Kapitalni va moliyaviy ta’minot jarayonini boshqarish - Pedagogika - Referatlar

Kapitalni va moliyaviy ta’minot jarayonini boshqarish

Yuklangan vaqt:

04.03.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

194 KB

Ko'chirib olish

Kapitalni va moliyaviy ta’minot jarayonini boshqarish Reja: 1. Korxona faoliyatini moliyaviy resurslar bilan ta’minlash 2. O`z-o`zini mablag` bilan ta’minlash va o`z-o`zini moliyalashtirish 3. Korxonalar faoliyatini moliyalashtirish ichki va tashqi manbalari xususiyatlari 4. Kapital tarkibi va uni optimallashtirish. 5. Korxona joriy moliyaviy resurslarining shakllanishining o`ziga xos xususiyatlari 6. Kreditorlik qarzlari va ularni boshqarish 7. Faktoring va trast operatsiyalarini boshqarish 8. Lizing operatsiyalari. Moliyaviy lizing

Korxona faoliyatini moliyaviy resurslar bilan ta’minlash Korxonalar raqobatbardoshligiga ularning moliyaviy resurslarining harakatini samarali boshqarish orqali erishiladi. Moliyaviy resurslarni tashkil etish va boshqarish mexanizmi ularning mohiyatini tushinishni, amaliyotda moliyaviy imkoniyatlarni boshqarish usullari va ko`rsatmalaridan, shu jumladan moliyalashtirish manbalarini shakllantirish, tahminlar tuzish va rejalashtirish hamda moliyaviy tahlillardan foydalanishni talab etadi. Moliyaviy resurslar har bir korxonaning kengaytirilgan takror ishlab chiqarish sharoitlarini ta’minlash hamda maqsad va vazifalarini amalga oshirish uchun pul jamg`armalari va boshqa moliyaviy resurslarni shakllantirish, taqsimlash va ulardan foydalanish bilan bog`liq iqtisodiy munosabatlarni o`zida aks ettiradi. Moliyaviy resurslarni shakllantirish va ulardan oqilona foydalanish korxonaning moliyaviy munosabatlari orqali ta’minlanadi. Korxonaning moliyaviy faoliyati pul fondlarini tashkil etish va foydalanishda ifodalanadi. Bu pul fondlari korxona xo`jalik faoliyatini olib borish, ishlab chiqarishni kengaytirish, ilmiy-tadqiqot jarayonini moliyalashtirish, iqtisodiy rag`batlantirish, yangi texnika va texnologiyani joriy etish, budjet va bank bilan hisob-kitoblarda ishga solinadi. Korxona moliya resurslari - bu pul daromadlari va mablag`larning tushumi bo`lib, xo`jalik subyektining har xil moliyaviy majburiyatlarini bajarish, xarajatlarni moliyalash va iqtisodiy rag`batlantirish ishlarini olib borish uchun manbadir. Korxona pul fondlarini tashkil etilishida quyidagi jihatlar mavjud: 1. Korxonaning o`z mablag`larini shakllantirish : - ustav kapitali; - qo`shilgan kapital; - rezerv kapitali; - jamg`armalar fondi; - maqsadli moliyaviy mablag`lar tushishi;

- boshqalar. 2. Qarz mablag`lari shakllanishi : - bank kreditlari; - zayomlar; - tijorat krediti; - faktoring; - lizing; - kreditlar va boshqalar. 3. Qarz shakliga ega bo`lmagan holda mablag`lar jalb etilishi : iste’mol fondi uchun ajratilgan mablag`lar; to`lanmay turgan dividendlar; kelgusi davr daromadlari; - hisob-kitoblarni va to`lovlarni olib borish jarayonidagi daromad . 4. Operativ ravishda pul fondlari ishlatilishi: - ish haqi to`lovlari; - dividendlarni to`lanishi; - budjet va budjetdan tashqari fondlarga to`lovlari; - kredit va qarzlar qaytarilishi; - boshqalar. 5. Korxona moliyaviy resurslarini maqsadli ravishda yo`naltirish : aylanma mablag`larni shakllantirish; investitsion faoliyat; - valyuta jamg`armalari va boshqalarni shakllantirish. Korxona faoliyatining keyingi yillarida ishlab chiqarishni moliyalashtirish uchun o`z mablag`laridan foydalanish muhim ahamiyat kasb etadi. Ammo, bunda korxona joriy ishlab chiqarish xarajatlarini qoplashdan tashqari ma’lum miqdorda foyda olishga ham erishmog`i lozim. Dastlabki yillarda korxonalar o`z quvvatlari va ishlab chiqarish hajmini oshirish maqsadida foydaning aksariyat qismini ishlab chiqarishga qayta moliyalashtirishga harakat qiladilar.

O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1999 yil 5 fevraldagi 54-sonli qarori bilan tasdiqlangan «Mahsulot (ish, xizmat) tannarxiga kiritiladigan, mahsulotlarni (ishlarni, xizmatlarni) ishlab chiqarish va sotish bilan bog`liq xarajatlar tarkibi hamda moliyaviy natijalarni shakllantirish tartibi to`risidagi Nizom» ga muvofiq korxonalarda moliyaviy mablag`lar (pul mablag`lari) ning hosil bo`lish manbalari quyidagilardan iborat : - mahsulot sotish, ish va xizmatlar ko`rsatishdan olingan pul tushumi; - asosiy faoliyatdan kelgan boshqa daromadlar (operatsion daromadlar); - moliyaviy faoliyatdan kelgan daromadlar; - favqulodda daromadlar. Mahsulot sotish, ish bajarish va xizmatlar ko`rsatishdan sof pul tushumi xo`jalik daromadlarining asosini tashkil etadi. Agar sanoat xususiyatiga ega mahsulotlar sotilsa, ularning qiymatiga qo`shilgan qiymat yoki aksiz solig`i ham qo`shiladi. Bunda sof pul tushumi qo`shilgan qiymat yoki aksiz solig`ini chegirib tashlash orqali hisoblanadi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida korxonalar moliyaviy resurslarni shakllantirish manbalarini kengaytirish maqsadida asosiy ishlab chiqarish faoliyati bilan birga boshqa faoliyat turlarini ham olib borishga intiladi . Asosiy faoliyatdan olingan boshqa daromadlarga quyidagilar kiradi: ■ ■undirilgan yoki qarzdor tomonidan e’tirof etilgan jarimalar, penyalar, vaqtida to`lanmagan qarzlar va xo`jalik shartnomalarini buzganlik uchun boshqa xil jazo jarimalari (masalan, kichik biznes korxonalarining boy berilgan foydasini to`lash yoki yetkazilgan ma’naviy zararni qoplash); ■ ■ hisobot yilida aniqlangan o`tgan yillar foydasi; ■ ■ mol-mulkni qisqa muddatga (bir yilgacha) ijaraga berishdan renta daromadi; ■ yordamchi tarmoqlardan ko`rilgan daromadlar; ■ tadbirkorlik subyektining ortiqcha asosiy fondlari va boshqa mol-mulkni sotishdan olingan daromadlar; ■ da’vo muddati o`tgan kreditorlik va deponentlik qarzlarini hisobdan chiqarishdan olingan daromadlar;

■ tovar-moddiy boyliklarni qayta baholashdan ko`rilgan daromadlar; ■ davlat subsidiyalaridan daromadlar; ■ xolisona moliyaviy yordam; ■ boshqa operatsion daromadlar. Hozirgi kunda tadbirkorlik subyektlari bozor iqtisodiyotining muhim elementi hisoblanadigan moliya va qimmatli qog`ozlar bozorida ham faol ishtirok etib, daromad olishlari mumkin. Moliyaviy faoliyatdan olinadigan daromadlarga quyidagilar kiradi: - boshqa sarmoyasiga ulush qo`yish natijasida keladigan daromadlar - aksiyalar bo`yicha dividendlar, obligatsiya va boshqa qimmatli qog`ozlardan foiz ko`rinishidagi daromadlar; - mol-mulkni ijaraga berishdan olinadigan daromadlar (lizing to`lovini olish); - balans valyuta moddalarining ijobiy kurs farqlanishi va sarflangan mablag`larning qayta baholanishidan olinadigan daromadlar . Ayrim holatlarda favqulodda holatlar (sel, jala, yong`in, yer silkinishi va h.k.) natijasida ko`rilgan zararni qoplash yuzasidan ham daromad olish mumkin va uni favqulodda daromadlar deb ataladi. Ammo moliyaviy mablag`larning ushbu hosil bo`lish manbalari hali subyekt ixtiyorida qoladigan haqiqiy daromad (sof foyda) ni aks ettirmaydi, chunki, kelgusi yilda takror ishlab chiqarishga jalb etish mumkin bo`lgan mablag` faqatgina yilning sof foydasi hamda amortizatsiya ajratmalari hisobiga ta’minlanishi mumkin. O`z-o`zini mablag` bilan ta’minlash va o`z-o`zini moliyalashtirish Tadbirkorlik faoliyatini olib borish jarayonida moliyaviy mablag`lar ta’minoti birinchn navbatda o`zini-o`zi mablag` bilan ta’minlashga va o`zini-o`zi moliyalashga asoslanadi.

