Ichki ishlar organlari profilaktik faoliyatini tashkil etishda tarbiya va ta’lim jarayonining qonuniyatlari va prinsiplari - Pedagogika - Referatlar

Ichki ishlar organlari profilaktik faoliyatini tashkil etishda tarbiya va ta’lim jarayonining qonuniyatlari va prinsiplari

Yuklangan vaqt:

29.11.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

37.5322265625 KB

Ko'chirib olish

Ichki ishlar organlari profilaktik faoliyatini tashkil etishda tarbiya va ta’lim jarayonining qonuniyatlari va prinsiplari Reja: 1. Ichki ishlar idoralari faoliyatida tarbiya jarayonining tizimi, 2. prinsiplari va qonuniyatlari. 3. Tarbiyaviy profilaktik vazifalarni hal etishda ta’lim jarayonining o’rni va uning prinsiplari. 4. Ichki ishlar idoralari faoliyatida tarbiyaviy ishlarni olib borishning asosiy yo’nalishlari.

Ichki ishlar idoralari faoliyatida tarbiya jarayonining tizimi, prinsiplari va qonuniyatlari Ma’lumki, insoniyat tarbiyasiz yashashi va muvaffaqiyatli rivojlanishi mumkin emas. Yosh avlodni tarbiyalash kishilik jamiyati vujudga kelgan paytdan beri mavjud. Tarbiya ishlab chiqarishda va ijtimoiy hayotning boshqa sohalarida avlodlar o’rtasidagi davomiylik aloqasi uchun zarurdir. Ichki ishlar organlari faoliyatida tarbiyaviy jarayon o’ziga xos xususiyatga ega bo’lib, bu turli huquqbuzarliklarni sodir etgan shaxslarni tarbiyalash, jinoiy jazoni o’tab qaytgan shaxslar bilan tarbiyaviy profilaktik ishlarni tashkil etishda namoyon bo’ladi. Ichki ishlar organlarida «tarbiya» va «jinoyatning oldini olish» tushunchalari o’zaro bog’liq bo’lib, bir-birini to’ldiruvchi ahamiyatga ega. Chunki tarbiyaga profilaktik funksiya, profilaktikaga esa tarbiyaviy funksiya taalluqlidir. Tarbiya – inson hayoti uchun zarur bo’lgan bilim, tajriba va odob-axloq qoidalarini o’rgatuvchi ijtimoiy jarayon. Tarbiyaning asosiy maqsadi shaxsni aniq maqsadga va ijtimoiy faol, ijodkor, ma’naviy-kasbiy yetuk va komillikka intilib yashashga yo’naltirishdan iborat. Uning vazifasi esa: – shaxsning yosh davrlari dinamikasiga xos sifat va miqdor o’zgarishlarini o’rganish; – yosh, jins, va individual-psixologik xususiyatlar asosida shaxs «men»iga oid munosabatlar mezonini o’rganish; – shaxs erkinligi va uni ijtimoiy faollikka undovchi omillarni aniqlash; – shaxs «men»i va uning chegarasini aniqlashdan iborat. Tarbiyaning asosiy metodlari: – kuzatish (bevosita va bilvosita). – suhbat. – tarbiyalanuvchining faoliyatini o’rganish. – so’rovnoma va boshqalar. Ichki ishlar xodimlari faoliyatida tarbiyaviy-profilaktik ishlarni olib borishdan asosiy maqsad – har kimga so’zsiz bo’ysunadigan shaxsni tarbiyalash emas, balki dunyoqarashi keng, erkin fikrlaydigan shaxsni tarbiyalashdan iborat. Ichki ishlar xodimlari tinimsiz izlanish, o’qibo’rganish, bilimlarini boyitish orqali ham o’zlarini o’zlari tarbiyalab borishlari kerak 1 . Tarbiya ma’naviy manbalar, hozirgi zamon talablari va ehtiyojlarini nazarda tutgan holda tarbiyalovchining tarbiyalanuvchi bilan aniq bir maqsadga qaratilgan o’zaro amaliy va nazariy muloqotidir. Ichki ishlar organlari faoliyatida tarbiya jarayonining mohiyati va vazifalari xodim shaxsi tomonidan rejalashtiriladi va quyidagicha tartibga solinadi: 1) tarbiyalanuvchida ijobiy xislatlarni shakllantirishga oid maqsadlarni rejalashtirish; 1 Qarang: Махмудов Р. М. Касбий педагогика. – Т., 2003 . – 30-б.

2) salbiy xislatlarni bartaraf etishga xizmat qiluvchi usullarni tanlash va ulardan unumli foydalanish; 3) belgilangan maqsad uchun xizmat qiladigan nazariy va amaliy manbalardan foydalanishni rejalashtirish. Bunday rejalashtirilgan tarbiya mohiyatini ta’lim-tarbiya tizimi, jamiyat va insonlarning intellektual va jismoniy faoliyati tashkil qiladi. Tarbiya jarayonining tuzilishi qo’yilgan aniq maqsadlar va ularni amalga oshiruvchi usullarni o’z ichiga qamrab oladi. Shu ma’noda ichki ishlar organlari faoliyatida tarbiya jarayonining tizimi quyidagilardan tashkil topadi: • tarbiyaviy jarayon subyektlari; • tarbiyaviy jarayon obyektlari;  tarbiya prinsiplari; • tarbiya metodlari. Tarbiyaning jamiyat taraqqiyotidagi roli nihoyatda beqiyos. Insonni tarbiyalash, uni bilim olishga, mehnat qilishga undash va bu xatti-harakatini sekin- asta ko’nikmaga aylantirib borish kerak. Insonda mushohada qilish qobiliyatini tarbiyalash lozim. Zero, mushohada qilish aqlni, aql ongni charxlaydi, ong esa, o’z navbatida, moddiy va ma’naviy manbaga aylanadi. Shu tarzda inson asta-sekin takomillashib, komillikka erishib boradi. Ammo buning uchun tarbiyachi va tarbiyalanuvchidan uzoq davom etadigan mas’uliyat, mehnat va qunt, iroda talab etiladi. Bu jarayonda tarbiyalanuvchilarning yosh xususiyatlarini hisobga olish zarur. Ma’naviy, insoniy sifatlarning shakllanishida oiladagi, atrofdagi, jamiyatdagi muhit va tarbiyalanuvchilarga bo’lgan munosabat muhim rol o’ynaydi. Ota-ona va atrofidagilarning bir-birlariga bo’lgan munosabatlarini ko’rgan yoshlar shunga qarab shakllana boradi. Ular avval kattalarga taqlid qiladilar, so’ngra sekin-asta qilayotgan ishlarining mohiyatini anglaydilar. Insonni to’g’ri tarbiyalashda ota-onaning ongi, ma’naviyati, bilimi, tarbiyalanganligi muhim ahamiyatga ega. Jamiyat a’zosi sifatida oiladan tashqarida tarbiya olayotgan bolani tarbiyalayotgan tarbiyachilarga ham ko’p narsa bog’liq. Ichki ishlar xodimlari ham, o’z navbatida, tarbiyachi hisoblanadilar. Ichki ishlar organlari faoliyatida xodimlar shaxsini shakllantirishning umumiy qonuniyatlarini ochib beruvchi tarbiya prinsiplarini qo’llashi muhim ahamiyat kasb etadi. Tarbiya prinsiplari tarbiya mazmunini tashkil qiluvchi va shakli hamda usullariga asosiy talablarni qo’yuvchi dastlabki qoidalardir. Tarbiya prinsiplari qoidalar yig’indisi emas, balki tarbiyachining umumiy qarashlari hamda uning o’z faoliyatiga falsafiy-pedagogik nuqtai nazarini aniqlab beruvchi metodologik yondashuvdir. Ichki ishlar organlari faoliyatidagi barcha tarbiya prinsiplari ma’lum bir maqsadga qaratiladi. Bu maqsadlar, birinchidan, jinoyatchilikning oldini olish, ikkinchidan, jinoyatchilikka qarshi kurashish, uchinchidan, jazoni o’tab qaytgan shaxslar axloqini tuzatishda muhim ahamiyatga ega. Huquqbuzarliklarning oldini olish ichki ishlar organlari xodimlari tomonidan aholi o’rtasida tarbiyaviy profilaktik tadbirlar o’tkazish, jamoat ishlarida, mahallalardagi ommaviy hasharlarda faol ishtirok etish orqali amalga oshiriladi.

