Korxonada narx shakllanish jarayonini boshqarish - Pedagogika - Referatlar

Korxonada narx shakllanish jarayonini boshqarish

Yuklangan vaqt:

04.03.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

67.5 KB

Ko'chirib olish

Korxonada narx shakllanish jarayonini boshqarish Reja: 3. Korxonalarda narx siyosatining maqsad va asosiy yo`nalishlari 4. Baholarning turlari va ularni shakllantiruvchi omillar 5. Baholarni belgilash strategiyasi 6. Baholarni hisoblash metodikasi

Korxonalarda narx siyosatining maqsad va asosiy yo`nalishlari Korxona moliyaviy resurslari shakllanishining eng asosiy va eng ishonchli kanali mahsulot sotishdan pul tushumlaridir. Bu esa narx siyosati bilan chambarchas bog`lanib ketadi. Xo`jalik amaliyotida mahsulot narxi bo`yicha olib boriladigan ishlarni marketing faoliyati deb qaraladi. Lekin bu faoliyatning asosida obyektiv zarur moliyaviy yo`nalganlik yotadi. Baho - bu bozor elementlari ichida eng murakkabidir. U o`zgaruvchan, harakatchan, bozordagi konyukturali tebranishlarga moslashuvchan, doimo o`zgarib turuvchi elementdir. Bir tomondan, u tovar qiymatining puldagi ifodasidir (xarajatlar va ular bo`yicha tovar qiymati). Ikkinchi tomondan esa, tovar bahosi tovarning xaridor uchun qanchalik naf keltira olishiga bog`liq (tovar iste’moli istemolchiga qanchalik zarur samara bera olsa, u shunchalik yuqoriroq bahoda sotib olishga rozi bo`ladi). Baho orqali moliyaviy resurslarning sotuvchi va xaridor o`rtasida taqsimlanishi sodir bo`ladi, ya’ni baho iqtisodiy mazmuniga ko`ra taqsimlash munosabatlarini ifodalaydi. Ayni paytda baho ishlab chiqaruvchining faoliyati jamiyat ehtiyojlarini (to`lovga qobiliyatli talabni) qondirishda qanchalik ahamiyatli ekanining o`lchovi hamdir. To`lov qobiliyatli talabning qondirilmayotganligi bahoning oshishiga olib keladi va ko`proq moliyaviy resurslar sotuvchi ixtiyoriga o`tadi. Aksincha, jamiyat ehtiyojlariga unchalik muvofiq kelmayotgan tovarlarni pasaytirilgan baholarda sotishga to`g`ri keladi va bu moliyaviy resurslarni qayta yo`naltirish uchun signal vazifasini o`taydi. Korxonaning narx siyosatida birlamchi bahoni aniqlashda qator omillar e’tiborga olinadi. Bu siyosat bozor segmentiga, tovarning hayotiylik davriga, tovarga talab va taklifning potensial miqdoriga bog`liq bo`ladi. Korxonada narx va tovar siyosati birinchi navbatda mavjud ishlab chiqarishning imkoniyatlariga tayangan holda uning barcha bosqichlari xususiyatlarini nazardan qochirmasdan ishlab chiqiladi. Chunki faqat ishlab chiqarilishi mumkin bo`lgan tovarnigina sotish uchun taklif etish mumkin. Shu bilan birga bozor va bozor talabini o`rganish, unga moslashish va, hatto, o`z bozorini yaratishga harakat qilishsiz ham korxona o`z maqsadlariga erisha olmaydi. Demak, ishlab chiqarishning, taqsimlashning, almashuv va iste’molchining o`ziga xos xususiyatlarini hisobga olgan holda siyosat yuritiladi. Har bir bosqichda tovar bahosiga ta’sir qiluvchi