O`zini-o`zi mablag` bilan ta’minlash tadbirkor joriy davrda olingan daromadidan qilingan moliyaviy xarajatlarni qoplab, ma’lum miqdorda foyda olib ishlayotganligini bildiradi. O`zini-o`zi mablag` bilan ta’minlashni nazorat qilish ishlab chiqarish va muomala xarajatlari kalkulyatsiya smetasi orqali, xom ashyo, materiallar, yoqilg`i, elektr energiyalar uchun o`rnatilgan normativlar asosida olib boriladi. Korxona o`zini-o`zi mablag` bilan ta’minlash talablarini amalga oshirishi uchun joriy xarajatlarni boshqarish va tartibga solish talab etiladi. M.X.Meskon va M.Albert «Menejment asoslari» kitobining 203-betida xarajatlarni boshqarish bu xarajatlarni qisqartirish emas, balki daromadlarni oshiradigan yo`nalishlar bo`yicha ta’minlash tadbirlaridir deb ko`rsatib o`tilgan. Bu tamoyil kompaniyannng barcha bo`linmalaridagi xarajatlarni boshqarishni o`z ichiga oladi. Firma va kompaniya xarajatlarni boshqarish orqali korxona aylanma kapitalini aylanishini tezlashtiriladi, bu korxonani daromadlilik darajasini oshirishga olib keladi. Katta korxonalarning pul kapitallarini boshqarishda asosiy rolni o`zini- o`zi mablag` bilan ta’minlash egallaydi. Korxona o`zini-o`zi moliyalashtirish jarayonida o`z mablag`lari hisobiga, agar o`z mablag`lari yetishmasa, bank kreditidan foydalanib ish olib boradi. Budjet mablag`lari va yuqori tashkilotlarni mablag`laridan foydalanmaydi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida korxona o`zini-o`zi moliyalashtirishning mohiyati korxona ichki imkoniyatlarga asoslangan holda o`zini-o`zi moliyalashdir. O`zini-o`zi moliyalashtirish - bu korxona pul mablag`lar fondini strategik boshqarib, kapitalni jamg`arish va kengaytirilgan takror ishlab chiqarishni tashkil etishdir. O`zini-o`zi moliyalashtirish korxonani yuqori darajada kapital jamg`arishi va daromadlari oshirilishini ta’minlaydi. Takror ishlab chiqarish jarayoni xarajatlarini ta’minlash to`rt shaklda amalga oshiriladi: 1. O`z-o`zini moliyalashtirish. Bunda korxonalar takror ishlab chiqarish jarayonlari uchun zaruriy xarajatlarni ichki moliyaviy resurslar hisobiga qoplashi mumkin. Uning

moliyaviy manbai korxonalar foydasi va amortizatsiya hamda boshqa o`ziga tegishli moliyaviy resurslar hisoblanishi mumkin . 2. Kreditlash. Bunda xo`jalik subyekti xarajatlarni muddatlilik, qaytaruvchanlik, maqsadlilik va ta’minlanganlik shakllari asosida banklar va boshqa kredit muassasalaridan kreditlari evaziga qoplaydilar . 3. Jalb qilingan mablag`larni shakllantirish. Bunda takror ishlab chiqarish jarayoni xarajatlari moliyaviy bozorlarga qimmatbaho qog`ozlar chiqarish yo`li bilan qoplanishi mumkin. 4. Davlatdan moliyalashtirish. Bunda barcha xarajatlar budjet va budjetdan tashqari boshqa davlat fondlari vositasida qoplanadi Korxonalar faoliyatini moliyalashtirish ichki va tashqi manbalari xususiyatlari Korxonalar faoliyatini moliyalashtirishning ichki va tashqi manbalari mavjud. Ichki moliyalashtirishda korxonaning faoliyati asosan, o`z kapitaliga tayanadi, yanada rivojlanishi esa uning daromadlari bilan ta’min etiladi. Shu ma’noda ichki manbalarga taqsimlanmagan foyda, hisoblangan, lekin hali to`lab berilmagan ish haqi, joriy faoliyat bilan bog`liq kreditor qarzlar kiradi. Chunonchi, olingan foyda hisobidan yangi uskuna sotib olish ichki moliyalashga misol bo`la oladi. Agar korxona shu uskunani sotib olish uchun bank kreditidan foydalansa, bu tashqi moliyalashtirishdir. Moliyaviy qarorlar qabul qilinishiga ichki va tashqi moliyalashtirishning xususiyatlari ta’sir ko`rsatadi. Masalan, biznesni keskin kengaytirishni mo`ljallamayotgan korxonada moliyaviy qarorlar ancha oddiy tarzda qabul qilinishi mumkin, foydani dividendlarga yo`naltirish masalasi ham nisbatan yengil yechim topadi. Jadal rivojlanishda esa bu jarayonlar ancha murakkablashadi. Avvalo, aksiyadorlik jamiyatida dividendlar kamroq to`lanishi yoki to`lanmasligi korxonaning kapital bozoridagi mavqeiga ta’sir etadi. Aksiyalar qo`shimcha emissiyasi orqali mablag` jalb etish qimmatlashadi. Bank krediti yoki shu kabi boshqa qarz mablag`lari jalb etilishiga ham bu salbiy ta’sir etishi mumkin. Kattaroq hajmlardagi tashqi moliyalashtirishda investorlar korxona rejalar va imkoniyatlaridan ancha batafsilroq xabardor bo`lishni xohlaydilar, muayyan shartlar

qo`yadilar. Bular korxonani boshqarishda optimal qarorlar qabul qilinishiga cheklovlar qo`yishi mumkin. Kapitalni kengaytirish zaruriyatiga duch kelganda yopiq aksiyadorlik ko`rinishidagi korxona ko`pincha ochiq aksiyadorlik jamiyatiga aylanish yo`lini tanlaydi. Chunki, aksiyalar chiqarish yo`li bilan kapital jalb etilishida potensial investorlar doirasi muhim ravishda kengayadi. Korxona ochiq aksiyadorlik jamiyatiga aylanganda bu ayniqsa yaqqol namoyon bo`ladi. Oddiy aksiyalar emissiyasi orqali moliyaviy resurslar jalb etilishi quyidagi afzalliklarga ega: oddiy aksiyalar bo`yicha qat’iy belgilab qo`yilgan to`lovlar sifatidagi majburiyatlar mavjud emas, masalan, kredit olinganda foiz to`lash majburiy bo`lib qoladi; oddiy aksiyalar muayyan so`ndirilish muddatiga ega emas, korxona mablag`dan doimiy foydalanadi; 3) aksiyalar qo`llanishi korxonaning kredit qobiliyatini mustahkamlaydi, chunki korxona tugatilishida kreditorlar talablari qondirilganidan so`ng qolgan mablag`largina aksiyadorlarga taqsimlab beriladi; 4) aksiyalarni tarqatish, ko`pincha, obligatsiyalarni joylashtirishdan osonroq kechadi. Shu bilan birga oddiy aksiyalar chiqarilishida qator masalalar ham vujudga keladi: 1) ovoz berish huquqiga ega aksiyadorlar soni ko`payishi barcha investorlarga ham ma’qul kelavermaydi; 2) yangi aksiyadorlar ham korxona foydasidan ulushga da’vogar bo`ladilar; 3) aksiyalarni chiqarish va sotishning o`zi ham xarajatlarni talab qiladi; 4) ochiq aksiyadorlik jamiyati o`z moliyaviy hisobotlarini ochiq matbuotda e’lon qilishi lozimligi ham muayyan xarajatlarni keltirib chiqaradi. Yangi oddiy aksiyalar besh xil usulda joylashtirilishi mumkin: 4) mavjud aksiyadorlarning o`zlariga proporsional asosda (ayrim hollarda qo`shimcha aksiyalar aksiyadorlarga turli imtiyozlar bilan tarqatiladi, bu esa moliyaviy resurslar imkondagidan kamroq jalb etilishini bildiradi); 5) barcha xohlovchilarga ochiq obuna yo`li bilan;