Tarbiya prinsiplarini shaxslar faoliyatiga tatbiq etish obyektiv va subyektiv omillarga, ya’ni shaxslar faoliyatiga ijtimoiy muhitning tarbiyaviy ta’siriga bog’liq bo’ladi. Jinoyatchilikning oldini olishda tarbiyaning ishontirish, rag’batlantirish va majburlash usullari muhim rol o’ynaydi. Bu prinsiplar shaxslarning bilim olishiga doir faoliyatida ijobiy tarbiyani shakllantirishga qaratilgan. Tarbiya prinsiplariga quyidagilar kiradi: – maqsadga yo’naltirilganlik; – mehnat faoliyati jarayonidagi tarbiya; – jamoa kuchi bilan tarbiyalash; – ichki ishlar organlari xodimlarining pedagogik faoliyatida qonunlarga qat’iy rioya qilish; – tarbiyalanuvchilarga individual yondashish; – tarbiyalanuvchiga talabchanlik qilish bilan birga, ularning qadr- qimmatini hurmat qilish; – tarbiya jarayonida ijobiylikka suyanish; – tarbiyaviy ta’sir etishda hamkorlik va boshqalar. Yuqorida qayd etilgan barcha prinsiplar bir-biri bilan o’zaro bog’liq bo’lib, bir-birini to’ldiradi, boyitadi va yagona tizimni tashkil qiladi. Shu bilan birga, yuqoridagi prinsiplar tarbiyaviy jarayonda bir-biridan alohida emas, balki ajralmas holda qo’llaniladi. Tarbiyaviy jarayon, birinchi navbatda, tarbiyachining o’z oldiga qo’ygan aniq maqsadlari bilan belgilanadi. Bu esa tarbiyaning maqsad va vazifalarini aniq hamda lo’nda tushunishni, tarbiyaning turmush bilan chambarchas bog’liqligini, tarbiyaga ilmiy asosda yondashishni, ishda tirishqoqlik va qat’iyatlilikni talab qiladi. Maqsadga yo’naltirilganlik . Har qanday faoliyatda muayyan natijaga erishish uchun aniq maqsad bo’lishi lozim. Shu nuqtai nazardan har bir xodim fuqarolar bilan tarbiyaviy ishlarni olib borishda ularning yoshlari va individual xususiyatlarini hisobga olgan holda biror maqsadga yo’naltirishlari ijobiy natija berishi mumkin. Tarbiyalanuvchi qo’yilgan maqsadga erishsa, intiluvchanligi, o’z kuchiga ishonchi ortadi. Mehnat faoliyati jarayonidagi tarbiya. Mehnat faoliyati jarayonidagi tarbiya tarbiyaning bosh prinsipi hisoblanadi. Mehnat orqali tarbiyalash huquqbuzarlarga to’g’ri yo’l ko’rsatish va axloqan ijobiy tomonga o’zgartirishning asosiy omili bo’lib, shaxsni tarbiyalashda zaruriy shartlardan biridir. Ijtimoiy-foydali mehnat inson ongini uning xulqi bilan bog’lashga imkon yaratadi hamda mustaqilligini, tashabbuskorligini va ijtimoiy faolligini rivojlantiradi. Jamoa kuchi bilan tarbiyalash. Jamoa doimiy birgalikdagi faoliyat bilan bog’langan insonlar birlashmasi. Jamoa har bir a’zosining jamoa oldidagi javobgarligi turmushning ajralmas belgisi bo’lishi lozim. Jamoa ta’sirida insonning dunyoqarashi o’zgaradi, uning xulq-atvorida mehr- oqibat, iymon-e’tiqod, o’zaro yordam, do’stlik hamda o’zaro hamkorlik kabi

insoniy fazilatlar namoyon bo’ladi. Bundan tashqari, jamoa insonning individual xususiyatiga bevosita ta’sir etadi va jamoa tizimiga xos fe’l-atvorni shakllantiradi. Ichki ishlar organlari xodimlarining pedagogik faoliyatida qonunlarga qat’iy rioya qilish. Ichki ishlar organlari xodimlari o’z faoliyatlarini amalga oshirish davomida qonunlar bilan ishlashlari tabiiy hol hisoblanadi. Ular fuqarolar bilan profilaktik ishlarni olib borishda shaxsiy namuna bo’lish bilan birga, fuqarolar va huquqbuzar shaxslarni ham tartibintizomga o’rgatib borishlari kerak. Tarbiyalanuvchiga individual yondashish. Har bir inson o’z hayotiy tajribasi, onglilik darajasi, madaniyati, ma’lumoti, qiziqishi, dunyoqarashi, fe’l-atvori hamda qobiliyati bilan ajralib turadi. Ushbu individual xususiyatlarni bilish hamda hisobga olish tarbiya samaradorligini oshiradi. Inson shaxsini shakllantirishda yuqori va oqilona talabchanliksiz tarbiya samaradorligiga erishib bo’lmaydi. Tarbiyalanuvchiga nisbatan yuqori talabchanlik ijobiy fazilatlarni shakllantirishda, xulqidagi kamchiliklarni yengishda, irodaviy sifatlarini chiniqtirishda, xulq- atvorida ijtimoiyfoydali odatlarni yuzaga keltirishda muhim rol o’ynaydi. Talabchanlik tarbiyaviy jarayonning bir tomoni, ammo insonga bo’lgan hurmat- e’tibor, ishonch va g’amxo’rlik bu tarbiyaning ikkinchi tomoni hisoblanadi. Individual yondashish har bir shaxsdan xohish-istakni talab qiladi. Tarbiya jarayonida ijobiylikka suyanish. Ushbu prinsipning mohiyati kishining eng yaxshi fazilatlaridan foydalanish va unga suyanishdir. Kishining yaxshi fazilatlarini topish va uning yomon xulqini yengish pedagogik mohirlikning zarur tarkibiy qismidir. Huquqbuzarning nafaqat salbiy, balki ijobiy jihatlari ham borligiga ishonch bilan yondashish lozim. Tarbiyachining asosiy vazifasi insondagi yaxshi fazilatlarni aniqlash, shakllantirish va mustahkamlashdan iboratdir. Huquqbuzar shaxslarning tarbiyasi qanchalik «qiyin» bo’lmasin, ularni jamiyatning foydali a’zosi bo’lishlari mumkinligiga ishontirish zarur. Bu vazifa juda murakkab, chunki shaxsning qarash va e’tiqodlari, fe’l-atvorining salbiy tomonlari undagi yaxshi fazilatlarni to’sib qo’yishi mumkin. Pedagog huquqbuzar shaxslarda ijobiylik topmagan holatlarda psixologik qonunlar asosida ijobiy deb topilgan jihatlarga e’tibor qaratishi lozim. Tarbiyaviy ta’sir etishda hamkorlik. Bu tarbiyaning asosiy prinsiplaridan biri hisoblanadi. Ushbu prinsipni amalga oshirishda huquqbuzarlarga tarbiyaviy ta’sir etuvchi har bir xodim boshqalar bilan hamkorlikda ish olib borishi va tajribali mutaxassislarning maslahatiga tayanishi kerak. Tarbiyalanuvchiga bir xodim qo’ygan tarbiyaviy talabni boshqa xodimlar ham rad etmasliklari, lekin undagi mavjud kamchiliklarni birgalikda tuzatishlari maqsadga muvofiq bo’ladi. Boshqacha qilib aytganda, tarbiyaviy ishlarni olib boruvchilar tarbiyalanuvchiga birgalikda, hamjihatlikda tarbiyaviy ta’sir ko’rsatishlari lozim. Yuqorida tarbiya qonuniyatlari amalda qo’llanilganda prinsip asosiy qoida sifatida ishlatiladi, deb aytdik. Demak, tarbiya jarayoni bilan shug’ullanuvchi har bir mutasaddi xodim tarbiya prinsiplariga amal qilgan holda ish yuritishi maqsadga muvofiqdir.