o`ziga xos omillar harakat qiladi. Tovar va xizmatlar bahosida: sarflangan xarajatlar, bahoda aks etgan foyda, talab va taklifning nisbati hisobga olinadi . Baholarning turlari va ularni shakllantiruvchi omillar Baholar xo`jalik yurgizishning muhim vositasidir. Moliyaviy jarayonlarni boshqarish baholarning ko`plab turlaridan foydalanadilar. Mahsulot vositachilarga sotilishida ulgurji baholar, shaxsiy iste’molga to`g`ridan-to`g`ri sotilishida chakana baholar qo`llanadi. Mahsulotga barqaror talab mavjudligi preyskurant baholardan foydalanishga imkon beradi. Bunday vaziyatda xaridorlar bilan muzokara yuritish unchalik zarur emas. Muzokara zarur bo`lganda esa shartnoma baholar yoki buyurtma baholari vujudga keladi. Mahsulotni ishlab chiqarish uzoq davom etganda (masalan, qurilishda) smeta baholari qo`llanishi maqsadga muvofiq bo`ladi. Barcha hollarda ham baholar korxonalarga ishlab chiqarish xarajatlarini to`la qoplash va normal foyda ko`rish imkonini berishi lozim. Bahoning mahsulot ishlab chiqarilgan rayondan iste’mol rayoniga tashish bilan bog`liq xarajatlarning (Franko, FOB, FOS va hokazolar) mahsulot yetkazib beruvchi bilan iste’molchi o`rtasida qanday taqsim bo`lishiga qarab bir-biridan farq qiladigan turlari mavjud. 1. Franko-mahsulot yetkazib beruvchining ombori baholarida mahsulotni yetkazib beruvchi omboridan to iste’molchi omboriga yetkazib berishgacha bo`lgan barcha transport va yuk tashish-tushirish xarajatlarini iste’molchi (yukni qabul qilib oluvchi) ko`taradi. Mahsulot yetkazib beruvchi esa bu xarajatlardan ozod bo`ladi. Franko-mahsulot yetkazib beruvchi omborining ulgurji baholari keng qo`llaniladi. Mahalliy sanoat mahsulotlari, shuningdek ba’zi qurilish materiallari va boshqalar ham ana shunday baholarda sotiladi. Iste’molchi materiallarni o`z transport vositalari bilan yetkazib beruvchining omboridan tashib olganida ham o`sha franko baholar qo`llaniladi. 2. Franko-mahsulot jo`natiladigan stansiya (pristan) baholari mahsulot yetkazib beruvchining materialni jo`natish stansiyasigacha (pristangacha) tashib olib borish bilan

bog`liq qo`shimcha xarajatlarini ham o`z ichiga oladi. Ammo, vagonlarga, kema, barjalarga ortish xarajatlari bundan mustasno. Mahsulotni ortish, mahsulot yetib borgan joyda uni tushirish, iste’molchining omborigacha tashib borish xarajatlari bu xil franko bahosiga kirmaydi. Bu baholar amalda mol yetkazib beruvchini materialning to`liq va sifati buzilmagan holda tashib olib borilishi javobgarligidan ozod etadi. 3. Franko-mahsulot jo`natiladigan stansiya-vagon baholari mahsulotni o`z omboridan jo`natish stansiyasiga (pristanga, portga) tashib borish bilan bog`liq xarajatlarni, vagonlarni shahobcha yo`llarga chiqarish, teplovozlar manevri uchun to`lovlar, mahsulotni vagonlarga (kemalarga) ortish xarajatlari, mahsulotni jo`natayotganda bo`ladigan transport tashkilotlari tomonidan joriy qilingan (masalan, mahsulotni taroziga solish) to`lovlar mahsulot yetkazib beruvchi zimmasiga yuklanadi. Mazkur xarajatlardan tashqari, mahsulot jo`natish stansiyasidan iste’molchi omboriga tushguncha, o`rtada bo`ladigan barcha tashish, ortish- tushirish xarajatlarini (franko-jo`natish stansiyasi baholarida) iste’molchi ko`taradi. Franko-mahsulot jo`natish stansiya-vagon baholari sanoatimizda keng qo`llaniladi. Bu xil franko baholar toshko`mirga, mashinasozlik mahsulotlarining deyarli hammasiga, ximiyaviy buyumlarning ko`p turiga, ko`pgina qurilish materiallariga va boshqa bir qancha material hamda asbob-uskunalarga joriy qilinishi mumkin. 4. Franko-mahsulot tushiriladigan stansiya-vagon baholari qora metallarga, neft mahsulotlariga, yog`och-taxta, sement, deraza oynasi, ruberoidlarga (tomga yopiladigan rulonlarga), asbestli texnikaviy buyumlarga, ba’zi ximiya sanoati mahsulotlari va boshqalarga joriy qilinadi. Franko-mahsulot tushiriladigan stansiya-vagon baholari qo`llanilganda mahsulot yetkazib beruvchi franko-jo`natish stansiyasi, vagon, port (birja, kema) baholariga muvofiq yetkazib beruvchi zimmasiga qo`yilgan xarajatlardan yana boshqa: а ) mahsulot yetkazib beruvchi mahsulotni temir yo`ldan jo`natishda vagonlarni tozalash, ularni shahobchalarga chiqarib qo`yish xarajatlarini barcha stansiya va temir yo`l to`lovlarini va shuningdek, mahsulotni jo`natish punktidan tushirish punktigacha