6) xaridorlarning cheklangan doirasiga yopiq obuna yo`li bilan; 7) korxona xodimlariga ularni rag`batlantirish uchun; 8) dividendlar qayta investitsiya l anishi uchun aksiyadorlarga. Umuman olganda moliyalashning tashqi manbalari odatda bir martalik xarakterda bo`ladi. Tashqi investorlarning korxonaga mablag` kiritish to`g`risida qaror qabul qilishlarida qo`yilgan sarmoyaga to`g`ri keladigan foyda miqdori juda ahamiyatli bo`ladi. Lekin, aksiyalar xarid qilinishida maqsad faqat foyda (dividend) olishdangina iborat emas. Aksiyalarda mujassamlashgan moliyaviy mablag`lar odatda inflyatsiya ta’siriga tortilmaydi, aksincha, normal holatlarda korxonada jamg`arilgan foyda ortishi bilan bu mablag`larning real qiymati ham ortib boradi . Kapital tarkibi va uni optimallashtirish . Kapital - moliyaviy menejmentda doimiy foydalanib kelinayotgan iqtisodiy kategoriyalardandir, mamlakatni bozor munosabatlariga o`tishi bilan o`zining yangi mazmuniga ega bo`ldi. Korxonaning tashkil etilishi va rivojlanishida bosh iqtisodiy negiz bo`lib, kapital o`zini mavjudligi va harakati jarayonida davlat, mulkdorlar va ishchi xodimlar manfaatlarini ta’minlaydi. Kapital korxona ixtiyoridagi mol-mulkning tashkil topish manbalarini xarakter laydi. Korxona mulkining tashkil topishi manbalariga ko`ra ikkiga bo`linadi: o`z mablag`larining manbai va majburiyatlar. O`z mablag`larining manbai korxona ta’sischilari tomonidan kiritilgan va ishlab topilgan mablag`laridan tashkil topadi. Ularga quyidagilar kiradi: ustav kapitali, qo`shilgan va rezerv kapitali, taqsimlanmagan foyda. Ustav kapitali — ta’sis hujjatlarda belgilangan hissalarning (pul ifodasida) yig`indisidir. Ustav kapitaliga hissa shaklida qo`shiladigan moddiy va nomoddii aktivlar ta’sischilar kelishuviga yoki yuridik shaxs ijroiya organining qaroriga ko`ra baholanadi va hisobga olinadi. Ustav kapitali korxona mulkini shakllantirishning asosiy manbai hisoblanadi. Uning summasi korxona ustavida yozilgan bo`ladi va

uning o`zgartirilishi uchun korxona ustaviga o`zgartirish kiritilishi va korxonalarni ro`yxatga oluvchi organda qayta ro`yxatdan o`tkazish lozim bo`ladi. Qo`shilgan kapital aksiyalarni nominal qiymatidan baland narxlarda dastlabki sotishdan olinadigan emissiya daromadini hamda ustav kapitalini shakllantirishda paydo bo`ladigan kurs farqlarini aks ettiradi. Zahira kapitali mol—mulkni qayta baholash chog`ida xosil bo`ladigan inflyatsiya zaxiralarini, shuningdek tekinga olingan mol—mulk qiymatini aks ettiradi. Shu bilan birgalikda qonunchilikda belgilangan tartibda va miqdorda rezerv kapitalini tashkil qiladi. Rezerv kapitalini tashkil qilish uning miqdori va tartibi korxona ustavida yozilgan bo`lishi lozim. Taqsimlanmagan foyda — foydaning jamg`arilayotganini ifodalaydi va mulkdorlarning qaroriga binoan ustav kapitaliga qo`shilishi mumkin. Rezervlar — hisobot yilida korxona tomonidan kelgusi xarajatlar va to`lovlarni amalga oshirish va ularni ishlab chiqarayotgan mahsulot tannarxiga bir maromda qo`shib borish uchun ichki imkoniyatlar hisobidan tuziladigan jamg`armalardir. Ularga ishchilarga mehnat ta’tili uchun rezervlar, asosiy vositalar remonti uchun rezervlar, hozirgi davrga taalluqli, lekin kelajakda amalga oshiriladigan xarajatlarga rezervlar va boshqalar kiradi. Maqsadli tushumlar — ma’lum bir maqsadlar uchun kelib tushayotgan pul mablag`lari kiradi. Ularga grant, subsidiya, a’zolik badallari, maqsadli foydalanish uchun soliqlar bo`yicha imtiyozlar va boshqalar kiradi . Korxona majburiyatlari bo`lib korxonaga qarz sifatida jalb qilingan mablag`larni ifodalaydi. Ular o`z navbatida ikkiga bo`linadi: qisqa va uzoq muddatli majburiyatlar. — hisobot kunidan boshlab 12 oy davomida hisob-kitob qilinadigan majburiyatlar joriy majburiyat hisoblanadi; — majburiyatlarning qolgan moddalari uzoq muddatli hisoblanadi . Joriy majburiyatlar: tavsifi joriy aktivlar tavsifiga o`xshashdir. Kreditorlik qarzi, ish haqi, soliqlar bo`yicha qarzlar va boshqa operatsiya xarajatlari bo`yicha qarzlar kabi ayrim joriy majburiyatlar joriy aktivlar hisobidan hisob-kitob qilishni talab qiladi. Ular

korxonaning odatdagi operatsiya siklida foydalaniladigan aylanma mablag`ni tashkil etuvchi moddalar bo`yicha vujudga keladi. Joriy majburiyatlarga shuningdek bank overdraftlari, to`lanadigan dividendlar, daromad soliqlari, savdo bilan bog`liq bo`lmagan o`zga kreditorlik qarzlari, foizlarni to`lashni talab qiladigan qisqa muddatli majburiyatlarning joriy qismi kiradi. Kapital tarkibini optimallashtirishda: 1. Korxona xo`jalik faoliyatini kelajakda rivojlanishini hisobga olish (kapital hajmi va tarkibini shakllanishi jarayoni uning xo`jalik faoliyatini ta’minlash vazifasiga bo`ysunishi nafaqat korxonaning boshlang`ich bosqichi harakatida, shuningdek yaqin kelajakdagi faoliyati uchun ham zarur. Rivojlanishni ta’minlash korxona kapitali shakllanishida barcha ehtiyojlarni qo`shish yo`li bilan biznes reja loyihalarini tuzishni talab etadi). 2. Korxonada shakllantirilgan aktivlari hajmini jalb qilingan kapitallari bilan mos kelishini ta’minlash. (Korxonalar kapitalga bo`lgan umumiy ehtiyoji uning oborot va oborotdan tashqari aktivlariga bo`lgan ehtiyojidan tuziladi.) Yangi tuzilayotgan korxonada kapitalga bo`lgan umumiy ehtiyojlarini aniqlashda, odatda, ikki asosiy usuldan foydalaniladi: - To`g`ridan-to`g`ri hisob usuli - bu yangidan tuzilayotgan korxonalar xo`jalik faoliyatini boshlash maqsadida ma’lum belgilangan zaruriy aktivlar summasini aniqlash orqali uning kapitalga umumiy ehtiyoji hisoblanadi. Bu hisob usuli quyidagi algoritmdan chiqadi: Aktivlarni umumiy summasi jalb qilingan (joylashtirilgan) kapitalning umumiy summasiga teng. Aktiv - kapital. Bunda yangi tuzilayotgan korxonalar aktivlarga ehtiyoji 3 ta variantda hisoblanadi (minimal zaruriy aktivlar summasi, zaruriy aktivlar summasi, maksimal zaruriy aktivlar summasi, ya’ni alohida shakllar bo`yicha sug`urtali zaxiralarini yetarli hajmda ta’minlashi). - Bilvosita hisob usuli. Kapitalga umumiy ehtiyoji turli ko`rsatkichlardan foydalanish orqali oydinlashtiriladi . «Mahsulotning kapital sig`imi» - bu bir birlik ishlab chiqariladigan mahsulot yoki sotilgan mahsulotga to`g`ri keladigan kapital miqdorini anglatadi (o`z va jalb qilingan kapital). Bu quyidagi formula bilan aniqlanadi:

