar bosh miya po`stining ishini tejaydilar. ShAXS- psixologiyada shaxs tushunchasi-shunday ta`rifla-nadiki, mehnat tufayli hayvonot olamidan ajralib chiqqan va jamiyatda rivoj topayotgan, boshqa odamlar bilan birgalikdagi faoliyatni amalga oshirayotgan va ular bilan

munosabatga kirishayotgan kishi sekin-asta shaxsga aylanayotgandir-moddiy dunyoni, jamiyatni va xususan o`zini o`rganish va faol tarzda qayta o`zgartirish sub`ektiga aylanmoqda. Odam dunyoga odam bo`lib keladi. Bu ta`kid yuzaki qaragandagina isbot talab qilmaydigan haqiqat bo`lib va takrorlanaverib siyqasi chiqib ketgan ibora bo`lib tuyuladi. Gap shundaki, bu o`rinda xususan insoniy belgilar va fazilatlarning rivojlantirilishi uchun tabiiy shart-sharoitlar paydo bo`lishi genetik jihatdan oldindan belgilab qo`yilganligi ta`kidlanadi. Dunyoga kelayotgan chaqaloqning gavda tuzilishi unda tik yurish uchun imkoniyatning mavjudligini taqazo etsa, miyasining tuzilishi aqli xushining rivojlanishi uchun imkoniyat tug`diradi, qo`llarining shakl-tamoyillari mehnat qurollaridan foydalanish istiqbolining mavjudligini ko`rsatadi va hokazo. “ Individ ” tushunchasida kishining nasl-nasabi ham mujassamlashgandir. Shunday qilib, konkret kishini individ deb ataganda biz juda ko`p narsalarni aytgan bo`lamiz. Aslini olganda, bu bilan uning potenstial ravishda inson ekanligi aytilgandir. Individ sifatida dunyoga kelgan kishi alohida (sostial) ijtimoiy fazilat kashf etadi, shaxs bo`lib etishadi. Individ xali bolaligidayoq tarixan tarkib topgan ijtimoiy munosabatlar sistemasiga jalb etiladi. U bu sistemani allaqachon tayyor holda uchratadi. Kishining jamiyatdagi bundan keyingi rivojlanishi munosabatlarning shu qadar chigalliklarini vujudga keltiradiki, bu xol uni shaxs sifatida shakllantiradi. Psixologiyada individ tomonidan amaliy faoliyat va munosabat jarayonida hosil qilinadigan hamda ijtimoiy munosabatlarning individga ta`sir o`tkazish darajasi va sifatini belgilaydigan sistemali tarzdagi ijtimoiy fazilat shaxs tushunchasi bilan ifoda etiladi. “Shaxs” va “individ” tushunchasining - B.G.Ananev, A.N.Leontev, B.F.Lomov, S.L.Rubinshteyn va boshqalar inkor etishadi. Shaxs individlararo munosabatlar sub`ekt. “Individ” va “shaxs” tushunchalarining bir-biriga mos kelmasligi va aynan o`xshash emasligi faktidan shu narsa ayonki, shaxs tushunchasi birgalikdagi faoliyatining har bir ishtirokchisi uchun ushbu faoliyatning mazmuni, qadriyatlari va mohiyati orqali namoyon bo`ladigan shaxslararo munosabatlarining mavjudligi anglanishi mumkin. Bunday shaxslararo aloqalar realdir, lekin ular tabiatan “g`ayrixissiy”dir. Ular jamoaga kiradigan odamlarning konkret individual xususiyatlari va hatti-harakatlarida namoyon bo`ladi, lekin ularning sababchisi bo`la olmaydi... Ular har bir individlararo aloqalar sistemasida va undan kengroq miqyosda-ijtimoiy munosabatlar sistemasida egallaydigan alohida mavqeini belgilab beradigan ana shu shaxsiy xislatlarini namoyon qiladigan guruh shaklidagi o`sha faoliyatning alohida fazilatini tashkil etadi. Shaxsni jamoada shakllantiradigan shaxslararo aloqalar, tashqaridan qaraganda, konkret faoliyatga mos munosabatlar yoki sub`ekt munosabati kabilida yonma-yon mavjud bo`lgan sub`ekt-sub`ekt munosabati shaklida yuzaga chiqadi. Lekin bilvosita namoyon bo`lish momenti, fakti faqat konkret faoliyatining emas, balki munosabatning ham eng muhim tarkibiy qismi bo`lib qoladi.