temir yo`l magistrali va shahobchalardan olib boorish xarajatlarini, yuklarni tor izli temir yo`ldan keng izli temir yo`lga ko`chirish xarajatlarini to`laydi; б ) mahsulotni daryo va ko`llar, suv omborlari, kanal va dengizlar orqali kema va barjalarda, sollar va qayiqlarda olib borishda supurish, tozalash, barjalarni yuk ortish joyiga olib kelish xarajatlari, pristan xarajatlari va to`lovlari, suv kira puli, mahsulotni kanal va to`g`onlardan o`tkazish puli va shu kabilarni ham mahsulot yetkazib beruvchi to`ladi; в ) mahsulot ham temir yo`l va ham suv transporti orqali yetkazib berilganda, “a” va “b” bandlarida ko`rsatilgan xarajatlardan tashqari temir yo`ldan suv transportigacha yoki aksincha suv transportidan temir yo`l vagonlariga ko`chirish xarajatlari ham yetkazib beruvchi zimmasiga tushadi . Franko-mahsulot tushiriladigan stansiya-vagon baholarini qo`llanib mahsulot yetkazib berilganidagi yetkazib beruvchi zimmasiga tushadigan xarajatlarning ko`p qismini temir yo`l va suv kira puli tashkil etadi . 5. Franko-mahsulot tushiriladigan stansiya baholari. Bu franko qo`llanilganida mahsulotni shu stansiyaga yetkazib berish bilan bog`liq xarajatlarning hammasi korxonaning ulgurji bahosiga kiritiladi. Frankoning bu turi bundan oldingi frankodan shu bilan farq qiladiki, bu stansiyada mahsulotni tushirish xarajatlari ham korxona ulgurji bahosiga kiritiladi . 6. Franko-iste’molchi ombori baholari. Shu baholarda mahsulot yetkazib berilganida yetkazib beruvchi franko-mahsulot tushiriladigan stansiya baholaridagi transport xarajatlarini to`lash bilan birga mahsulot stansiya yoki pristanga yetkazib berilganidan keyin iste’molchi omboriga tushirishgacha bo`lgan xarajatlarni ham to`laydi. Vagonlarni temir yo`l shahobchalariga yoki mahsulot tushiriladigan joyga olib borish haqi, teplovoz yoki kemalarning manevr qilish haqi, vagon, kema va sollarni mahsulot tushiriladigan joyga olib kelish xarajati, mahsulotni shahobcha yo`llardan olib borish yoki stansiyadan (pristandan) avtotransporta iste’molchining omboriga tashish, shuningdek, mahsulotni vagon yoki kemadan tushirish, sollardan yog`ochlarni dumalatish xarajatlari yetkazib beruvchi zimmasiga tushadigan ana shu xarajatlar kiradi .

Bundan tashqari, iste’molchining talabiga muvofiq mahsulotning og`irligini, yuklarning holatini tekshirish uchun olinadigan to`lovlar, temir yo`l xodimlarining xizmati uchun har bir vagondan olinadigan alohida to`lov, yukni saqlash uchun beriladigan to`lov, yuklar kelayotganligini va kelganligini xabar qilgani uchun beriladigan to`lov, stansiyadagi transport-ekspluatatsiya idorasining xizmati bilan bog`liq xarajatlar va yuk keltirilgandan keyin bo`ladigan boshqa har xil xarajat va to`lovlar ham yetkazib beruvchi zimmasiga yuklanadi. Franko-iste’molchi ombori baholari marketing va boshqa vositachi organlarining tajribasida kam uchraydi. Franko turiga qarab preyskurantlarda franko-mahsulot jo`natiladigan stansiya-vagon baholari ko`rsatilgan. Mahsulotning eng ko`p qismi bo`yicha shu frankolardan foydalaniladi. Rejada ko`rsatilgan baholarda hisoblash uchun korxona ulgurji bahonigina emas, balki eng muhim bahoga qo`shilmalar va chegirmalarni ham bilish kerak. Ma’lumki, ishlab chiqarish vositalari va iste’mol tovarlarining ulgurji bahosi preyskurant jadvalida ko`rsatilgan baho bo`lib, unda hech qanday ustiga qo`yilgan to`lov, chegirma, qo`shimcha yoki ustama baho qo`yilmaydi. Ulgurji baholar sifati, hajmi va boshqa texnikaviy tavsiflari jihatidan standart va texnika shartlari talablariga to`la javob beradigan mahsulotlarga qo`yiladi. Lekin standartlarda minimal talablar qo`yiladi. Bundan tashqari, standart va texnika shartlari belgilangan talablardan yo`l qo`yish mumkin bo`lgan chetga chiqishlarni ham nazarda tutadi. So`ngra, iste’molchilarning standartlarda ko`rsatilmagan qo`shimcha talablar qo`yish hollari ham ko`p bo`ladi. Bu shartlarning hammasi ham preyskurant jadvallarida ko`rsatiladigan ulgurji baholarda hisobga olinishi mumkin emas. Ularni hisobga olish uchun ustama (qo`shimcha) to`lov va chegirma tartibi joriy qilinadi. Mahsulot o`zining sifati, hajmi, kafolat muddati va shu kabi boshqa tomonlar bilan belgilangan talablardan yuqori tursa yoki standart va texnik shartlardagi zaruriy talablardan yaxshi tomonlari bilan farq qilsa, ana shunday mahsulotning ulgurji bahosiga qo`shiladigan baho ustama to`lov deb ataladi. Ustama baho