Ук = Кп х МХ + БХ , Ук - yangi korxonani tuzish uchun umumiy kapitalga ehtiyoj. Кп - mahsulotga kapital sig`imi ko`rsatkichi (tarmoq va anologik). МХ - rejalashtirilgan o`rtacha yillik mahsulot ishlab chiqarish xarajatlari. БХ - boshlang`ich xarajatlar. 3. Jami kapital tarkibini uning samarali harakati yo`li bilan optimallashtirishni ta’minlash. Jami kapital tarkibi o`zida xo`jalik faoliyati jarayonida o`z va jalb qilingan moliyaviy mablag`larni korxonada foydalanishni solishtirishni ifodalaydi. Korxonada foydalaniladigan kapital tarkibi bir qator jihatlar bilan aniqlanadi, u nafaqat moliyaviy, balki operatsion va investitsion faoliyatni ifodalaydi. U aktivlarning rentabelligi va o`z kapitallari koeffitsiyentlariga ta’sir qiladi. Shuningdek, (iqtisodiy va moliyaviy rentabellik darajasiga) moliyaviy barqarorlik va to`lovga qobillik koeffitsiyentlar tizimini aniqlaydi va yakuniy hisobda foydalilik darajasini va korxona rivojlanishi jarayonida shakllantirishda xavf-xatarlarni aniqlaydi. Korxona joriy moliyaviy resurslarining shakllanishining o`ziga xos xususiyatlari Korxonaning joriy moliyaviy resurslari pul shaklida yoki korxonaning joriy pul to`lovlarining o`rnini bosa oladigan moliyaviy dastaklar ko`rinishida bo`ladi. Korxona joriy faoliyati mazkur resurslarning harakatlanishi orqali ta’minlab boriladi. Shu nuqtai nazardan moliyaviy menejment pul resurslari samarali harakatlanishiga qaratilgan usullardan foydalanadi: 1. Pul mablag`larini o`tkazishga qaratilgan usullar. 2. Pul mablag`lari ortishi uchun kapital joyini almashtirishga qaratilgan usullar. 3. Spekulyativ xarakterga ega bo`lgan usullar. 4. Kapitalning katta daromad olib kelishi qobiliyatini saqlashga qaratilgan usullar. Pul mablag`larini o`tkazish (perevod, perechisleniye) usullari sotib olingan tovarlar (xizmatlar) uchun hisob-kitob usullari hisoblanadi. Ularning negizi tovarlar (xizmatlar)

oldi-sotdisidagi pul munosabatlari hisoblanadi (oldindan to`lov, chegirma berish, nasiyaga sotishda tezroq to`lovlarni rag`batlantirish). Pul mablag`lari ortishi uchun kapital joyini o`zgartirish - bu joriy pul mablag`larini asosiy kapitalning va aylanma kapitalning turli elementlariga yo`naltirishda pul mablag`lari tushumlari ortib borishini ta’minlay oladigan variantlarning tanlab olinishidir. Bu qisqa muddatli qo`yilmalar bilan ham, uzoq muddatli qo`yilmalar bilan ham bog`liq. Spekulyativ operatsiya - qisqa muddatli bitim. Bunga, eng oddiy holda, qarzga olinib, kreditga berilgan pul summasining foiz farqiga o`xshashlar kiradi. Kapitalning katta daromad olib kelish qobiliyatini saqlashga qaratilgan usullar korxonani yanada rivojlantirish uchun qo`shimcha ichki va tashqi manbalar safarbar qilinishi zarur bo`lganda qo`llanadi. Korxonada moliyaviy ta’minotni boshqarish usullari turlari va yo`nalishlari 1- jadvalda ifodalangan . 1-jadval. Korxonada moliyaviy ta’minotni boshqarish yo`nalishlari va usullari Бошқариш мақсади Бошқарув стратегияси (маблағларни ишлатиш йўллари ва йўналишлари) Бошқарув тактикаси (бошқарув усуллари) I. Капитал қўйилмаларини бошқариш 1. Капитал қўйилмаларнинг коплаш муддатини қисқариши 1.1. Капитал қўйилмаларнинг оптимал вариантини танлаш 1.1.1. Прогнозлаштириш ва режалаштириш 1.1.2. Дисконтлаш 1.1.3. Диверсификациялаш 1.2. Объект қуриш муддатини қисқартириш 1.2.1. Занжирий режалаштириш 2. Капиталнинг рен-табеллик даражасини ошириш (киритилган капиталнинг фойда нормаси) 2.1. Маҳсулот реализацияси рентабеллигини ошириш) 2.1.1.Тушумнинг ортиши 2.1.2. Ишлаб чиқаришда таннархнинг даражасини пасайтириш

2.2. Асосий фондларнинг фонд қайтимини кўпайтириш 2.1.1. Тушумнинг ортиши 2.2.2. Алоҳида олинган ускуналар, майдонлар ва ҳоказоларнинг самарали ишлатилиши 2.2.3. Жисмоний ва маънавий эскирган воситаларни алмаштириш 2.3. Номоддий активларнинг фонд қайтимини ошириш 2.3.1. Тушумнинг ортиши 2.3.3. Эскирган номоддий активлар турини янгиларга алмаштириш 2.4. Айланма маблағларнинг айланишини тезлаштириш №3га каранг II. Aylanma mablag`larning aylanishini boshqarish 3. Aylanma mablag` - larning aylanishini tezlashtirish 3.1. Sotishdan pul tushumi va boshqa pul tushumlarini oshirish 3.1.1. Samarali hisob-kitob usullari 3.1.2. Umidsiz debitorlik qarzni paydo bo`lishiga yo`l qo`ymaslik 3.2. Aylanma mablag`lar summasini optimallashtirish 3.2.1. Debitorlik qarzini optimallashtirish 3.2.2. Matayeriallar va tayyor mahsulot zaxiralarini optimallashtirish 3.2.3. Kassada va bankdagi pul mablag`lari summalarini optimallashtirish Moliyaviy menejment bevosita ishlab chiqarish jarayonining o`zida ham amalga oshiriladi. Bu xarajatlarni tasniflash, o`lchash usullarini tanlash, rejalashtirish va nazorat qilish kabilarda ifodalanadi. Mazkur masalalar keyingi o`rinlarda alohida ko`rib chiqiladi.

Kreditorlik qarzlari va ularni boshqarish Kreditorlik majburiyatlari qarshi tomonga korxonaning to`laydigan majburiyatlarini xarakterlaydi. Biz yukorida uning tarkibiga nimalar kirishini va ularning yuzaga kelish sabablarini tarkiblab o`tgan edik. Kreditorlik majburiyatlari yuzaga chiqishining asosiy sababi sifatida bevosita debitorlik majburiyatlarining vaqtida kelib tushmasligini ham ko`rsatish mumkin. Kreditorlik majburiyatlarining tarkibi tahlilida qarzdor bo`lgan tomonlar bo`yicha majburiyatlarning qatorlanishi, ularni to`lash muddatlari bo`yicha tarkiblanishiga baho beriladi. Shuningdek debitorlik majburiyatlarining aylanish koeffitsiyenti va aylanish davrini aniqlashdagi kabi bunda ham kreditorlik majburiyatlarining aylanishi koeffitsiyenti va davri aniqlanadi. Lekin bunda qatnashuvchi ko`rsatkichlar farqlanadi. Kreditorlik majburiyatlari aylanishini o`rganishda asosiy ko`rsatkichlar sifatida nasiyaga olingan yoki hali puli to`lanmagan mollar, ashyolar, ish va xizmatlar summasiga hamda kreditorlik majburiyatlarining haqiqiy ko`rsatkichlariga murojaat qilinadi. Kreditorlik majburiyatlarini to`lash muddatlari bo`yicha quyidagi tarkibini belgilash mumkin: - to`lash muddati kelgan majburiyatlar; - to`lash muddati o`tib ketgan majburiyatlari. Yil kalendar davrining taqsimi bo`yicha kreditorlik majburiyatlarining quyidagi shakllarini belgilash mumkin: - 1 oygacha bo`lgan majburiyatlar; - 1 oydan 2 oygacha bo`lgan majburiyatlar; - 3 oydan 6 oygacha bo`lgan majburiyatlar; - 6 oydan bir yilgacha bo`lgan majburiyatlar; - 1 yildan ortiq muddatga bo`lgan majburiyatlar.