Psixologiyada individuallikning ko`pgina xislatlari-moslashuvchanlik, tajovuzkorlik, mayillik darajasi, tashvishlanish va shular kabi aniqlangandir. Bular jamlanib individning o`ziga xosligini ko`rsatadi. Bu psixologik hodisalar o`z mohiyatiga ko`ra o`zaro munosabatda bo`lib, oshkora yoki oshkora bo`lmagan holda allaqanday muhitning mavjudligini taqozo etadi. Shaxs aynan shunday muhitga nisbatan moslashuvchanlik, tajovuzkorlik tashvishlanish va hokazolarni namoyon qiladi. Bordiyu, agar odamlarning individual fazilatlari bu tadqiqotlarda izchil, o`zgaruvchan, rang-barang mazmunli tarzda namoyon bo`lsa, u holda sostial muhit o`zgarmaydigan, shakllanmagan (amorf), mazmunsiz, “umuman muhit” sifatida tasavvur qilinadi. Shaxsning tuzilishidagi biologik va ijtimoiy omillar-Inson shaxsi tuzilishida biologik (tabiiy) va ijtimoiy omillarning o`zaro nisbati masalasi hozirgi zamon psixologiyasidagi eng murakkab va munozarali masalalardan biridir. Psixologiyada ikkita omil bo`lib, birinchisi biologik omil ikkinchisi esa ijtimoiy omillardan iborat bo`ladi. Shaxs esa shu omillar ta`sirida shakllangan ikkita asosiy kichik tuzilish borligini alohida ta`kidlaydigan nazariya sezilarli o`rin egallaydi. Inson shaxsining o`zi “ endopsixik ” va “ ekzopsixik ” tuzilishiga bo`linadi, degan fikr ham ilgari surildi. Shaxs tuzilishining kichik strukturasi sifatidagi “endopsixika” bamisoli kishining nerv-psixik tuzilishiga o`xshash bo`lgan inson shaxsining ichki mexanizmi kabi psixik qismlar va funkstiyalarning o`zaro ichki bog`liqligini ifoda etadi... “Ekzopsixika”ning tashqi muhitga munosabati bilan, ya`ni shaxs qanday bo`lmasin, baribir munosabatga kirishishi mumkin bo`lgan va shaxsga qarama- qarshi turadigan tuzilishlarning barchasiga nisbatan munosabati bilan belgilanadi. “Endopsixika” moyillik, xotira, tafakkur va hayol xususiyatlari, irodaviy zo`r berish, tashqi ta`sirlarga beriluvchanlik kabi boshqa xislatlarni, “ekzopsixika” esa kishi munosabatlari sistemasini va uning tajribasini, ya`ni qiziqishlarini, ideallarini, ustun darajadagi his-tuyg`ularini, shakllangan bilimlari va boshqa belgilarini o`z ichiga oladi. Tabiiy asosdagi “endopsixika”, ijtimoiy omil bilan belgilanadigan “ekzopsixika”ga qarama-qarshi o`laroq, biologik jihat bilan bog`liqdir. Shaxsning tuzilishining uch tarkibiy qismi bo`lib birinchi navbatda, uning individualligining kishi extirosining, ichki qiyofasining, qobiliyatlarining tuzilishida mujassamlashgan, shaxs psixologiyani anglab etish uchun zarur, lekin etarli balmagan sistemali tarzda tuzilishi kiradi. Shu tariqa shaxs tuzilishining birinchi tarkibiy qismi uning individ ichkarisidagi (interindivid) kichik sistema alohida namoyon bo`ladi. Shaxs o`zi birikib ketgan jamiyat bilan, guruhlar bilan haqiqiy munosabatlar sistemasida sub`ekt bo`lib, individning organik gavdasi ichidagi allaqanday yopiq bo`shliqdagina joylashgan bo`lishi mumkin emas, balki u o`zini individlararo munosabatlar bo`shlig`ida namoyon qiladi. Individ o`z xolicha emas, balki shaxslararo o`zaro birgalikdagi harakatning hech bo`lmaganda ikkita individ (amalda birlik, guruh jamoa) jalb etiladigan jarayonlari ana shu o`zaro birlikdagi