to`lovdan hamda chegirmadan asosiy muddao mahsulot yetkazib beruvchi, iste’molchi va marketing organlarining ishini yaxshilashga rag`batlantirishdir. Ustama baho - to`lov mahsulotning sifati standartda ko`rsatilganidan ko`ra yaxshiroq ishlangani uchun to`lanadi. Masalan, tarkibida temir ko`proq bo`lgan temir rudasi, kul kamroq bo`lgan toshko`mir va hokazolar yetkazib berilgani uchun bunday ruda va toshko`mirga ustama baho qo` yiladi. Chegirma sifati pasaytirilgan mahsulotga belgilanadi. U mahsulot sifatini pasaytirgan yetkazib beruvchiga moddiy ta’sir ko`rsatish va iste’molchining bu mahsulotni qayta ishlashda sarf qiladigan ortiqcha xarajatlarini qoplashga imkon berishi kerak. Chegirmaning asosiy turlari to`rtta: sifat, standart va texnik shartlarni nazarda tutilgan darajadan pasaytirilgani uchun qilinadigan chegirma; tejamsiz hajmidagi materiallar yetkazib berilib, natijada uni iste’mol qilishda texnologiya jarayoni qiyinlashgan yoki chiqit ko`paygan taqdirda qilinadigan chegirma. Franko-mahsulot tushiriladigan stansiya bahosi belgilangan mahsulotni boshqa shahardagi iste’molchi o`z transport vositalari bilan tashib olgan taqdirda qilinadigan chegirma. Mahsulot yetkazib beruvchidan turli baholardagi materiallar olingan taqdirda marketing, ta’minot-sotish organlariga beriladigan chegirma. Har bir materialga rejada baho hisoblab qo`yiladi. Korxona ulgurji bahosi, ustama baho va chegirma taqsim qilingandan keyin mahsulotni tashish xarajatlari hisoblab chiqiladi. Mahsulotlarni tashish xarajatlari transport turiga, masofaga, tashish xarakteriga, tashiladigan materiallarning hossalari va xarakteriga (hajmi, og`irligi va hokazolarga) bog`liqdir. Temir yo`l, avtomobil va suv transportidagi kira haqi tarif qo`llanmasida ko`rsatiladi. So`ngra yuk ortish-tushirish xarajatlari va marketing ta’minot-sotish organlarining ustama baholari hisoblanadi. Yuk ortish- tushirish xarajatlari joriy baho va normalar asosida belgilanadi. Marketing va ta’minot-sotish organlarining ustama baholarini yuqori rahbar organlari tasdiqlaydi. Omborlar olib boradigan ishlar yuzasidan belgilanadigan ustama baholar marketing va ta’minot-sotish organlarining mahsulotlarni omborlarga

tashib keltirish, ularni saqlash, ishlov berish va sotish bilan bog`liq xarajatlarni qoplashi va rentabellikning zarur darajasini ta’min etishi lozim. Baholarning o`sib ketish sabablari quyidagilardan iborat : * talabning taklifdan o`sib ketishi; * mehnat haqining o`sishi, mehnat unumdorligini va tovarlar ishlab chiqarishdan oshib ketishi; * asosiy kapital, asbob-uskuna, ishchi kuchi va yerdan foydalanish samarasining pastligi; * xaridorlarning bor tovarlarni, mahsulotni yoppasiga sotib olishi; * sotuvchilarning yuqori narx qo`yishi; * davlatning ma’lum bir favqulodda faoliyati (budjet tanqisligi), moliya-kredit bozoridagi nosozliklar sabab bo`lishi mumkin. * Baholarning pasayishiga ta’sir etuvchi omillar esa quyidagilardan iborat: * taklifning talabdan oshib ketishi; * daromadlar va mehnat unumdorligining, tovarlar ishlab chiqarishni o`sishiga teng bo`lishi; * asosiy kapital, ishchi kuchi va yerdan foydalanish samarasini oshirganligi; * xaridorning tovarni sotib olishga xohishi yo`q bo`lganda va h.k. Narx siyosati oqilona olib borilishi korxonalarga obyektiv jarayonlarga tayanib baholar o`zgarilishiga "chidam berishga" imkon beradi. Baholarni belgilash strategiyasi Korxona baho belgilashga strategik yondashuvda ikki xil baho siyosatini, birinchisi - yagona baho siyosatini yoki ikkinchisi -o`zgaruvchan baholar siyosatini qo`llashi mumkin. Yagona baho siyosatida korxona bir xil tovarga yagona baho belgilaydi. Bu baho barcha xaridorlarga har qanday sharoitlarda bir xilda taklif etiladi. Odatda talabning barqarorligini ta’minlashga xizmat qiladi. O`zgaruvchan baholar siyosatini o`tkazishda bir xil tovarning o`zini turli iste’molchilarga bozor vaziyatiga qarab, har xil narxlarda sotish yo`li tanlanadi. Baholar oqibat natijasida iste’molchilarga ma’qul kelishi uchun korxona