Pedagogik vazifalarni hal qilish hamda profilaktik faoliyatni olib borishda tarbiyachi tarbiya jarayonining qonuniyatlarini ham hisobga olishi zarur. Tarbiya qonuniyatlari deganda, shaxsning rivojlanishi va shakllanishida samarali natijalarga erishish imkonini beruvchi pedagogik jarayondagi mustahkam, takrorlanuvchi va ahamiyatga molik bog’lanishlar tushuniladi. Tarbiya qonuniyatlarini bilish tarbiyaviy ishlarni samarali olib borish, bashorat qilish uchun sharoit yaratadi, unga chuqur ma’no-mazmun baxsh etadi. Quyida ayrim tarbiya qonuniyatlarini ko’rib chiqamiz. Shaxs tarbiyasi va rivojlanishining o’zaro bog’liqligi va birligi qonuniyati, birinchidan, insonning shaxs sifatida tarbiyaga moyilligini, ikkinchidan, rivojlanish xususiyatiga ega ekanligini anglatadi. Bu qonuniyatning asosiy mazmunini shaxsning tarbiyasi va rivojlanishidagi uzviy bog’liqlik tashkil etadi, ya’ni tarbiya va rivojlanish birgalikda kechadi. Inson shaxs sifatida rivojlanishi uchun unga tarbiyaviy ta’sir o’tkazilishi lozim va bu ta’sirni subyekt sifatida shaxs qabul qilishi kerak. Tarbiya jarayoni va tarbiyalanuvchilarning individual xususiyatlarining o’zaro bog’liqligi. Psixologiyadan ma’lumki, tarbiyalanuvchilar o’zlariga xos xususiyatlar, ya’ni yo’nalganlik, xarakter, temperament va qobiliyatlarga ega. Shunga ko’ra, tarbiyachi tarbiyalanuvchiga pedagogik ta’sir o’tkazar ekan, uning individual xususiyatlarini inobatga olishi shart. Chunki xolerik temperamentga ega bo’lgan tarbiyalanuvchiga melanxolik temperamentli kishiga qilingandagidek muomala qilish to’g’ri kelmaydi. Yana shuni ham unutmaslik kerakki, bir xil temperamentli kishilarning xarakteri, turmush tarzi, qiziqishlari va boshqa xususiyatlari turlicha bo’lishi mumkin. Demak, tarbiyachi tarbiyaviy ta’sir o’tkazishda tarbiyalanuvchining barcha individual xususiyatlarini inobatga olishi lozim. Rahbarlarning pedagogik faoliyatda qo’l ostidagilar bilan muomalada qonuniylikka qattiq rioya qilishlari. Bu qonuniyatning zamirida bir qancha psixologik omillar, xususan tarbiyachining shaxsiy namuna ko’rsatishi yotadi. Rahbar qo’l ostidagilarga nisbatan talabchan bo’lishi ma’lum. Shu bilan birga, qonun doirasida ularga yordam berishi, faoliyatda rag’batlantirib borishi kerak. O’zi qonunlarga xilof xatti-harakat qiluvchi rahbar qo’l ostidagilardan qonuniylikni talab qila olmaydi. Ichki ishlar organlari xodimlari faoliyatida kasbiy muomala madaniyati muhim o’rin tutadi (IIVning 2011-yil 4-iyulda qabul qilingan «Ichki ishlar idoralari xodimlarining kasb madaniyati haqida»gi 96-sonli buyrug’i).

Tarbiyaviy profilaktik vazifalarni hal etishda ta’lim jarayonining o’rni va uning prinsiplari Ichki ishlar idoralarida tarbiyaviy profilaktik vazifalarni hal etishda ta’lim jarayonining o’rni va ahamiyati o’ziga xosdir. Bu o’ziga xoslik voyaga yetmaganlar tomonidan sodir etiladigan huquqbuzarliklarning oldini olishda, tarbiyasi og’ir shaxslar bilan ishlashda bevosita namoyon bo’ladi. O’zbekiston Respublikasining 2010-yil 29-sentabrda qabul qilingan «Voyaga etmaganlar o’rtasida nazoratsizlik va huquqbuzarliklarning profilaktikasi to’g’risida»gi qonunida belgilanganidek, ta’limni boshqarish organlari va ta’lim muassasalari voyaga yetmaganlar o’rtasida nazoratsizlik va huquqbuzarliklarning profilaktikasini amalga oshiruvchi organlar hamda muassasalar tizimiga kiradi hamda bu borada boshqa davlat organlari va jamoat tuzilmalari hamkorlikda uzluksiz faoliyat olib boradi. Profilaktika inspektorlari bilan ta’limni boshqarish organlari va ta’lim muassasalari xodimlari o’rtasidagi hamkorlikning asosiy yo’nalishlari: birinchidan, voyaga yetmaganlar va yoshlarning uzluksiz ta’lim olishlarini ta’minlash, ularni ijtimoiy-huquqiy himoyalash, huquqiy ongi va madaniyatini yuksaltirish; ikkinchidan, voyaga yetmaganlar o’rtasida nazoratsizlik va huquqbuzarliklarning profilaktikasini ta’minlash; uchinchidan, voyaga yetmaganlarning bo’sh vaqtlarini mazmunli tashkil etishda o’z kasini topadi. Profilaktika inspektorlarining ta’limni boshqarish organlari va ta’lim muassasalari xodimlari bilan hamkorligi quyidagilarda namoyon bo’ladi: – umumta’lim maktablari, akademik litseylar va kasb-hunar kollejlari rahbariyati tarbiyaviy-profilaktik ishlar olib borilishiga qaramay, muntazam ravishda sababsiz o’qishga kelmaydigan, huquqbuzarlik va boshqa g’ayriijtimoiy xatti-harakatlarni sodir etiga moyil, shuningdek, fanlarni o’zlashtirishi past o’quvchilarning ro’yxatini tuzib, hudud profilaktika inspektoriga taqdim etadi. Profilaktika inspektori bunday toifadagi voyaga yetmaganlarning ahvolini ularning ota-onalari, ta’lim muassasalarining rahbariyati, mahalla faollari, xususan diniy ma’rifat va ma’naviy-axloqiy tarbiya masalalari bo’yicha maslahatchi ishtirokida muhokama qilib, ularga murabbiylar biriktiradi. Joylarda akademik litsey va kasb-hunar kollejlari o’quvchilarining mashg’ulotlarga qatnashmasdan, maqsadsiz daydib, vaqtlarini turli ko’ngilochar (internet klub, kafe va boshq.) maskanlarda o’tkazishining oldini olish, bunday holatlarga chek qo’yish maqsadida, hudud profilaktika inspektori tuman, shahar ichki ishlar rahbariyatining ko’rsatmasi asosida hokimliklar huzuridagi voyaga yetmaganlar ishlari bo’yicha komissiyalar, «Kamolot» yoshlar ijtimoiy harakati va ta’lim muassasalari bilan hamkorlikda «Davomat», «O’quvchi» tadbirlarini o’tkazib boradi. Profilaktika inspektori xizmat hududidagi ta’lim muas-sasalarida mahalliy hakimliklar huzuridagi voyaga yetmaganlar ishlari bo’yicha komissiya vakillari, prokuratura organlari xodimlari, maxsus diniy bilimga ega bo’lgan vakillar, «Kamolot» yoshlar ijtimoiy harakatining faollari, jamoat tuzilmalari a’zolari bilan