harakat ishtirokchilaridan har birining shaxsi namoyon bo`lishi sifatida talqin qilinishi mumkin. Shunisi diqqatga sazovorki, shaxsning tadqiqi etilishini individlararo “bo`shliqqa” ko`chirib, yuqorida bayon etilgan jamoaga taalluqli hodisalar jamoaning o`zini-o`zi belgilashi, jamoaning aynan bir xil bo`lib ketishi va hokazolar nimalardan iboratligi haqidagi savolga javob olamiz. Xususan, bular o`zi nima: guruh tarzidagi ko`rinishlarmi, yohud shaxsiy ko`rinishlarmi. Shaxsning ta`rifi va mavjudligining o`zi individning “terisi ichida” qolmasdan, balki individlararo “bo`shliqqa” olib chiqilishi bilanoq “individ” va “shaxs” (yohud shaxsiy, yo guruhiy tarzidagi) tushunchalarni aynan bir-biriga o`xshatish natijasida hosil bo`ladigan sohta alternativaga barham berilgan bo`ladi. Shaxsiy fazilatlarning namoyon bo`lishi tarzidagi o`zaro munosabatlarning namoyon bo`lishi sifatida, guruh tarzi esa shaxsning o`zini namoyon qilishining konkret shakli sifatida yuzaga keladi. Intrindivid va interindivid kichik sistemalari shaxsning o`zini namoyon qilishining barcha jihatlarini aks ettiraolmaydi. Shaxsning tuzilishini tarkib toptiradigan uchinchi bir qismi-metaindivid (individning ustki ko`rinishi) kichik tuzilishini ham alohida ko`rsatish imkoniyati mavjuddir. Bunda shaxs individning organik gavdasidan tashqariga chiqarilib qolmasdan, balki uning boshqa individlar bilan “shu erda va endilikda” mavjud bo`lgan aloqalaridan ham tashqarida joylashtiriladi. Bunday holda sub`ektning o`z faoliyati yordamida bilib yo bilmasdan boshqa kishilarga o`tkazadigan “jamg`armalari” psixologning diqqat markazida bo`ladi. Bu bilan individ shaxs sifatida o`zi va xissiy-irodaviy jihatlarida faol tarzda hosil qilinadigan tub o`zgarishlar sub`ekti bo`lib xizmat qiladi. shunday qilib, inson shaxsining tuzilishi uchta tarkibiy qismdan, uchta kichik sistemadan iborat: shaxsning individualligi, uning shaxslararo munosabatlar sistemasida va boshqa odamlarda gavdalanganligi hamda shaxsning o`zi kelib chiqishiga ko`ra individlararo, ijtimoiy aloqalar va munosabatlar sub`ekti sifatida mavjud bo`lishiga barcha, uchala jihatning birligida ta`riflangan bo`lishi shart. Shaxsning yo`naltirilganligi va faolligi-Kishining tevarak-atrofda munosabat, birgalikdagi faoliyat va ijodiy ish jarayonida namoyon bo`ladigan ijtimoiy ahamiyatga molik o`zgarishlar qilish layoqati shaxsning faolligi sifatida tushuniladi. Shaxs va uning faolligi to`g`risidagi g`arb nazariyalarining tanqidiy tahlili-Hozirgi paytda g`arb psixologiyasida shaxsni tadqiq qilish va tushunish borasida “insonparvarlik psixologiyasi” deb atalmish psixologiya vakillarining psixoanalitik nazariyalari va qarashlari eng nufuzli yo`nalishlari bo`lib hisoblanadi. Asrimiz boshlaridayoq venalik psixiator va psixolog Z.Freyd kishi shaxsi faolligi manbai va xarakterining o`zicha talqinini tavsiya etgan edi. Uning ko`pchilik izdoshlari tomonidan ma`qullangan nuqtai nazarga ko`ra, kishi unda hayvonot dunyosiga mansub ajdodlaridan meros qilib olgan instinktiv mayillar va eng avvalo, jinsiy instinktiv va o`zini himoya qilish instinkti mavjud bo`lganligi tufayli faol emish.