ulgurji va chakana sotish doirasida baholarni boshqarish bo`yicha muayyan tadbirlarni amalga oshiradilar. Bu borada psixologik baho alohida ahamiyat kasb etadi. Bunday baho belgilash talabga qarab bahoni boshqarish usuli hisoblanadi, bunda baho masalan, ming so`m emas, balki 999 so`m kabi yaxlitlanmagan holda belgilanadi, ya’ni tovarning naflilik xususiyatlari yaxshiroq e’tiborga olingan. Rag`batlantirish bahosini belgilash ham xaridorni o`ziga jalb qilishda muhim rol o`ynaydi. Bunday bahoni belgilashda xaridor psixologiyasi e’tiborga olinadi, ya’ni ular savdolashishni yaxshi ko`rishlari va ikkinchidan, me’yordagi normadan past narxlar iste’molchini o`ziga ma’lum darajada diqqatini tortishi hisobga olinadi. Shuning uchun ham bir qancha firmalar o`zgaruvchan baholarni faqat arzonlashtirilgan tovarlarni sotishni rag`batlantirishdagina emas, balki xaridorlarga ba’zan qimmat tovarlarni yoki mashhur savdo markalariga mansub tovarlarni sotishda ham qo`llaydilar. Bundan kutilgan maqsad - xaridorlarni jalb etish va shu bahonada boshqa tovarlarni ham odatdagi narxda sotish imkoniyatiga ega bo`lishdir. Xarajatlarning o`sib borishi sharoitida baholarni oshirish tovar aylanmasini o`stirishga imkon bermaydi. Ba’zan xarajatlarni ko`payishi faqat miqdoriy tomonlarni o`zgartirish, og`irligi, hajmi, miqdori, o`lchamini qisqartirishi bilan qoplanishi mumkin. Tovarlar assortimentini boshqarish, ularni o`zgartirish ba’zi hollarda xarajatlar va baholarning o`sish darajasi ishlab chiqaruvchilarni ayrim mahsulot turlariga bahoni eng yuqori talab darajasida belgilashga majbur etadi. Bunday vaziyatda firmalar tovar tarkibini o`zgartirish yoki mutlaqo yangi tovar taklif etishi lozim. Yagona va o`zgaruvchan baholardan foydalangan holda firma bozorga kirib borishida quyidagi yana baho siyosatlaridan foydalanishi mumkin: "qaymog`ini olish" va bozorga "kirib kelish" siyosatlari. "Qaymog`ini olish" siyosatida yangi tovarlar uchun baho yuqori darajada belgilanadi. Bozor o`zlashtirilib asta-sekin to`yinishidan so`ng esa iste’molchilarni yanada jalb etish maqsadida baho tushiriladi, tovarlarga arzonroq baho belgilanadi. "Qaymog`ini olish" siyosati yaxshi natija berishi uchun tovarlarga bo`lgan talab narxlarga qisman ta’sirchan bo`lishi; xaridorlar mahsulotni ishlab chiqarish va sotish xarajatlaridan kam xabardor va shu sababli belgilangan summani to`lashga tayyor turishi; bozorda tovarga