jadval 8 Korxonada jami kreditorlik qarzlarining hisobot davri oxiriga bo`lgan holati 55802 ming so`mni tashkil kilgan. Shundan 1 oygacha bo`lagan kreditorlik qarzlari 35137 ming so`mni, 1 oydan 2 oygacha bo`lgan kreditorlik qarzlari summasi 13065 ming so`mni, 3 oydan 6 oygacha bo`lgan kreditorlik qarzlari summasi 4860 ming so`mni tashkil kilgan. Muddati o`tkazib yuborilgan lekin undirilmagan kreditorlik qarzlari summasi 972 ming so`mni tashkil kilgan. Kreditorlik qarzlarining holatiga ularning aylanish darajalarini o`rganish asosida to`liq baho berish mumkin. Kreditorlik qarzlari aylanuvchanligi bo`yicha quyidagi bog`lanishlar jadvalini keltirib o`tish mumkin. Korxonada kreditorlik qarzlari o`tgan yilning shu davriga nisbatan 26041 ming so`mga o`sgan. Ularning aylanuvchanlik darajasi ham o`tgan yilga qadar bir qadar yaxshilangan. Jumladan kreditorlik qarzlarining aylanish koeffitsiyenti +0,103 ga, kuni

esa 3,2 kunga kamaygan. Demakki, korxona kreditorlik qarzini to`lash muddati 3,2 kunga tezlashgan deyish mumkin. Bu albatta, katta ko`rsatkich emas. Lekin shunga karamay korxona ularni tezlashtirish choralarini ko`rmog`i lozim. Kreditorlik majburiyatlarining jami majburiyatlar tarkibidagi salmog`i o`tgan yilning shu davriga nisbatan 9,7 foizga kamaygan . jadval 8 Kreditorlik majburiyatlarining aylanishi tahlili Ko`rsatkichlar O`tgan yil hisobot yili Farqi 1 2 3 4 1. Kreditorlik majburiyatlari, (ming so`mda) 29761 55802 +26041 2. Mahsulot sotishdan olingan sof tushum, (ming so`mda) 100980 195120 +94140 3. Majburiyatlar, (ming so`mda ) 52056 117758 +65702 4. Kreditorlik qarzlarining muddati o`tgani, (ming so`mda) 1161 972 -189 5. Kreditorlik qarzlarining aylanish koeffitsiyenti, (2q/1q) 3,393 3,496 +0,103 6. Kreditorlik qarzlarining aylanish davri, kunda (1q*360/2q) 106,1 102,9 -3,2 7. Majburiyatlar tarkibida kreditorlik qarzlari ulushi, foizda (1q/ 3q*100) 57,1 47,4 -9,7 8. Muddati o`tgan kreditorlik qarzlarining jami kreditorlik qarzlari tarkibidagi salmog`i, foizda (4q/1q*100) 3,9 1,7 -2,2 Muddati o`tgan kreditorlik majburiyatlari esa summa bo`yicha 189 ming so`mga kam bo`lgan, yoki 2,2 foizga ((1161/29761*100)-(972/55802*100)) kamaygan . jadval 8 Kreditorlik qarzlari aylanishiga ta’sir etuvchi omillar tahlili Ko`rsatkichlar Kreditorlik qarzlari aylanish koeffitsiyenti Kreditorlik qarzlari aylanish davri 1.O`tgan yil 3,393 106,1 2.Shartli hisobot yili 6,556 54,91 3.hisobot yili 3,496 102,9

Jami farq +0,103 -3,2 Ta’sir etuvchi omillar * * 1.Sotishdan olingan sof tushum summasining o`zgarishi +3,163 -51,2 2.Kreditorlik qarzlari summasining o`zgarishi -3,06 +48,0 Kreditorlik qarzlarining shartli aylanish koeffitsiyenti va aylanish davrining hisobi. Kreditorlik majburiyatlarining shartli aylanish koeffitsiyenti quyidagi formulaga asosan aniqlanadi: Ka = sotishdan tushum: kreditorlik majburiyatlari Kreditorlik majburiyatlarining shartli aylanish davri esa quyidagi formula asosida aniqlanadi: Ad = (kreditorlik majburiyatlari x 360): sotishdan tushum. Kreditorlik qarzlari aylanish koeffitsiyenti o`tgan yilga nisbatan 0,103 darajaga ortgan. Bu o`zgarishda mahsulot sotishdan olingan sof tushum summasining o`zgarishini ta’siri +3,163 ga, kreditorlik qarzlari summasining o`zgarishi esa -3,06 ga teng bo`lgan. Kreditorlik qarzlarining to`lash muddati o`tgan yilga nisbatan -3,2 kunga tezlashgan. Bu o`zgarishda mahsulotlar tannarxining yoki sotib olingan qiymatliklar va xizmatlar summasining o`zgarishi ta’siri -51,2 kunga, kreditorlik qarzlari summasining o`zgarishi esa +48,0 kunga teng bo`lgan .

Faktoring va trast operatsiyalarini boshqarish Faktoring - subyektlar o`rtasida qarzlarni undirishda vositachilik faoliyatidir. Faktoringda o`rtada turuvchi subyekt (odatda bank) qarz bergan subyektdan ma’lum bir komission to`lov evaziga qarzdordan mablag`ni undirish huquqini qo`lga kiritadi. Faktoring shartnomasi tuzilishi bilan subyekt undirolmay turgan qarzning aksariyat qismini faktoring subyekti (yoki bank) dan qo`lga kiritadi. So`ngra faktoring subyekti debitor subyektga qarzni undirish bo`yicha da’vo qo`zg`atadi. Faktoring operatsiyalari kreditning kichik biznes subyektlari uchun qulay shakllaridan biridir. O`z xususiyatiga ko`ra, uni kreditning bilvosita shakli deb ham atash mumkin. Bank tomonidan mijozlarga faktoring xizmati ko`rsatishning asosiy mazmuni mijozlarning debitor hisoblarini inkassolash va boshqa iqtisodiy subyektlardan ular uchun to`lovlarni undirib olishdan iborat bo`lib, bank bunday xizmatni ikki xil yo`l bilan amalga oshirishi mumkin. Birinchisida bank mijoz uchun to`lovni uning qarzdoridan undirilishida vositachi bo`lib maydonga chiqadi va bu mijozning o`z qarzdori bilan tuzgan xo`jalik shartnomasida qayd etilgan bo`ladi. Ikkinchi holda bank mijozdan uning to`lovni talab qilish huquqini beruvchn hujjatni sotib oladi (tegishli ravishda diskontlangan holda) va to`lovni to`lovchidan mustaqil ravishda undiradi. Ikkinchi hol o`z mazmuni bo`yicha mijoz bank kreditidan foydalanayotganligini bildiradi. Faktoring xizmatlari ko`rsatilganda bank mijozdan komission haq yoki faktornng krediti bo`yicha foiz olishi mumkin. Faktoring krediti bo`yicha foiz stavkalari qayta moliyalash stavkalaridan yuqoriroq bo`lgani ma’qul, chunki faktoring operatsiyalarining tavakkalchilik darajasi ancha yuqori hisoblanadi. Faktoring xizmatlari ko`rsatish bank mijoz bilan o`zaro shartnoma tuzadi. Shartnomada bevosita faktoringdan tashqari u bilan bog`liq boshqa qator xizmatlar ko`rsatilishi haqida ham shartlashib olish mumkin : - - mijozdagi debitor qarzlari buxgalteriya hisobini yuritish;