birgalikda voyaga yetmaganlar o’rtasidagi nazoratsizlik va huquqbuzarliklar, surunkali alkogolizm, giyohvandlik va zaharvandlik, odam savdosi hamda boshqa g’ayriijtimoiy xatti- harakatlarning oldini olish borasida huquqiy targ’ibot ishlarini olib boradi, jumladan davra suhbatlari va uchrashuvlar o’tkazadi, ma’ruzalar o’qiydi 2 . Ta’lim jarayonining boshlang’ich (dastlabki) vazifasi ta’lim oluvchilarni o’qitish va komil inson ruhida tarbiyalash iborat. O’z navbatida , ta’lim berish – ta’lim oluvchilarning intellektual, ruhiy va ma’naviy salohiyatini yuksaltirishga qaratilgan pedagogik jarayonidir. Ta’lim mazmunini insonni o’qitish jarayonida u egallashi lozim bo’lgan bilim, ko’nikma va malakalar hajmi va xarakteri tashkil etadi. Ta’lim mazmuni belgilangan maqsadga muvofiq yo’nalish va hajmga ega bo’lishi lozim. U tegishli me’yoriy hujjatlar: ta’lim standartlari, o’quv reja, dasturlar shaklida rasmiylashtirilib, o’rnatilgan tartibda tasdiqlanadi. Tarbiyaviy profilaktik faoliyatda ta’lim olayotgan shaxslar olgan bilimlari orqali o’zlarining dunyoqarashlarini yanada boyitadilar, shakllanadilar, xulq- atvorlarini tartibga soladilar, o’zlaridagi mavjud har xil salbiy illatlardan xalos bo’lishga harakat qiladilar. Profilaktik ta’lim – o’qitish va tarbiyaning natijasi. Bunda shaxsning umumiy dunyoqarashi shakllantiriladi, bilish qobiliyati rivojlanadi. Profilaktik faoliyatda olib boriladigan ta’lim jarayoni juda murakkab bo’lib, bunda ta’lim oluvchilar ustidan pedagogik nazorat o’rnatiladi, ularning xulq-atvori, o’qishi va ijtimoiy faolligi o’rganiladi. Uning samarali bo’lishi didaktik talablar, qonuniyatlar va tamoyillarga qay darajada amal qilinishiga bog’liq. Shuning uchun ham o’qitish prinsiplari ta’lim jarayonining eng muhim masalalarini nazariy va amaliy jihatdan to’g’ri hal qilishning asosi hisoblanadi. «Qonuniyat» tushunchasini tarbiya qonuniyatlarini o’rganayotganda ko’rib o’tgan edik. Qonuniyat – barqaror, zaruriy, u yoki bu hodisa, jarayonlar o’rtasidagi mutanosiblik va muhim aloqa. Ijtimoiy ehtiyojlar va sharoitlar o’quv jarayonining xarakteri, vazifalari, mazmuni, shakllari, usullari va vositalarini qonuniy ravishda aniqlab beradi. Agar o’qitish jamiyat talablarini e’tiborga olmasa, u holda uni albatta qayta ko’rib chiqish va takomillashtirish kerak. O’quv jarayonining samarasini oshirishda pedagogik qonuniyatlar, prinsiplar, didaktik qoidalar, yangi pedagogik texnologiyalardan samarali foydalanish muhimdir. Ta’lim berish qonuniyatlaridan samarali foydalanish natijasida muayyan talablar yuzaga keladi, bu ta’lim berish prinsiplari deyiladi. Ta’lim prinsiplari deb , umuminsoniy tarbiyaning maqsad va vazifalarini amalga oshirishga qaratilgan ta’lim olish va ta’lim berish jarayonlarining yo’nalishi, ta’lim oluvchilar tomonidan ilmiy bilimlarning o’zlashtirilishi, bilim va malakalar hosil qilishning asosiy qonun va qoidalarining yig’indisiga aytiladi. 2 Икрамов Ш.Т., Зиёдуллаев М.З. Милиция таянч пунктлари негизида ҳамкорликни ташкил этиш ва бошқариш. – Т., 2013. – 114–116-б.