raqobat bo`lmasligi; bozor doirasida narx segmentlari mavjud bo`lib, ular muayyan chegaralarda narxni o`zgartirib turishiga imkon berishi lozim. "Qaymog`ini olish" siyosati firmaga barcha xarajatlarni tez va to`liq qoplash imkonini beradi. Bu siyosatning kamchiligi yuqori narxlar foyda beradi va raqiblar sonini ko`paytirib yuboradi, chunki unga qiziquvchilar soni ko`payib ketadi. Shuni ham yodda tutmoq lozimki, baholar g`oyat yuqori bo`lsa, bunday tovar bozorda yaxshi o`tmasligi mumkin, Chunki u xaridorni cho`chitib yuboradi. Bu siyosat marketing faoliyatida ma’lum o`zgarishlar va sharoitga moslashishlarini amalga oshirish zaruriyatini qo`yadi. Masalan, narxlarning pasayib borishiga qarab, reklama qilish tartibi, tarkibi ham o`zgarib boradi, sotish usullari o`zgaradi, taqsimlash tarkibi yirik magazinlardan keng iste’mol tovarlari sotiladigan savdo shahobchalariga o`tkaziladi. "Kirib olish" siyosati past narxlarni joriy qilish va katta hajmli tovar aylanmasini amalga oshirishga qaratilgan siyosatdir. Bunda tovarlarga past baho belgilanadi. Oqibatda tovarlarning sotish hajmini keskin oshirib, tovarni yuqori narxlarda sotishga qaraganda ko`proq to`liq daromad keltiradi deb hisoblanadi. "Kirib olish" ko`proq bozor narx segmentlariga bo`linmagan va yuqori narxli tovarlarni xarid qilishga tayyor bo`lmagan sharoitlarda qo`llaniladi. Bu siyosatni ijtimoiy mavqei unchalik baland bo`lmagan yangi tovarlarga nisbatan qo`llash o`rinli bo`ladi. "Kirib olish" siyosati firmalar past narxlarni qo`llab bozorda raqobatchilari ustidan g`alaba qozonadilar, ammo arzon narxlar strategiyasida zarar ko`rmaslik nuqtasiga yetish uchun ko`p miqdorda tovar sotilishi kerak. Tovarlarni joriy etish jarayonida esa arzon narxlar ziyon ko`rishga olib kelishi aniq. Buning uchun tovar sotish bozorlarini kengaytirish, yangi segmentlarni aniqlash lozim. Demak, "qaymog`ini olish" qimmat narxlar, "kirib olish" esa arzon narxlar siyosatidir. Ular narx belgilashning favqulodda namoyon bo`lishidir. Biroq, har ikkala strategiya ham ma’lum zaruriy sharoit - ma’lum vaqt va ma’lum muddatda, ya’ni kerakli joyda va joyida qo`llanilsa, yaxshi samara berishi ma’lum, aks holda ular katta to`g`rilab bo`lmas zarar va qiyinchiliklarga olib keladi. Ma’lum firma va kompaniyalar faqat "qaymog`ini olish" yoki faqat "kirib olish" siyosatini, ayrimlari ularni birgalikda kombinatsiyalashtirilib qo`llaydilar.

Narxlarni belgilashda "raqobatda g`olib kelish" strategiyasi ham qo`llaniladi. Bu strategiya bozorga "kirib olish" strategiyasining boshqa bir ko`rinishi bo`lib, uning maqsadi yana chuqurroq masalaga - potensial kelajak raqobatchining bozorga kirib kelishini oldini olishga qaratilgan. Uning vazifasi bozorda raqobatchi korxona paydo bo`lgunga qadar ko`proq tovarni sotishga erishish, xaridorlarning qalbiga o`rnashib olib, yangi raqobatchi korxonaga yo`l bermaslik tadbirlarini ishlab chiqishdan iboratdir. Bu siyosat baholarni iloji boricha tannarxga yaqinroq darajada belgilashni taqozo etadi. Buning ma’nosi, olinadigan foyda miqdori kam bo`ladi va, demak, firmalar bozorda harakat qilmog`i va ko`proq foyda olish uchun katta hajmdagi tovarni sotishga erishmoqlari lozim. Shuning uchun ham bu siyosat firmadan bozorning kichik segmentida harakat qilishni, tezkorlik bilan uni o`zlashtirish, tezkorlik bilan samarali natijaga erishgach uni tark etishni taqozo etadi. Firmalarning aksariyat qismi baho belgilashni, avvalo bozordagi baholar darajasini, raqobat darajasini e’tiborga olgan holda amalga oshiradilar. Bu hol odatda tovarlar raqobatchilar mahsulotidan ham farq qilganda, xaridorning bozor narxidan xabardorligida va sotuvchi bozor narxi ustidan nazorat qilish uchun hech narsa qila olmagan holda sodir bo`ladi. Raqobat darajasidan yuqori baholar alohida hollarda belgilanadi. Masalan, firma o`z xususiyatlari, sifati bilan boshqa tovarlardan farqli tovarlar ishlab chiqarayotgan bo`lsa, o`z tovarlarini raqobatdosh, bozor narxlaridan yuqori narxlarda sotishi mumkin. Bunday baholar yana quyidagi hollarda belgilanadi : * agar tovar yagona, noyob xarakterda va patentlar bilan muhofaza qilingan bo`lsa; tovarni yaratish va ishlab chiqarish nihoyatda murakkab va katta mehnat, kuch talab etsa; * tovarning bahosi xaridor uchun ahamiyatsiz bo`lsa; * bozorning sig`imi yangi raqobatchilarga to`g`ri kelmasa; * tovarning foydalanish uchun xaridorlarni o`rganishga katta mablag` va kuch talab etsa; * va nihoyat firmaning moliyaviy ahvolini yaxshi bilmagan holda ham yuqori baho belgilab ko`rish mumkin. Agar yuqorida ko`rsatilgan hollarga teskari bo`lgan holatlar bo`lgan taqdirda tovarlarga raqobat darajasidan past baholar belgilanadi. Firmalarning bunday baholar siyosatidan foydalanishi ularga xaridorlarni og`dirib olish imkonini

