Kadrlar tayyorlash milliy dasturi - Pedagogika - Referatlar

Kadrlar tayyorlash milliy dasturi

Yuklangan vaqt:

04.03.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

236.5 KB

Ko'chirib olish

Kadrlar tayyorlash milliy dasturi Reja: 1. Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi ilmiy asoslari 2. Umum ta’lim maktabi bitiruvchisining shaxs modeli 3. Oliy ta’limning birinchi bosqichi bitiruvchisi – bakalavrning shaxs modeli

Mustaqillikning dastlabki yillaridanoq ta’lim-tarbiya, ilm-fan, kasb-hunar o`rgatish masalalari Respublikamiz Prezidenti I.A. Karimov tashabbusi bilan davlatimiz siyosatining ustuvor yo`nalishlaridan biriga aylandi. 1992 yilda qabul qilingan “Ta’lim to`g`risida”gi Qonun asosida Respublikamizda ta’lim-tarbiya, ilm-fanni rivojlantrishga qaratilgan bir qator ijobiy ishlar amalga oshirildi. Shunday bo`lsada mazkur sohalarda mustabid tuzumdan meros bo`lib qolgan salbiy hodisalar to`la bartaraf etilmadi. Bu holat 1997 yil 29 avgustda Prezident Islom Karimovning O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi IX sesiyasida so`zlagan nutqida aniq ifodalab berildi. Milliy dastur tasodifiy, g`oyibdan paydo bo`lgani yo`q. U uzoq yillar mobaynida olib borilgan tayyorgarlikning natijasidir. O`zbekistonda ishlab chiqilgan va amalga oshirilayotgan kadrlar tayyorlash milliy dasturining muzmun-mohiyati va ahamiyatiga ko`ra bemisl ekani, uning zamonga mosligi va har qanday talabga javob berishidadir. U nafaqat hozirgi davrni, balki kelajakni ham o`zida chuqur ifodalagan qudratli strategik xujjatdir. 1997 yilda qabul qilingan “Ta’lim to`g`risida”gi Qonun va “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi” asosida jamiyatimizda ta’limni tubdan isloh qilish tadbirlari amalga oshirilmoqsa. Kadrlar tayyorlash Milliy Dasturi — jamiyatimizning ta’lim, tarbiya (yurasidagi, hamda ishlab chiqarish, ilm-fan, iqtisodiyot va boshqa sohalari uchun zamonaviy, raqobatbardosh mutaxassislarni shakllantirishning kelajakdagi strategiyalarini aniqlab beruvchi asosiy xujjatlardan biridir. Milliy Dasturda kadrlar tayyorlashning 1995 yilgacha bo`lgan holati atroflicha tahlil qilingan, mavjud kadrlar tayyorlash tizimining prinsipial kamchiliklari ochib ko`rsatilgan, zamonaviy psixologik, pedagogik, sosial va iqtisodiy yondoshuvlar asosida ta’lim tizimini tubdan isloh qilish yo`llari aniqlangan. Yangi ta’lim tizimi kadrlar tayyorlashning barcha bosqichlarida ta’lim oluvchi shaxsining zamonaviy fuqarolik, huquqiy va demokratik jamiyat tomonidan qo`yiladigan talablar asosida shakllanishi, rivojlanishi va kamol topishiga qaratilgandir. Aynan shu sababli har bir talaba Kadrlar tayyorlash Milliy