Ta’lim prinsiplarining quyidagi turlarini ko’rsatib o’tish mumkin:  ta’limning ilmiyligi prinsipi; • ta’limning tizimliligi va izchilligi prinsipi; • ta’limda ko’rgazmalilik prinsipi; • ta’limda onglilik, faollik va mustaqillik prinsipi; • ta’limda nazariyaning amaliyot bilan bog’liq bo’lishi prinsipi; • ta’limda ilmiy bilim va ko’nikma, malakalarni puxta, mustahkam o’zlashtirish prinsipi; • ta’lim va tarbiyaning birligi prinsipi va hokazo. Endi mana shu prinsiplarning tavsiflanishini ko’rib chiqaylik. Ta’limning ilmiyligi prinsipi. Ilmiy bilimlar voqelikning haqqoniy in’ikosidir. Tevarak atrofni o’rab olgan moddiy olamning qonuniyatlarini, narsa va hodisalarning ichki muhim xossalarini va o’zaro aloqalarini aks ettiruvchi bilimlargina ilmiy hisoblanadi. Ta’limning ilmiylik prinsipi ta’lim oluvchilarning o’quv materialidagi qonuniyatlarni tushunishi va o’zlashtirishi uchun sharoit yaratish maqsadida zarurdir. Nazariy qoidalarni tushunish manbalarni ilmiy asosda izohlab berishning muhim belgisi bo’lib, u ta’lim oluvchi fikrlash faoliyatining xususiyatlarini belgilaydi. Ilmiy bilimlar ilmiyligicha qolib, voqelikni har xil darajada aks ettirishi mumkin. Ilmiylik prinsipi berilayotgan manbalar ta’lim oluvchilarning o’rganishi uchun ilmiy jihatdan ishonarli, sodda, amalda sinab ko’rilgan bo’lishini talab etadi. Ilmiy bilimlarni egallash jarayonida ularda ilmiy dunyoqarash, e’tiqod tarkib topadi. Tafakkuri rivojlanadi. Ta’limning ilmiylik prinsipi ta’lim jarayonida ta’lim oluvchilarni hozirgi zamon fan- texnika taraqqiyoti darajasiga muvofiq keladigan ilmiy bilimlar bilan qurollantirish, yoshlarni ilmiy tadqiqot usullari bilan tanishtirib borishni ta’minlashga qaratilgan. Ta’limning tizimliligi va izchilligi prinsipi. Ijtimoiy taraqqiyotning har bir davrida pedagogikaning tarixiy tajribasi ta’lim vazifasini ma’lum bir tizimsiz bajarib bo’lmasligini ko’rsatadi. Pedagogik faoliyat tizimli bo’lishi bilan birga, o’quv materiali aniq bayon qilingan g’oyalarga, pedagogning ta’lim oluvchilarga mavjud g’oyalarning mazmunini yetkaza olishiga, ularning saviyasi, yosh davrlari xususiyatlariga, bilimlarni o’zlashtirish jarayoni qanday kechishiga bog’liq. Zamonaviy o’qitishda xususiydan umumiyga qarab borishni talab qiluvchi klassik qoidaga o’zgartirishlar kiritildi. Ko’p holatlarda huquqbuzarliklarning oldini olishda umumiy holatlardan yana xususiy holatlarga borish mumkinligi kuzatilganligi, isbotlanganligi sababli ta’lim oluvchilar tafakkurini rivojlantirish ishida yutuqlarga erishildi. Ta’limda izchillikka rioya qilib o’qitilishi lozim yoki bugun o’rganilgan bilimlar kecha o’rganilganlarni mustahkamlasin, ertaga o’rganiladiganlarga asos bo’lsin. Ta’lim jarayonida bayon qilinayotgan yangi materialni ta’lim oluvchilar oldin o’zlashtirgan ilmiy bilimlar, ko’nikma va malakalar bilan izchil va uzviy bog’lash orqali o’quv materiallarini o’zlashtirish, kelajakda yangi bilimlarni

egallash, shuningdek, navbatdagi ta’lim bosqichiga zamin yaratish nazarda tutiladi. Ta’limning tizimli bo’lishi uning izchilligi bilan bog’liq. Izchillikka asoslangan ta’limning o’ziga xos jihati shundaki, u ta’lim oluvchilarning oldin o’zlashtirgan bilimlari zamirida yangi bilim, ko’nikma va malakalar hosil qilish, yangi bilimlarni bayon qilish jarayonida oldin o’zlashtirilgan bilim, ko’nikma va malakalarni kengaytirish va mustahkamlashni ta’minlashga qaratilganligidir. Tizimlilik va izchillik ta’lim oluvchilarda o’quv fanlarining bir-biri bilan uzviy bog’liqligini ko’rsatishda ham muhim ahamiyatga ega. Ta’limning tizimli bo’lish prinsipi pedagog tomonidan bayon qilinayotgan o’quv materiallarini mustahkamlash va to’ldirishga xizmat qilishini; ta’lim oluvchining uzluksiz va tizimli suratda faoliyat olib borishini; ular o’zlashtirgan bilim va hosil bo’lgan ko’nikma, malakalarni hisobga olib borishni ham qamrab oladi. Tizimlilik va izchillik prinsipi o’quv fanlarini hamda kundalik o’quv materiallarini mantiqiy jihatdan bir-biriga bog’liq holda o’zlashtirib borishni ta’minlaydi. Ta’lim va tarbiyaning birligi prinsipi ta’lim oluvchilarga ta’limtarbiya berish jarayoni bir butunlikda, maqsadli amalga oshirilishini anglatadi. Kasbiy pedagogikada ta’lim va tarbiyaning birligi prinsipi asosiy prinsiplardan biri sanaladi. U didaktik qonunlarning o’qish va o’qitish borasidagi tub mohiyatini ifodalaydi. Binobarin, mavjud o’quv fanlarining har biri, hatto har bir mavzu, shubhasiz, shaxsni tarbiyalash xarakteriga ega. Ta’limda mavzular mazmunidan kelib chiqadigan tarbiyaviy jihatlarni to’g’ri belgilash va ularga bo’lgan munosabatni tarkib toptirish jarayoni ajralib turadi. Ta’lim muassasalarida beriladigan ta’lim bilan tarbiya o’rtasidagi pedagogik jarayonning butunligini tashkil etuvchi uzviy birlik hamisha mavjud. Yuridik fanlar ham, gumanitar fanlar ham muayyan tarbiya funksiyasini amalga oshirishga xizmat qiladi. Ta’lim-tarbiyaning birligi ta’lim jarayonini to’g’ri tashkil qilish va o’qitishning xilma-xil usul va uslublaridan foydalana olishga ko’p jihatdan bog’liq. Ta’lim bilan tarbiyaning birligini ta’minlash uchun: 1) ta ’ lim jarayonida o ’ quv materialining mazmunini ham ilmiy , ham g ’ oyaviy jihatdan to ’ g ’ ri tashkil qilish ; 2) o ’ qitilayotgan mavzuning ilmiy va tarbiyaviy mohiyati ochib berilishi , ta ’ lim jarayonida hadislardan foydalanish imkoniyatini yaratish ; 3) ta ’ lim jarayonida muammoli vaziyatlarni vujudga keltirish , tinglovchilarda qiziqishlari , faollik va tashabbuskorlikni ta ’ minlashga bo ’ lgan e ’ tiborni kuchaytirish ; 4) ta ’ lim jarayonida ta ’ lim oluvchilarda uyushqoqlik , intizom - lilik va javobgarlikni sezish , o ’ zaro yordam hislarini tarbiyalash muhim omillardan hisoblanadi . Ta’limda nazariyaning amaliyot bilan bog’lab o’qitish prinsipi. Ta’lim jarayonida nazariyani amaliyoti bilan bog’lab olib borish eng asosiy va yetakchi prinsipdir. Nazariya ta’lim oluvchilarning amaliy faoliyati ehtiyojlari asosida