- mijozga xo`jalik shartnomalari tuzish, to`lovlarni o`z vaqtida undirish, hisob-kitoblarni yo`lga qo`yish bo`yicha maslahatlar berish; - mijozni bozor va undagi baholar hakida, potensial xaridorlarning to`lov qobiliyati va boshqa ma’lumotlar bilan ta’minlash va boshqa xizmatlar. Shartnomada faktoring turi, faktoring krediti hajmi va foizlari, vositachilik haqi, o`zaro majburiyatlarning ado etilishi kafolatlari va majburiyatlarni bajarmaganlik uchun moddiy javobgarlik, hujjatlarni rasmiylashtirish tartibi va boshqa jihatlar batafsil bayon etilishi lozim. Faktoring shartnomasi tuzishdan oldin bank mijozning moliyaviy ahvolini sinchiklab o`rganadi: balans likvidligi ko`rsatkichlari, debitor qarzlari tarkibi va muddatlari tahlil qilinadi, korxona mahsulotini sotish imkoniyatlari, bozor konyunkturasi, xaridorlarning to`lov qobiliyati aniqlab olinadi. Faktoring shartnomasi summasini belgilashda mijozning xaridorlar bilan xo`jalik shartnomalariga asoslanish maqsadga muvofiqdir. Bankning mijozlardan boshqa emitentlar veksellarini sotib olishi (veksellarni hisobga olish) ham o`z mazmuniga ko`ra faktoring operatsiyasidir. Chunki bunda bank veksel bo`yicha to`lovni undirishni o`z zimmasiga oladi. Tijorat banklarining asosiy moliyaviy xizmat turlaridan yana biri -trast operatsiyalaridir. Ma’lumki, har bir kredit muassasasi amalga oshiradigan operatsiyalarning turi va tarkibi ko`plab omillarga bog`liq bo`ladi. Bankning hajmi va strategiyasi, sho`balararo aloqalarining rivojlanganligi, kerakli barcha ruxsatnomalarning mavjudligi, qo`shimcha daromad olishga bo`lgan intilish va boshqalar shular jumlasidandir. Shu jihatdan olib qaraganda, ko`p banklar asosiy operatsiyalar bilan bir qatorda, boshqa operatsiyalar deb nomlanadigan operatsiyalarni ham amalga oshiradilar. Ushbu operatsiyalar qatoridan trast operatsiyalari bevosita salmoqli o`rin egallaydi. Trast operatsiyalari - bu mijozga tegishli bo`lgan va boshqa aktivlarni boshqarish bo`yicha olib boriladigan operatsiyalardir. Hozirgi paytda banklarning o`z mijozlari va bozor o`rtasida to`la huquqli vositachi agent sifatida ish olib borishi, natijada bir qator

daromad manbalarini qo`lga kiritishi bois trast operatsiyalari ancha muhim ahamiyatga ega hisoblanadi. Trast tufayli bank bir qancha imkoniyatlarga ega bo`ladi: • qo`shimcha mablag`larni qo`lga kiritadi va ularni o`z manfaati yo`lida tasarruf etadi; • trast shartnomasi bo`yicha komissiya daromadlariga yoki tasarrufdagi qimmatbaho qog`ozlardan keladigan foydadan hissaga ega bo`ladi; • o`zga kapital bilan ish olib borish davomida bank faqatgina trast shartnomasi chegaralarida javobgar bo`ladi; • trast operatsiyalarining hisobi bankning balans hisobvarag`iga ta’sir ko`rsatmaydi, ammo ulardan keladigan daromad bankning umumiy daromadiga qo`shilib ketadi. Trast shartnomasini tuzishdan asosiy maqsad - bu bir tarafning ikkinchi taraf foydasini ko`zlagan holda ma’lum bir mulkni (pul mablag`lari, qimmatbaho qog`ozlar, mulkiy va boshqa huquqlar) boshqarish vazifasini o`z zimmasiga olishi bo`yicha ikki taraflama ishonch munosabatlarini o`rnatishdan iborat. Trastning obyekti sifatida qonun talablariga javob beradigan har qanday turdagi, shu jumladan, garovga qo`yilgan mulklar olinishi mumkin. YA’ni, bu korxonalar va ularning aktivlari, mahsulotlar, yer maydonlari, ko`chmas mulk, pul mablag`lari, qimmatbaho qog`ozlar, valyuta va moddiy boyliklari, mulkiy huquqlar bo`lishi mumkin. Trast operatsiyalari bo`yicha munosabatlar muassis va mulk egasi tomonidan tuziladigan shartnomaning imzolanishidan so`ng boshlanadi. Trast operatsiya larini boshqarish aktivlarga egalik qilishning barcha yoki ayrim tomonlarini o`z ichiga olishi mumkin. YA’ni: saqlash; ishonchli shaxsning manfaatini ko`zlab chiqish (hissadorlar majlisi, ssuda va xokazo); daromad va investitsiyalash faoliyatini boshqarish; aktivlar oldi-sotdisi; • qog`ozlarni jalb qilish va to`lash, qimmatbaho qog`ozlar chiqarish va joylashtirish;

yuridik shaxsning tashkil etilishi, qayta tashkil etilishi va tugatilishi bilan bog`liq rasmiyatchiliklarni amalga oshirish; mulkka bo`lgan egalik huquqini boshqa shaxsga o`tkazilishi (sovg`a, meros, hadya va b. sifatida); mijozning shaxsiy bank hisob raqamini, kassa va moliyaviy xo`jalik ishlarini yuritish xamda majburiyatlar bo`yicha hisob-kitoblarni amalga oshirish; • korxonaning qayta tashkil etilishi yoki bankrotlikka uchrashi, boshqaruvni o`z qo`liga olishi va boshqalar. Jahon amaliyotida odatda, bank trast operatsiyalari uch turga bo`linadi: 1. Jismoniy shaxslarga ko`rsatiladigan trast xizmatlari. 2. Tijorat korxonalariga ko`rsatiladigan trast xizmatlari. Notijorat tashkilotlarga ko`rsatiladigan trast xizmatlari. Jismoniy shaxslarga ko`rsatiladigan trast xizmatlari chet el banklari tomonidan keng taqdim etiladi. Ular shaxsiy mulkni boshqarish, vositachilik, o`z ta’minotiga olish va boshqalardir. Meros bo`yicha tashkil etiladigan trastlar “meros trastlari” deyiladi va faqatgina mulk egasining vafotidan so`ng kuchga kiradi. Jismoniy shaxslar shuningdek, xayot davomidagi trastlarni tashkil etishi mumkin. Bunda trast mulk egasining xayotligida ham ishlayveradi. Meros trastlari ko`pincha mulk egasining o`z mulkini trast shaklida bo`lib berish niyati paydo bo`lgan paytlarda tashkil etiladi. Bundan tashqari, bank otaliq vazifasini ham bajarishi mumkin. Bu borada bank aktivlarining jamlanishi va saqlanishi, barcha da’volar bo`yicha javob berish, kerakli qarz va meros to`lovlarini amalga oshirish ishlarini o`z zimmasiga oladi. Shaxsiy trast xizmatlarining yana bir turi bu „xususiy agentlik hisobvarog`i“ni olib borish hisoblanadi. Unga asosan bank agent sifatida jismoniy shaxsning asosiy aktivlari, moliyaviy ishlarini boshqarish va kunlik xarajatlarini amalga oshirish ishlarini o`z zimmasiga oladi. Bunda bank jismoniy shaxs uchun maosh olishi, foiz yoki dividendlar olishi va to`lashi, arenda va qarz majburiyatlarini, shaxsiy xarajatlarni to`lash ishlarini amalga oshirishi mumkin. Trastning ushbu turida bank xodimlari kerak bo`lganda o`z irodalariga