Dasturini chuqur, e’tibor bilan o`rganishi, hamda uning mohiyatini, prinsiplarini va asosiy holatlarini tushunishi zarur. Bu bilimlar har bir talabaga ta’lim tizimida amalga oshirilayotgan islohotlarni keng va chuqur tushunishga yordam beradi, har bir talabani kasbiy xarakterdagi chuqur bilimlarni va ma’naviy, ahloqiy, vatanparvarlik hamda sosial-psixologik xarakterdagi bilimlarni egallashga yo`naltiradi. Mazkur o`quv qo`llanma Kadrlar tayyorlash Milliy Dasturini ommaviy o`rganishda dam katta yordam berishi mumkin. Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi ilmiy asoslangan va puxta ishlangan, u davlatimiz siyosati va ijtimoiy taraqqiyoti bilan chambarchas bog`liqdir. Milliy dasturda ko`rsatilgan maqsad va vazifalarni bosqichma-bosqich ro`yobga chiqarish mo`ljallangan. Dasturda belgilab. qo`yilganidek, birinchi bosqich – o`tish davri, 1997-2001 yillarda, ya’ni 4 yil davomida joriy etildi. Bu davrda yangi talablar darajasida umumta’lim maktablarini qayta qurish, uch yillik ta’lim – o`rta-maxsus va kasb- hunar bilim yurtlari tizimiga zamin tayyorlash, Oliy ta’limning yo`nalishlari va ixtisosliklari klassifikatorini ishlab chiqish, Davlat Ta’lim Standartlari, o`quv rejalar va fan darsturlarini tayyorlash, pedagog kadrlarni tayyorlash, malakasini oshirish ishlariga katta e’tibor berildi, uzluksiz ta’lim tizimi joriy etildi. Ikkinchi bosqich 2001-2005 yillarga mo`ljallangan bo`lib Milliy dastur to`la amalga oshirilishi ko`zda tutilgan. Bu davrda ta’lim tizimini sifat jihatidan yuksaltirish nazarda tutilgan. Uchinchi bosqich 2005 yildan keyingi yillarga mo`ljallangan bo`lib, bunda raqobatbardosh kadrlarni tayyorlashning yalpi tizimini taraqqiy ettirish va takomillashtirish nazarda tutilgan. Kadrlar tayyorlash Milliy dasturida shaxs modeliga va uzluksiz ta’lim tizimiga katta e’tibor berilgan. Bu qismlarning tavsifini va o`zaro bog`liqligini batafsil ko`rib chiqamiz. Shaxs - bu (keng ma’noda) aniq, yaxlit inson qiyofasi bo`lib, tabiiy va sosial sifatlarni o`zida mujassamlashtiradi.

Tabiiy va sosial sifatlar bir-biriga mutanosib ravishda garmonik rivojlangan bo`lsa, bunday shaxsga garmonik rivojlangan shaxs deb qaraladi. Kadrlar tayyorlash Milliy Dasturi ta’lim tizimining barcha bosqichlarida garmonik shaxsning shakllanishi, rivojlanishi va kamol topishiga qaratilgandir. Kadrlar tayyorlash Milliy Dasturining ta’lim bosqichlari 1-rasmda ko`rsatilgan. Sxemadan ko`rinib turibdiki, yangi ta’lim tizimi kadrlar tayyorlash-ning to`qqizta bosqichini o`z ichiga oladi: - maktabgacha ta’lim; - boshlang`ich ta’lim (1-4 sinflar); - umumiy o`rta ta’lim (5-9 sinflar); - o`rta-maxsus ta’lim (akademik liseylar va kasb-hunar kollejlari); - oliy ta’limning birinchi bosqichi (bakalavriat); - oliy ta’limning ikkinchi bosqichi (magistratura); - aspirantura; - doktorantura; - malaka oshirish va kadrlarni qayta tayyorlash. Keltirilgan ta’limning barcha bosqichlari uzluksiz ta’lim g`oyasi bilan bog`langan, chunki shaxs dastlabki to`rtta bosqichni albatta o`tadi va 18-19 yoshida akademik lisey yoki kasb-hunar kollejini bitirib u yoki bu kasbni egallaydi. Keyinchalik, o`qishga qobiliyatlilari bakalavriatda o`qishni davom ettirishadi va muayyan bilim, ko`nikma va malakalarga ega bo`ladi. Bakalavriatni muvaffaqiyatli tugatgan iqtidorli talabalar o`z yo`nalishlari doirasida magistraturada o`qishni davom ettirishi mumkin. Magistraturani bitirgan talabalar orasidan aspiranturaga kirganlari mamlakatning ilmiy potensialiga hissa qo`shadilar. Sxemadan ko`rish mumkinki, iste’dodli yoshlar doktoranturani 31-33 yoshda tugatishlari va jahon talablari darajasida fan dok-tori ilmiy unvoniga sazovor bo`lishlari uchun imkoniyat mavjud. Ta’limning har bir bosqichida ta’lim oluvchining maqsadi belgilangan. Bitiruvchini tayyorlash maqsadi ta’limning u yoki bu bosqichida bitiruvchining shaxs modelida ochib berilgan. Shaxs modeli jamiyat va davlatning sosial buyurtmasini o`zida aks ettirib, mamlakat