yuzaga kelib, ana shu faoliyatga xizmat qilganligi va hayot bilan bog’langanligi sababli, bu bilimlarni egallash uchun ularning mazmunini o’zlashtirib olishgina emas, balki bilimlarni amalda qo’llay bilish ham kerak. Bu prinsip ta’limning ilmiylik prinsipi bilan mustahkam bog’langan. Ta’lim oluvchilar ilm bilan qurollanar, moddiy borliqni nazariy jihatdan o’rganar ekan, ilmning amaliy ehtiyoj tufayli paydo bo’lganini, ishlab chiqarish kuchlarini qanday taraqqiy etayotganini, texnika va iqtisod sohasidagi yangiliklar ilmni tobora rivojlantira borishini, ilm esa, o’z navbatida, ishlab chiqarishni takomillashtirishga va hayotni yaxshilashga yordam berishini bilib boradilar. Binobarin, barkamol inson tarbiyasining maqsad va vazifalari ham, ta’limning mazmuni ham, o’rgatish usullari, ta’limni tashkil etish shakllari ham nazariya bilan amaliyotning birligiga asoslanadi. Bu birlik ilmiy bilimlarni puxta o’zlashtirish va uni amalda qo’llay olish, o’quv materialini idrok qilish, anglash, shuningdek, uni mustahkam esda saqlab qolish kabi ruhiy operatsiyalar bilan bog’liq holda bir butun jarayonni tashkil qiladi. Chunki nazariyasiz amaliyot nazariya cho’loqdir. Ta’lim jarayonida nazariya bilan amaliyotning birligi prinsipining izchillik bilan amalga oshirilishi oqibatidagina tinglovchilar o’quv materialining tub mohiyatini chuqur tushunib oladilar va kelajak amaliy faoliyatlari uchun zarur bo’lgan mahorat, ko’nikma va malakalarni hosil qiladilar. Ta’limda onglilik, faollik va mustaqillik prinsipi. Bu prinsip asosida ta’lim oluvchilar ilmiy bilimlarni hamda ularni amalda qo’llash usullarini ongli va faol egallab olishiga zamin yaratiladi. Ularda ijodiy tashabbuskorlik va o’quv faoliyatida mustaqillik, tafakkur, nutq madaniyati va ilmiy dunyoqarash, e’tiqod shakllanadi. Onglilik prinsipi ta’lim oluvchilar yangi materiallarni idrok qilishda hayotiy hodisalar, jarayonlar bilan bog’liq bo’lgan mazmunini ham tushunishlarini talab etadi. Aks holda ta’lim oluvchilarning bilimida yuzakilik vujudga keladi, material quruq yodlab olinadi. Ta’lim oluvchilar eshitganlarini qayta aytib berishlari mumkin, lekin uning mohiyatini tushunmaydilar va amaliy faoliyatlarda qo’llay olmaydilar. Bilimlarni ongli ravishda o’zlashtirish ta’lim oluvchilarda bu bilimlarga nisbatan ma’lum munosabat hosil bo’lishi, emotsional kechinmalar uyg’otishini ham o’z ichiga oladi. Ta’lim oluvchining bilimlarni o’zlashtirishga bo’lgan ijobiy munosabati uning bilish faoliyatini faollashtirishga yordam beradi. O’qish jarayonida onglilik va faollik prinsipi ta’lim oluvchilarda kasbiy tafakkur va nutqni rivojlantirishiga yordam beradi. Kasbiy tafakkur turli usullar bilan hosil qilinadi. Tafakkurni shakllantirish usullaridan biri mustaqil hal qilish bo’lib, muammoni ijobiy hal etishga o’rgatadi. Ta’lim jarayonida ta’lim oluvchilar faolligi ularning aqliy faoliyati – tafakkur qilish faoliyatining bir bo’lagi hisoblanadi. Ta’limda bilimlarni ongli tarzda bir maqsadga yo’naltirish, bir tomondan, ta’lim oluvchilarning mustaqil, faol fikrlashlarini nazarda tutsa, ikkinchi tomondan, aynan shu jarayon davomida

ularning mustaqillik va faolliklarini hamda mantiqiy fikrlash qobiliyatlarini tarbiyalab, takomillashtirib borishni nazarda tutadi. Ta’limning ko’rgazmalilik prinsipi. Ushbu prinsip o’qitish jarayonining sifatini oshiradi, ta’lim oluvchilarning bilim olishlarini osonlashtiradi. Tajribalar shuni tasdiqlaydiki, agar ta’lim oluvchilarda o’rganilayotgan narsa va hodisalarni bevosita idrok qilish bilan bog’liq muayyan hissiy-amaliy tajriba bo’lsagina ular bilimlarni faol tarzda o’zlashtiradilar. Bu prinsip o’qitish jarayonida ko’rish, eshitish, hid bilish, ta’m-maza bilish teri, muskul kabi sezgi organlarining bir maqsad yo’lida safarbar qilinishini talab etadi. Ko’rgazmalilik prinsipi ta’limning yetakchi prinsiplaridan biri bo’lib: birinchidan, o’qitilayotgan mavzuning mazmuniga mos keladigan materiallardan unumli va to’g’ri foydalanish ta’lim oluvchilarning o’tilayotgan mavzuni o’zlashtirishga bo’lgan qiziqishini kuchaytiradi, dars qiziqarli o’tadi; ikkinchidan, ta’lim olishda qo’llanilayotgan ko’rgazmali qurollar ta’lim oluvchilarning qay darajada yaqqol va aniq, obrazli idrok qilishini ta’minlasa, o’quv materiallari shunchalik tez, qulay va oson o’zlashtiriladi, uzoq vaqt esda saqlab qolish hamda qayta esga tushirish mumkin bo’ladi, natijada o’quv materiallarining puxta o’zlashtirilishi ta’minlanadi; uchinchidan, multimedia materiallari orqali ta’lim oluvchilar obyektiv borliq voqealari bilan tanishadilar. Mavhum hodisalarning aniq obrazlar orqali idrok qilinishi natijasida ularning mantiqiy fikrlash qobiliyatlari rivojlanadi; to’rtinchidan, o’quv materiallarini multimedia orqali o’zlashtirish ilmiy bilimlarni tajribada, ishlab chiqarish amaliyotida qo’llay olishlari uchun zarur bo’lgan ko’nikma va malakalarni shakllantiradi. Ta’limda bilim, ko’nikma va malakalarni mustahkam o’zlashtirish prinsiplari. Ta’lim jarayonida bilimlarni puxta o’zlashtirish prinsipi muhim didaktik talab va qoidalarni, ya’ni ta’lim oluvchilar tomonidan tizimli va ongli o’zlashtirilgan ilmiy bilimlarni mustahkam esda saqlab qolish hamda o’zlashtirilgan bilimlarni kasbiy faoliyatda qo’llay olish malakalari bilan qurollantirishni nazarda tutadi. Bilimlarni o’zlashtirishning xarakterli belgisi esda saqlab qolishdir. Bu ularning xotira faoliyati, ya’ni o’quv materiallarini esda qoldirish, esda saqlash va qayta esga tushirish kabi xotira jarayoni faoliyatiga bog’liq. Puxta o’zlashtirishning muvaffaqiyati ko’p jihatdan takrorlash va mashq qildirish bilan amalga oshiriladi. Bunda asosiy e’tibor didaktik ta’limga, ya’ni ta’limning maqsadi, mazmuni, vazifalari, nazariyasi, usullari, prinsiplari vositalari, shakllari, dasturlari masalalariga qaratiladi. Didaktika – o’rganish, ta’limning maqsadi, vazifalari, ularni tashkil etish, erishilgan natijalar haqidagi fandir. «Didaktika» grekcha so’z bo’lib, didaktikos – o’qituvchi, «didako» o’rganuvchi ma’nolarini anglatadi. Ushbu so’z ilk bor nemis pedagogi Volfgan Ratke asarlarida o’qitish san’ati sifatida ifodalangan. Yan Amos Kamenskiy bu so’zga hammani barcha narsaga o’qitish universal san’ati ma’nosida qaragan.