muvofiq ish yuritishlari mumkin. Unda bu trast “boshqarish huquqiga ega ishonch schyoti” deb nomlanadi. Tijorat korxonalariga ko`rsatiladigan trast xizmatlarini ikki turga ajratish mumkin: agentlik va kafillik. Agentlik trastlariga, asosan, bank firmaning xususiy agenti sifatida ish yuritib, ko`pincha mijoz manfaatini ko`zlagan holda qimmatbaxo qog`ozlarni chiqaradi, ular bo`yicha dividendlar to`laydi hamda hissadorlarning talablariga asosan, ularni qaytadan moliyalashtiradi va muddati kelgan majburiyatlar bo`yicha qarzini uzadi. Kafillik operatsiyalari bo`yicha esa trastlar, asosan, katta kompaniyalarning ta’minlanmagan mablag`lari sotiladigan tijorat kog`ozlar bozorining ishlashi bilan bog`liq. Banklardagi trast bo`limlari tijorat qog`ozlarni sotib olish bo`yicha hisobni yuritadi, realizatsiya qilinadigan qimmatli qog`ozlarni investorlarga yetkazib berishni ta’minlash hamda muddati kelgan qimmatli kog`ozlarning egalariga qaytarish ishlarini bajaradi. Hozirda jahon miqyosida notijorat tashkilotlarga ko`rsatiladigan trast operatsiyalariga bo`lgan raqobat kuchayib bormoqda. Ular qatoriga asosan pensiya, korporativ va hukumat fondlari kiradi. Trast bo`limlari xuddi shu tashkilotlarning fondlarini boshqarishga intiladi. Bu jarayon to`g`ridan to`g`ri va diskretsion shakllarda amalga oshirilishi mumkin. To`g`ridan to`g`ri agent trastga ishonch tariqasida topshirilgan shaxsiy mulkning hamda ular bo`yicha hisobotlarni yuritilishi uchun javob beradi. Diskretsion agent esa aksincha, investitsion qarorlar qabul qiladi va aksariyat hollarda o`zining xohish-irodasiga qarab ish olib boradi. Trast faoliyatining eng asosiy masalalaridan biri - tijorat banklari mijozlarining qimmatli qog`ozlari portfelini boshqarishdan iborat. Katta-katta kompaniyalar, pensiya fondlari, o`zlarining mablag`larini tijorat banklariga ishonib topshiradi. Ushbu katta kompaniyalar bo`yicha banklarga qat’iy qoidalar o`rnatiladi. Unga banklar rezervlarini ishonchlilik, diversifikatsiya, qaytarib berishlik, foydalilik va likvidlilik prinsiplariga amal qilgan holda joylashtiradi. G`arbdagi ko`plab bankirlar trast bo`limlarini „dunyoning boshqa bir qismi“ sifatida ko`radilar. Bundan asosiy maqsad trast xizmatlarini oddiy bank ishidan ajratib olishdir. Chunki trast bo`limining xodimlari o`z mijozlarining manfaatlarini ko`zlaydi, bankning

manfaati bilan mijozning manfaati aksariyat xollarda bir-biriga mos ham kelmaydi. Lekin shunga qaramasdan, trast bo`limlari o`zining faoliyati bilan bankka katta miqdorda qo`shimcha daromad keltiradi. Trast bo`limining daromadlari bevosita va bilvosita daromad shaklida 2 ga bo`linadi: - bevosita daromadlar asosan xizmat uchun gonorar va komissiya to`lovlaridan iborat bo`ladi; - bilvosita daromadlarga esa - xizmat uchun to`lanadigan kat’iy yoki o`zgaruvchan foiz stavkalari hamda trast aktivlarining hajmi va qiymatiga bog`liq ravishda belgilanadigan komissiya to`lovlari kiradi . Lizing operatsiyalari. Moliyaviy lizing «Lizing» so`zi inglizcha bo`lib, «Lease» fe’lidan kelib chiqqan va taxminan, «mulkni ijaraga berish» yoki «mulkni ijaraga olish» ma’nolari ifodasini bildiradi. Ba’zi manbalarda ta’kidlanishicha, mashina, jihoz, transport vositalari va boshqa ishlab chiqarishga taalluqli harakatlanuvchi mulkni uzoq muddatli ijaraga olishdir. Bir qator mahsus adabiyotlarda ham shunga yaqin ta’rif beriladi, ularning mualliflari, lizing biznesiga xos ijara munosabatlarining uzoq muddatliligini ta’kidlaydilar2. Biroq o`z mohiyatiga ko`ra, bu munosabatlarning kredit xususiyatiga ega bo`lgan tabiatini ko`pincha inkor etadilar. Ko`pchilik mualliflar lizingning mohiyatini ochib beruvchi o`ziga xos xususiyatlarni nazardan chetda qoldiradilar. Ma’lumki, lizing oddiy ijara emas, balki bu — uning o`ziga xos — kreditga yaqinlashtiruvchi xossa. Ijaradan farqli o`laroq unda, qoidaga ko`ra, uchta va undan ortiq subyekt qatnashadi: uskunalarni yetkazib beruvchi, lizing (moliya) kompaniyalari va foydalanuvchilar. Iqtisodchilar orasida, «lizing — ijara haqidagi oddiy kengaytirilgan bitim» yoki «ijara butun muddati mobaynida ijaraga oluvchining mulkka egalik huquqi saqlangan ijara shartnomasi» yoki «lizing ijara munosabatlarining alohida turi»3 deb hisoblovchilar ham mavjud. Lizing mohiyatini quyidagi ibora orqali ifoda etsak bo`ladi: “Boylik, mol-mulkka egalik qilishdan emas, balki undan foydalanishdan iborat bo`ladi”. Mazkur jumla lizingning

asosiy g`oyasini to`liq namoyon etadi. Korxona yoki tadbirkorga ishlash va daromad topish uchun mol-mulkka egalik qilish shart emas, balki muayyan muddat davomida undan foydalanishning o`zi kifoyadir. Bu ayniqsa asbob-uskunani mul qilib sotib olish moliyaviy imkoniyatlar cheklangan korxonalar uchun muhimdir. Lizing mexanizmi bunday korxonalarga asbob-uskunadan muayyan muddat davomida maqbul miqdordagi lizing to`lovlari evaziga foydalanish huquqini qo`lga kiritish imkoniyatini beradi. Shuningdek, ushbu asbob-uskunadan foydalanish muddati tugagandan so`ng uni korxonananing mulkiga o`tkazish imkoniyati ham mavjud. O`zbekiston Respublikasining «Lizing to`g`risida»gi qonunida lizingga quyidagicha ta’rif berilgan: «Lizing (moliyaviy ijara) ijara munosabatlarining alohida turi bo`lib, unda bir taraf (lizing beruvchi) ikkinchi tarafning (lizing oluvchining) topshirig`iga binoan uchinchi tarafdan (sotuvchidan) lizing shartnomasida shartlashilgan mol-mulkni (lizing obyektini) mulk qilib sotib oladi va uni shu shartnomada belgilangan shartlarda haq evaziga egalik qilish va foydalanish uchun lizing oluvchiga o`n ikki oydan ortiq muddatga beradi. Lizing shartnomasi odatda lizing obyektining ijarachi tomonidan ijara muddati so`ngida butunlay sotib olinishini nazarda tutadi va to`la berilgan ijara summalari obyekt bahosining to`langan qismi deb qabul qilinadi. Lizing obyekti ijarachi tomonidan sotib olinishini nazarda tutmaydigan ijara operativ lizing deb ataladi hamda u ko`pincha qisqa muddatli (bir yilgacha) bo`ladi. Lizing obyekti ijarachi ixtiyorida butunlay qolishi esa moliyaviy lizing deb ataladi. O`zbekiston Respublikasining 1999 yil 14 aprelda qabul qilingan «Lizing to`g`risida» gi qonunida lizinning ikki turi, ya’ni moliyaviy va operativ turlari belgilangan. 2002 yil 13 dekabrda qabul qilingan «O`zbekiston Respublikasini ayrim qonun hujjatlariga o`zgartishlar va qo`shimchalar kiritish to`g`risida» gi qonunga muvofiq lizingni moliyaviy turi qoldirildi. O`zbekiston Respublikasi qonunchiligiga asosan moliyaviy lizingda quyidagi shartlar bajarilishi lozim: lizing shartnomasi muddati tugagandan so`ng lizing obyekti lizingga oluvchi ixtiyorida qolishi lozim;