beradi . Baholarni hisoblash metodikasi Korxonalarning xo`jalik faoliyatida mavjud sharoitlardan kelib chiqqan holda baho o`rnatishning quyidagi usullaridan foydalaniladi: to`liq xarajatlar; o`rtacha xarajatlar, chegaraviy (marjinal) xarajatlar, ishlab chiqarishning normal (standart) xarajatlariga asosan, to`g`ridan-to`g`ri xarajatlarni hisobga oluvchi maqsadli baho yoki maqsadli foyda normasi. To`liq xarajatlar usuli - hisoblangan baholarga asoslangan. U tovar ishlab chiqarish va realizatsiya qilishdagi barcha xarajatlar asosida aniqlanadi. Bu hisoblash usulini shartli ravishda quyidagicha ta’riflash mumkin. Barcha to`g`ridan-to`g`ri xarajatlar asos uchun olinadi. Unga ustama (nakladnoy) xarajatlar va foyda qo`shiladi. Foyda tarmoq o`rtacha foyda normasidan hisoblanadi. Bu o`rtacha foyda normasi ssuda foiziga, o`rtacha kapital aylanishi tezligigaa va tarmoqdagi raqobat darajasiga bog`liq bo`ladi. O`rtacha xarajatlarga asoslangan baho - asosan yuqoridagi usuldek hisoblanadi. Bir birlik mahsulot uchun o`rtacha xarajatlar (doimiy va o`zgaruvchan) aniqlanadi. Agar konyunktura kam darajada o`zgarsa, ya’ni ishlab chiqarish kamroq kamaysa yoki oshsa, baho to`liq xarajatlar darajasidan emas, balki iqtisodiy siklning o`rtacha xarajatlariga tayanib aniqlanadi. Bu usuldan firma ma’lum muddat ichida baholarni oldingi darajada ushlab turish maqsadida ko`proq foydalanadi. Chegaraviy xarajatlar usuli ishlab chiqarishni kengaytirish bilan bog`liq xarajatlarni hisobga olish imkonini beradi. Bu usuldan firma ishlab chiqarish miqdorini oshirish, bozorda katta ulushga erishish va sotishni kengaytirishga erishish maqsadida foydalanadi. Chegaraviy xarajatlar - ishlab chiqarishning bir birlik mahsulotga oshishi natijasida umumiy xarajatlarning o`zgarishini bildiradi. Chegaraviy xarajatlar o`rtacha xarajatlardan yuqori yoki past bo`lishi mumkin. Bu talabning xarakateri va oshishi ko`lamiga; uning o`zgarish davriga, mavjud bo`lgan quvvatlar bilan talabni qondirish imkoniyatiga va boshqa omillarga bog`liqdir. Agar o`sib borayotgan talabni qondirish uchun mavjud quvvatlar oshirilmasa, chegaraviy xarajatlar o`rtachadan kam bo`ladi. Chunki chegaraviy xarajatlar o`zgaruvchi