Didaktika hozirgi zamon fanida «qachon, qayerda, kimni va nima uchun o’qitish muammosini tadqiq etish», deb ta’riflanmoqda. Didaktika – o’rganish va ta’limning maqsadi, mazmuni, metodlari, vazifalari, ta’limni tashkil etish, erishilgan natijalar to’g’risidagi fandir. Didaktika fan sifatida o’z predmeti qonuniyatlarini o’rganadi, o’qitish jarayoni natijalari bilan jarayonning bir-biriga bog’liqligini tahlil qiladi, rejalashtirilgan maqsad va vazifalarni amalga oshirishni ta’minlaydigan shakl va vositalarni aniqlaydi. Didaktika o’z tarkibiga barcha o’quv fanlarini va barcha darajadagi o’qitish faoliyatlarini, barcha ta’lim tizimini qamrab oladi. Bir butunlik, umumiylik – didaktik jarayonning muhim, asosiy xususiyati sanaladi. Didaktik jarayon faqatgina o’qitish, o’rgatish ma’nosida emas, balki rivojlanuvchi va zarur bo’lgan vazifani ham amalga oshirishni ta’minlaydi. Didaktik jarayonni tarbiyasiz va rivojlanishsiz tasavvur qilib bo’lmaydi. Bu uzviylik ta’lim jarayonida maqsad, vazifa, shakl va metodlar o’rtasida o’zaro aloqani vujudga keltiradi. Ichki ishlar idoralarida ta’lim tizimini samarali tashkil etishda ta’lim metodlaridan ham unumli foydalanish muhim ahamiyatga ega. «Metod» so’zi yunon tilidan olingan bo’lib, yo’l, usul, yo’naltiruvchi uslub degan ma’nolarni anglatadi, ya’ni biror-bir maqsadga erishish yo’lidir. Ta’limning metodlari quyidagilardan iborat: – so’z orqali ifodalash metodi; – ko’rgazmali metod; – amaliy metod. Vosita – metodlarni muvaffaqiyatli amalga oshirish uchun zarur bo’lgan yordamchi o’quv materiallari, multimedia vositalari va boshqalar. Ichki ishlar idoralari faoliyatida tarbiyaviy ishlarni olib borishning asosiy yo’nalishlari Ichki ishlar idoralari tizimida islohotlarni amalga oshirish yuzasidan qabul qilingan normativ-huquqiy hujjatlar va ular asosida Ichki ishlar vazirligi tomonidan qabul qilingan idoraviy normativ hujjatlar tahlili tarbiyaviy profilaktik faoliyatni shartli ravishda quyidagi yetti yo’nalishga ajratgan holda o’rganishni taqozo etadi: birinchi yo’nalish – nosog’lom oilalar, farzand tarbiyasiga salbiy ta’sir ko’rsatuvchi ota-onalar yoki ularning o’rnini bosuvchi shaxslarni aniqlash hamda ular bilan profilaktik ishlarni amalga oshirish; ikkinchi yo’nalish – voyaga yetmaganlarning qarovsizligi va ular tomonidan sodir etiladigan huquqbuzarliklarning oldini olish; uchinchi yo’nalish – muqaddam sudlangan shaxslar tomonidan qayta jinoyatlar sodir etilishining oldini olish; to’rtinchi yo’nalish – diniy- ekstremizm va u bilan bog’liq jinoyat- larning oldini olish.

beshinchi yo’nalish – odamlardan foydalanish uchun ularni yollash bilan bog’liq hamda axloq-odob doirasidagi huquqbuzarliklarning oldini olish; oltinchi yo’nalish – aholining huquqiy bilimini oshirish, ongi va madaniyatini yuksaltirish; yettinchi yo’nalish – huquqbuzarliklar, shu jumladan jinoyatlarning olini olish 3 . Yuqorida qayd etilgan yo’nalishlar bo’yicha sodir etiladigan jinoyatlarning oldini olish, bartaraf etish, kuchsizlantirish, to’siqlar qo’yish uchun ijtimoiy, iqtisodiy, huquqiy, ma’naviy, tarbiyaviy va boshqa mazmundagi kompleks chora- tadbirlarni amalga oshirish talab etiladi. Shu ma’noda, ichki ishlar organlari xodimlarining profilaktik faoliyatida tarbiya jarayonining asosiy vazifasi tarbiyalanuvchilarni ijobiy tomonga yo’naltirish (boshqarish), tartib-qoidalar buzilishining oldini olish hamda huquqbuzar shaxslarning salbiy xulq-atvorlarini tuzatishga qaratilgan. Xodimlar tarbiyaviy profilaktik faoliyatni ikki, ya’ni profilaktik va qayta tarbiyalash yo’nalishida olib boradilar. Har ikki tarbiya yo’nalishini qo’llashda xodimlar tarbiya subyekti sifatida mehnat jamoalari, jamoat tashkilotlari va mahalla qo’mitalari e’tiborini huquqbuzarliklarning oldini olishga qaratilgan tadbirlarga jalb eta olishlari shart. Bunday hamkorlik o’zaro kelishuv va bir-birini qo’llab-quvvatlash asosida amalga oshiriladi. Ma’lumki, inson ijtimoiy munosabatlarga kirishganda tashqi muhit ta’siriga beriladi va natijada uning xulq-atvori o’zgarib boradi. Ba’zi holatlarda qonunga xilof xatti-harakat qilib, jinoyat sodir etishi mumkin. Jinoyat sodir etgan shaxslarni to’g’ri yo’lga solish ichki ishlar organlari xodimlarining asosiy vazifasi hisoblanadi. Shaxsni to’g’ri yo’lga solish esa murakkab pedagogik jarayon bo’lib, ma’lum vaqtni o’z ichiga oladi va bu jarayon bosqichma-bosqich amalga oshiriladi. Bu, bir tomondan, insonda mavjud bo’lgan eski salbiy odatlar, qarashlar, e’tiqod va xulq-atvorlarni inqirozga uchrashi bo’lsa, ikkinchi tomondan, yangicha dunyoqarash, e’tiqod va xulq-atvorlar vujudga keladi. Bu o’zgarishlar shaxsda ma’lum ruhiy zo’riqishni yuzaga keltiradi va undan katta irodaviy kuch talab etadi. Shu nuqtai nazardan huquqbuzar shaxslarni to’g’ri yo’lga solishni muvaffaqiyatli amalga oshirish uchun ularning ruhiy qarshilik darajasi va tashqi muhit ta’sirining qay darajada ekanligini bilish muhim ahamiyat kasb etadi. Chunki huquqbuzar shaxslarning ruhiy qarshilik darajasini bilmay turib ularni to’g’ri yo’lga solish og’ir kechadi. Huquqbuzar shaxslarning ruhiy qarshiligini yengib o’tgandagina yaxshi natijaga erishish mumkin. Bu esa har bir xodimdan bilim, mahorat va malakalarga ega bo’lishni talab qiladi. Sodir etilgan jinoyat shaxs ruhiyatiga ma’lum darajada ta’sir qiladi va bu uning ongi, hissiyoti va odatlarida stereotip hosil qilishi mumkin bo’lgan shart- sharoitlarni keltirib chiqaradi. Shu sababli huquqbuzar shaxslar tarbiyaviy ta’sirni turlicha qabul qiladilar, ularga nisbatan qo’llanilgan tarbiyaviy ishlar jarayoni turli natijalarni keltirib chiqarishi mumkin. Ko’pchilik holatlarda huquqbuzar 3 Мухторов Ж. С. Ички ишлар идоралари профилактика хизматлари фаолиятининг ташкилий-ҳуқуқий асослари. – Т., 2008. –11–30-б.