lizing shartnomasining muddati lizing obyektining xizmat muddatini 80 foizidan oshadigan muddatni yoki shartnoma muddatini tugashiga lizing obyektining qoldiq qiymati birlamchi qiymatining 20 foizdan oz miqdorni tashkil etishi kerak; - lizing shartnomasining muddati tugashi bilan lizingga oluvchi lizing obyektini sotish kunidagi bozor bahosidan past narxda sotib olish huquqiga ega bo`lishi lozim; - shartnomaning amal qilish davrida amalga oshirilgan lizing to`lovlarining umumiy hajmi lizing obyekti qiymatining 90 foizdan ortiq qismini tashkil etgan bo`lishi lozim. Mazkur shartlarlarning bittasi bajarilmagan taqdirda lizing turi operativ lizing bo`ladi. Operativ lizing uchun odatda quyidagi belgilar xos bo`ladi: - ijara muddati ijaraga berilayotgan mulkning to`la jismoniy eskirishi davrini qamrab olmaydi; - mulk buzilishi yoki yo`qotilishi tavakkalchiligi ijaraga beruvchi zimmasida qoladi; -ijara muddati tugagandan so`ng mulk boshqa ijarachiga ijaraga beriladi yoki butunlay sotib yuboriladi. Bir yilgacha muddatga ijarani bildiruvchi lizing renting deb ataladi, bir yildan uch yilgacha muddatga esa xayring deb nomlanadi. Bunday operatsiyalar bilan banklar deyarli shug`ullanmaydilar, ular ixtisoslashgan lizing kompaniyalari uchun xos. Mulkni uning haqi qismlariga bo`lib turadigan tarzda sotib olish yoki ijaraga olib foydalanish iqtisodiy jihatdan ma’qulroq bo`lgan hollarda lizing xizmatlariga murojaat qilinadi. Ijarachi mulkdan amalda o`ziga tegishli mulk kabi foydalanadi, lekin yuridik jihatdan mulkning qonuniy egasi deb lizing beruvchi hisoblanadi. Lizing oluvchi (ijarachi) lizing bo`yicha xarajatlarni to`la-to`kis tannarxga qo`shadi va shu orqali o`zining moliyaviy tavakkalchiligini ancha kamaytiradi. Banklar asosan moliyaviy lizing bilan shug`ullanishni ma’qul ko`radilar. Moliyaviy lizing xizmat ko`rsatish bilan birgalikdagi lizing, loverij-lizing va "paket" tarkibida lizing kabi turlarga bo`linadi. Xizmat ko`rsatish bilan birgalikdagi lizingda moliyaviy lizing bilan birgalikda ijaraga berilayotgan mulkdan foydalanish bilan bog`liq qo`shimcha xizmatlar ko`rsatilishi haqida ham shartnoma tuziladi. Loverij-lizingda topshirilayotgan mulkning bir qismi bankdan, ikkinchi qismi (ko`prog`i) uchinchi tomondan ijaraga olinadi. "Paket"

tarkibidagi lizingda bino va inshootlarni korxona kredit hisobiga sotib oladi, uskuna esa korxonaga lizing shartlari bilan topshiriladi. Ijaradagi mulk ekspluatatsiyasi bilan bog`liq xarajatlar, ijarachi zimmasiga yuklanadigan lizing munosabatlari sof lizing, bu mulkka texnikaviy xizmat ko`rsatish ijaraga beruvchi zimmasida bo`lgan lizing esa to`la lizing deb ataladi. O`z mazmuniga ko`ra lizing kredit bitimidir. Ijarachi lizing obyektida mujassamlashgan qiymatni qaytarib berish, muddatlilik va haq to`lash shartlari bilan vaqtincha foydalanish uchun bankdan qarzga oladi. Lizing o`zining tashqi shakli bo`yicha ijara ko`rinishida bo`lsa ham, mazmuni bo`yicha undan muhim ravishda farqlanadi. Lizing oluvchi ijarachi kabi mulkni uzoq muddatli foydalanish uchun oladi. Shu bilan birga lizing oluvchiga mulkka egalik huquqi bilan bog`liq majburiyatlar ham yuklanadi: mulkning qiymatini to`lash, mulk tasodifan nobud bo`lishi talofatlarini qoplash, mulkni sug`urtalash, texnikaviy xizmat ko`rsatish, ta’mirlash. Biroq, moliyaviy lizing munosabatlari tugagunga qadar lizing beruvchi mulkning egasi bo`lib qolaveradi. Lizing obyekti nobud bo`lishi yoki obyektdan foydalanish imkoiiyati yo`qligi lizing oluvchini qarzni to`la ravishda to`lab berish majburiyatidan ozod qilmaydi. Lizing oluvchi ijarachidan farqli ravishda mulkning butun qiymatini to`lab beradi. Lizing obyektida nuqsonlar aniqlangan hollarda lizing beruvchi kafolat majburiyatlaridan ozod hisoblanib, lizing oluvchi barcha da’volarni obyektni yetkazib beruvchi (sotuvchi)ga yo`naltirilishi lozim. Tijorat banklari tomonidan amalga oshiriladigan lizing operatsiyalarining asosiy turi sof moliyaviy lizing, ya’ni ijaradagi mulkka xizmat ko`rsatish xarajatlari to`lasicha ijarachiga yuklangan va ijara muddati davomida mulk qiymati to`la to`lab beriladigan lizingdir. Sof moliyaviy lizingda ijara muddati ijara obyektining iqtisodiy hayot muddatiga muvofiq keladi. Ushbu jarayonda bank moliyalovchi vazifasini ijro etadi. Bank bilan ijarachi o`rtasidagi munosabatlar ular o`rtasida tuziladigan lizing shartnomasida rasmiylashtiriladi. Shartnomada bankning lizingdagi mulkdan ijarachi tomonidan maqsadga muvofiq foydalanishni tekshirish huquqi qayd etiladi. Shartnomaga binoan, lizingdagi mulkdan maqsadga muvofiq kelmaydigan yo`nalishda foydalanilganda,

noto`g`ri foydalanish natijasida uning holati yomonlashganda, mulk yo`qotilgan yoki nobud bo`lgan taqdirda bank lizing shartnomasini bekor qila oladi. Ijara haqi to`lovlari uzoq muddatga kechiktirilganda ham bank tomonidan shartnomani bekor qilinishi huquqi nazarda tutilishi mumkin. Shartnomada shartnoma ijarachining aybi bilan bekor qilingan hollarda ijarachi tomonidan bankka ijara bitimining to`liq summasidan kam bo`lmagan miqdorda tovon to`lanishi (shu jumladan muayyan miqdorda jarima ham) kelishib olingan bo`lishi kerak. Ijarachi bankrot bo`lgan holda mulk bankka qaytarib olinishi hamda lizing shartnomasi bekor qilinishidan bank talofotlari ijarachidan to`la undirilishi lozim. O`zbekistonda lizing munosabatlarini keng yo`lga qo`yishning huquqiy asoslari yaratilgan. 1995 yilda ustav fondi 4,0 mln. AQSH dollaridan iborat "O`zbeklizing Interneshnl AJ" qo`shma lizing kompaniyasi (keyinchalik 2001 y. da 10,0 mln. AQSH doll.ga oshirildi), 1996 yilda "Bank-lizing" universial lizing kompaniyasi (Ustav fondi 200 mln. so`m), 1997 yilda ustav fondi 5,0 mln. AQSH dollaridan iborat "UzKeysAgrolizing" qishlok xo`jalik lizing kompaniyasi, ustav fondi 24,5 mln. AQSH dollaridan iborat “O`zavializing” aksiyadorlik-lizing kompaniyasi, ustav fondi 1,5 mlrd. so`mdan iborat “O`zmed-lizing» ochiq aksiyadorlik jamiyati ixtisoslashtirilgan lizing kompaniyalari tashkil etilgan. Bundan tashqari, lizing munosabatlarini rivojlantirish maqsadida 2000 yilda O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining “Qishloqni lizing shartlarida qishloq xo`jaligi texnikasi bilan ta’minlash chora-tadbirlari to`g`risida” gi, 2011 yilda “O`zbekiston Respublikasida lizing xizmatlarini yanada rivojlantirish va tartibga solish chora-tadbirlari to`g`risida” gi qarorlari qabul qilingan.

Adabiyotlar: 1. Ванхорн, Джеймс, С, Вахович, мл., Джон, М. Основы финансового менеджмента, 12-е издание: Пер. с англ. — М: ООО "И.Д. Вильяме", 2008. — 1232 с: ил. — Парал. тит. англ. ISBN 978- 5-8459-1074-5 (рус.) 2. Ковалева В. «Финансовый анализ», Москва, «Финансы и статистика», 1996г. 3. Леонтьев В.Е. Финансовый менеджмент: Учебник. - М: Элит, 2005. - 560 стр. 4. Павлова Л.Н. Финансовый менежмент. Учебник. - М: ЮНИТИ-ДАНА, 2003.- 269с. 5. Тошмуродова Б.Э., Элмирзаев С.Э.,Турсунова Н.Р. Молиявий менежмент. Дарслик Ўз РО ва УМТВ ТМИ.- Т.: «Иқтисод- молия», 2017.- 338 бет

O'xshashlar

Ta’lim jarayonini boshqarish

Korxonada narx shakllanish jarayonini boshqarish

O’quv jarayonini tashkil etishh va samarali boshqarish asosidagi pedagogik texnologiyalar

Ta’lim tarbiya jarayonini tashkil kilish. Boshqarish tizimi va ishlab chiqarish

Oliy о'quv yurtlarida ta'lim-tarbiya jarayonini boshqarish asoslari