FOYDALANILGAN ADABIYoTLAR. 1. Karimov A. I. Yuksak ma`naviyat –engilmas kuch T. “Manaviyat”, 2008 y. 2. Karimov I. A. Barkamol avlod- «O`zbekiston taraqqiyotining poydevori». T., O`zbekiston. 1997 . 3. Karimov I. A. O`zbekston Respublikasining “Kadrlar tayyorlash milliy dasturida”gi qonuni. T., 1997 4. «O`zbekiston Respublikasi Xalq ta`limi tizimida psixologik xizmat to`g`risida”gi muvaqqat Nizom –Toshkent, 2002 yil 1 avgust. 5. B.Shoumarov « Ming bir savolga psixologning ming bir javobi » .T., 1998. 6. «Bolalar psixologiyasi». T. “O`qituvchi”, 1982 y. 7. Anikeev N.P. « Jamoada ruhiy muhit ». T. “O`qituvchi” 1993 y. 8. Qoplonova M., «Pedagogik jamoadagi shaxslararo munosabatlar». T 1995 y. 1. G`oziev.E. « Pedagogik psixologiya asoslari ». T “O`qituvchi” 2000y 9. Asadov Y.M. « Ruhiy holatlar diagnostikasi va korrekstiyasi » . T 2000y 10. E. G`oziev. R. Toshimov « .Muomala treningi », T. , 19 94y. 11. N.B.Matmuratova. «O`qituvchilarga psixologik yordam beruvchi o`yin va mashqlar». O`quv. met. qo`l. T., 2006. 12. M.G.Davletshin., S.M. To`ychieva . «Umumiy psixologiya».T., 2002. 13. Rogov E.I. « Nastolnaya kniga prakticheskogo psixologa ». T. 1-2-M.,1999g. 14. T.M. Adizova « O`quvchilarning shaxslararo munosabatlari psixologik diagnostikasi va korrekstion ishlar » . T.,1995y 15. Sh.A.Do`stmuhamedova «O`qituvchilarning o`quv faoliyatlarini boshqarish psixologiyasi». T-2000y 16. Enstiklopediya psixologicheskix testov.-M.,2000g. 17. M.G. Davletshin. “Zamonaviy maktab o`qituvchisining psixologiyasi” T., 1999. 18. MG.Davletshin. « Psixologiyadan asosiy tushunchalar».-T., 1997. 19. Sh.A.Do`stmuhamedova. «O`quvchilarning o`quv faoliyatlarini boshqarish psixologiyasi». T., 2000.

20. V.M. Karimova « Ijtimoiy psixologiya asoslari.» T., O`qituvchi. 1994. 21. E. G`oziev. « O`qituvchining etnopsixologik xususiyatlari » . “Xalq ta`limi”, 1999 yil, 1-son. 22. G`.B. Shoumarov « Oila psixologiyasi » . T.,”O`qituvchi”, 1994y.

O'xshashlar

Talabalar (o'quvchilar) mustaqil o'quv faoliyatini tashkil etish

Tarbiyada shaxs rivojlanishining biologik va psixologik asoslari

O'quv jarayonida darsning o'rni

O`quvchi–talaba shaxsining ijtimoiy-psixologik xususiyatlari

Tаlаbаlаrni pеdаgоgik tеxnоlоgiyagа tаyyorlаsh mеtоdikasi