xarajatlarga asoslansa, o`rtacha xarajatlar doimiy xarajatlar plyus o`zgaruvchi xarajatlarga asoslanadi. Agar, bordiyu, talabning oshishi doimiy bo`lsa, uni qondirish uchun ishlab chiqarish xarajatlarining barcha unsurlarini (o`zgaruvchan va doimiy xarajatlarni) o`zgartirishga to`g`ri keladi va chegaraviy xarajatlar o`rtachadan yuqori bo`ladi. Bahoni hisoblashning bu usuli qazib olish va qayta ishlash tarmoqlarida keng qo`llaniladi. Bunga sabab, shy tarmoqlarda ishlab chiqarishning kengayishi natijasida ishlab chiqarish xarajatlari ham keskin oshadi. Baholarning normal (standart) ishlab chiqarish xarajatlari asosida hisoblash usuli - maxsus baholarni hisoblash usuli sanaladi. Bu usulda - baholar haqiqiy xarajatlardan emas, balki mavjud ishlab chiqarish sharoitida, mavjud moddiy va qiymat normativlari asosida hisoblanadi. Bu yerda xarajatlar ishlab chiqarish boshlanguncha hisoblab chiqiladi. Mahsulot tannarxi kalkulyatsiyasi xom ashyo va materiallarga o`rnatilgan normativlaridan, ishchi kuchiga haq to`lash xarajatlari normasidan va ustama (nakladnoy) xarajatlardan olinadi. Boshqacha qilib aytganda, baholarni hisoblash ishlab chiqarish quvvatlarini yuklash normal miqdoriga nisbatan amalga oshiriladi. Umuman ishlab chiqarish quvvatlarining 80 foiz yuklanganligi normal yoki standart hisoblanadi. Maqsadli baho yoki maqsadli foyda normasi usuli to`g`ridan-to`g`ri xarajatlarni hisobga oladi. Bu usulda ham asos qilib quvvatlarni ma’lum bir yuklanganlik darajasiga to`g`ri keluvchi ishlab chiqarish xarajatlari hisoblanadi. Biroq foydani hisoblashga yondashish boshqacha, ya’ni firma o`z mahsulotiga oldindan shunday baho o`rnatadiki, unda foydaning aniq bir miqdori o`rnatilgan bo`ladi. Yuqorida ko`rib chiqilgan usullardan qaysi birini tanlash ishlab chiqarish miqdoriga, bozordagi vaziyatga va bozorni qamrab olish darajasiga, bahoning o`z xarakteriga (vaqtinchalikmi yoki nisbatan doimiymi), tovar turiga va uni boshqa tovarni o`rnini bosa olishiga tayanadi. Albatta, tovarning hisoblab chiqilgan bahosi hali uning haqiqiy bozor bahosi degani emas. Bozor baholarini bozor tartibga soladi. Hisoblab chiqilgan va haqiqiy bozor baholarining nisbati turlichadir. Umumiy qonuniyat shundaki: firma bozorda qanchalik mustahkam mavqega ega bo`lsa va firmada qanchalik marketing strategiyasi tajribasi ko`p bo`lsa, firmaning hisoblab chiqilgan baholari bozor bahosiga shunchalik yaqin bo`ladi.

Yangi assortimentni loyihalash, tajriba va seriyali nusxalarni yaratish, reklama tovar harakatini tezlashtiruvchi boshqa usullari yirik seriyali va ommaviy ishlab chiqarishdagidan ko`ra ko`proq xarajat talab qiladi. Shuning uchun bunday tovarlar hayotiylik davrining rivojlanish va yetuklik davrida baholar asta-sekin pasayadi. Tovarning eskirish davrida baholar barqarorlashadi va tovarning bozordan chiqish davrida baho minimal bo`ladi. Shunga qarab bahoda aks etgan foyda ham o`zgarib boradi ya’ni: zarardan to minimalgacha (tovarning bozorga kiritilish bosqichida), o`rtacha pastdan to o`rtagacha (rivojlanish bosqichida); maksimal (yetuklik bosqichida), o`rtachadan to o`rtachadan pastgacha (tovarning eskirish davrida); minimal (tovar hayotiylik davrining so`nish (o`lish) bosqichida. Marketing strategiyasining asosiga tovarning sifati va raqobatbardoshligi qo`yilishi lozim .

Adabiyotlar: 1. Ванхорн, Джеймс, С, Вахович, мл., Джон, М. Основы финансового менеджмента, 12-е издание: Пер. с англ. — М: ООО "И.Д. Вильяме", 2008. — 1232 с: ил. — Парал. тит. англ. ISBN 978- 5-8459-1074-5 (рус.) 2. Ковалева В. «Финансовый анализ», Москва, «Финансы и статистика», 1996г. 3. Леонтьев В.Е. Финансовый менеджмент: Учебник. - М: Элит, 2005. - 560 стр. 4. Павлова Л.Н. Финансовый менежмент. Учебник. - М: ЮНИТИ-ДАНА, 2003.- 269с. 5. Тошмуродова Б.Э., Элмирзаев С.Э.,Турсунова Н.Р. Молиявий менежмент. Дарслик Ўз РО ва УМТВ ТМИ.- Т.: «Иқтисод- молия», 2017.- 338 бет

O'xshashlar

Korxonada pul oqimlarini boshqarish

Ta’lim jarayonini boshqarish

Kapitalni va moliyaviy ta’minot jarayonini boshqarish

Oliy о'quv yurtlarida ta'lim-tarbiya jarayonini boshqarish asoslari

O’quv jarayonini tashkil etishh va samarali boshqarish asosidagi pedagogik texnologiyalar