shaxslarning ruhiyatida qayta qurilish asosan asabiy va ma’naviy-ruhiy qarama- qarshiliklar bilan kechadi. Ayniqsa, huquqbuzar shaxsning axloqiy va g’oyaviy e’tiqodlari, ya’ni dunyoqarashi, nuqtai nazari, hayotiy falsafasi, qotib qolgan salbiy odatlarining o’zgarishi og’ir kechadi. Shunday ekan, huquqbuzar shaxsni to’g’ri yo’lga yo’naltirish va axloqan tuzatish bu shaxsni o’zgartirish, uning nuqsonlarini yo’q qilishga qaratilgan maqsadli reja asosida tashkil qilinadigan jarayon bo’lishi lozim. Huquqbuzar shaxsni o’zgartirishda, avvalo, qonun doirasidan chetga chiqmaslik va belgilangan qoidalarga rioya qilish shart ekanligini ongli ravishda qabul qilishiga erishish lozim. Tarbiya jarayoni shaxsning rivojlanishida yuzaga kelgan kamchiliklarni o’rganish va uni bartaraf qilish maqsadida ijobiy ta’sir qiluvchi vositalarni ishlab chiqishni ko’zda tutadi. Pedagogikada huquqbuzar shaxslarning tarbiyalanganlik darajalari uch guruhga ajratiladi: 1-daraja – huquqbuzar shaxsning qisman tarbiyalanganligi; 2-daraja – huquqbuzar shaxsning to’liq tarbiyalanganligi va bu yo’lga qat’iy o’tishi; 3-daraja – huquqbuzar shaxs to’g’ri tarbiyalanganligini amalda isbotlashi. Huquqbuzar shaxslarning to’g’ri yo’lga o’tganligi ham uch daraja bilan belgilanadi: 1) mehnat tartibiga va siyosiy-tarbiyaviy ishlarga ijobiy yondashadi, biroq mavjud bo’lgan eski salbiy e’tiqodlar, qarashlar, odatlar ta’siri natijasida shaxs o’z faoliyatida katta muvaffaqiyatlar sezmaydi; 2) huquqbuzar shaxs o’z aybini tan oladi va sodir etgan jinoyatidan qattiq iztirob chekadi, natijada tartib-intizom qoidalariga qat’iy rioya qiladi; 3) o’tmishdagi jinoiy faoliyatini huquq va odob-axloq qoidalariga xilof deb tan oladi. Mehnatga vijdonan yondashadi. Ongi, xulq-atvori va xatti- harakatlarida sezilarli darajada ijobiy o’zgarishlar yuzaga keladi. Shuningdek, o’z ustida ishlash istagi paydo bo’ladi. Bularni to’g’ri yo’lga qo’yish jarayonida yuzaga keladigan pedagogik muammolarni yechishda tarbiya jarayonining qonuniyatlarini hisobga olish muhim ahamiyat kasb etadi. Shaxsning kamol topishida katta ahamiyatga ega bo’lgan tarbiya kategoriyalaridan biri o’zini o’zi tarbiyalash hisoblanadi. Keng ma’noda bu kategoriyaga tarbiyaning o’ziga xos usuli deb qarash mumkin. O’zini o’zi tarbiyalash – shaxs ichki imkoniyatlarini ishlatib, o’z tashabbusi bilan ajdodlar tajribasini o’rganish jarayoni. Bu jarayonga yana shunday ta’rif berish ham mumkin: O’zini o’zi tarbiyalash – shaxs tomonidan o’z dunyoqarashini, ma’naviy qiyofasini, estetik va jismoniy kamolotini tarkib toptirishga qaratilgan faoliyat. Keltirilgan ta’rifdan ham ko’rinib turibdiki, o’zini o’zi tarbiyalashda tashqi tarbiyaviy ta’sir bevosita amalga oshirilmaydi. Bunda asosiy rolni shaxsning ichki his-tuyg’ulari o’ynaydi. O’zini o’zi tarbiyalashning asosini o’z-o’zini o’rganish va o’z-o’zini boshqarish jarayonlari tashkil etadi.

Shaxs tomonidan o’zining shaxsiy psixik va jismoniy xususiyatlarini o’rganishi – o’z-o’zini o’rganish, o’z xatti-harakatlarini boshqarish qobiliyati, o’z-o’zini boshqarish deb ataladi. Shuningdek, yuqoridagi ta’riflardan kelib chiqqan holda o’zini o’zi tarbiyalash vositalarini tasniflash (klassifikatsiyalash) ham mumkin. Masalan, dunyoqarashni shakllantirish vositalari, kishining ma’naviy qiyofasini, estetik tuyg’ularini, jismoniy jihatlarini rivojlantiruvchi vositalar va hokazo. Ichki ishlar organlari xodimlari uchun nihoyatda muhim bo’lgan jismoniy jihatlar turli xil mashqlar, trenajerlar va hokazolar orqali rivojlantiriladi. Kishi o’zini o’zi tarbiyalashida quyidagilardan foydalanishi mumkin: – o’z-o’zini kuzatish; – o’z-o’zini nazorat qilish; – o’z-o’ziga hisob berish; – o’z faoliyati natijalarini tahlil etish; – atrofdagilarning o’ziga munosabatini o’rganish. Asosiysi, har bir kish o’zini o’zi tarbiyalashi uchun ichki ehtiyoj shakllanishi lozim. Ehtiyoj paydo bo’lganda kishi o’z oldiga maqsad qo’yadi va maqsadini amalga oshirish uchun tinmay harakat qiladi. Dastlabki bosqichda maqsad qo’yilgan holda o’zini o’zi tarbiyalash dasturi tuziladi. Dasturni tuzishda ichki ishlar organi xodimlariga qo’yiladigan talablardan kelib chiqqan holda har bir xodim o’zida shakllantirmoqchi bo’lgan xususiyatlarni belgilaydi.

Foydalaniladigan adabiyotlar: 1. M.N. Muminova, M.A. Maksumova «Kasbiy etika va etiket», uslubiy qo’llanma, T.,2006. 2. I. A. Karimov «Istiqlol va ma’naviyat» T.,1994. 3. I. A. Karimov «O’zbekiston buyuk kelajak sari» T.,1998. 4. N. E. Muhammadiyev «Kasb etikasi va estetik madaniyati»- Toshkent,1998 y. 5. M. Abdullayev, E. Xakimov «Vvedeniye v etiku»-Namangan, 1998. 6. Abdulla SHer «Axloqshunoslik» Ma’ruzalar matni, Toshkent, 2000 7. V.G. Fedsov «Kultura servisa» Uchebno-prakticheskoye posobiye - M., «PRIOR», 2001. 8. A.A. Avloniy «Turkiy guliston yohud ahloq», T. 1992. 9. Y. Y. Petrunin, V.K. Borisov «Etika biznesa» M., «Delo»,2000. 10. S. S. Gulomov «Tadbirkorlik va kichik biznes» - T., «Shark», 2002.

O'xshashlar

Pedagogika fanining predmeti, uning ichki ishlar organlari faoliyatida tutgan o’rni

Ta’lim-tarbiya jarayonining psixologik asoslari

O’zbekiston Respublikasi tarbiya jarayonining hozirgi bosqich muommolari ta’lim va tarbiya tizimi

Ta’lim qonuniyatlari va tamoyillari

Yakka tartibda huquqbuzarliklarning oldini olishda psixologik-pedagogik ta’sir etish usullarini qo’llash