uchun qanday shaxsiy sifatlarga ega bo`lgan bitiruvchilarni tayyorlash kerakligini ko`rsatadi. Bitiruvchining shaxs modeli - kadrlar tayyorlashga beriladigan buyurtmani davlat standartlari mazmuni bilan bog`lovchi omildir. Umumiy ta’lim maktabi bitiruvchisining shaxs modeli 2-rasmda ko`rsatilgan. rasm. Umum ta’lim maktabi bitiruvchisining shaxs modeli Rasmdan ko`rinib turibdiki, har bir umumiy ta’lim maktabi bitiruvchisi o`z shaxsini nafaqat jismoniy jihatdan, balki ilmiy, ijodiy, ma’naviy, ahloqiy, vatanparvarlik va iqtisodiy jihatdan rivojlantirish imkoniyatiga ega. Bitiruvchining bunday modeli garmonik tayyorlangan o`smir va qizlarning shakllanishi va rivojlanishi qanday yo`ldan borishini aniqlashtirib beradi. Shaxsning bu modelida ozod, demokratik, huquqiy va fuqarolik jamiyatida yashayotgan yoshlar uchun shaxsning barcha komponentlari o`z o`rnini topgan. Shaxsning ko`rsatilgan sifatlari qanday darajada bo`lishi, ta’lim-tarbiya jarayonlarining sifatiga, bilim darajasini nazorat qilish tizimining ob’ektivligi va ishonchliligiga, har bir o`quvchining umumta’lim maktabida o`qishi davrida bilim, ko`nikma va malaka olishdagi shaxsiy faolligi va maqsadli intilishlariga bog`liq. Bunday model asosida ta’limning davlat standartlari, o`quv rejlari va dasturlari ishlab chiqiladi, yangi darsliklar, o`quv qo`llanmalari, misolmasalalar to`plamlari,

xrestomatiyalar va ta’limning boshqa didaktik vositalari yaratiladi. Jamiyat va davlatdagi ilgarilab boruvchi sosial, madaniy, iqtisodiy va siyosiy harakatlar tufayli shaxs modeliga o`zgartirishlar, qo`shimchalar va tuzatishlar kiritiladi. Shunday qilib, ta’limning hohlagan bosqichida bitiruvchining shaxs modeli zamonaviy raqobatbardosh kadrlar tayyorlash Milliy Dasturini tizimga soluvchi, yaxlitlovchi elementdir. Oliy ta’limning birinchi bosqichi bitiruvchisi - bakalavrning shaxs modeli 3- rasmda ko`rsatilgan. rasm. Oliy ta’limning birinchi bosqichi bitiruvchisi – bakalavrning shaxs modeli Bakalavrning shaxs modelidan ko`rinib turibdiki, bakalavriatning har bir bitiruvchisi ta’lim jarayonida nafaqat mustahkam va chuqur kasbiy bilim, ko`nikma va malakalar olish, balki o`zining ma’naviy, ahloqiy, huquqiy va vatanparvarlik sifatlarini takomillashtirish imkoniyatiga ega. Shunday qilib bakalavrning shaxs modeli har bir ta’lim oluvchidan yuqori kasbiy, iqtisodiy, ma’naviy-ma’rifiy va psixologik bilimlarga ega bo`lgan ijodiy va mustaqil shaxsning shakllanishi va rivojlanishini nazarda tutadi. Turli yo`nalishdagi (texnik, pedagogik, iqtisodiy, gumanitar va boshqa) oliy o`quv yurtlari uchun bakalavrning shaxs modeli bitiruvchilarning kelajakdagi kasbiy faoliyatlarini hisobga olgan holda ishlab chiqiladi. Bakalavrning shaxs modeli ta’lim oluvchilarda yuksak madaniyatning turli tomonlari shakllanishini va rivojlanishini nazarda tutadi, shuningdek, har tomonlama

tayyorlangan garmonik shaxsning rivojlanishini ham nazarda tutadi. Bakalavrning shaxs modeli asosida turli yo`nalishlar uchun ta’limning Davlat standartlari, o`quv rejalari va fan dasturlari ishlab chiqiladi, darsliklar, o`quv qo`llanmalari, masala va mashqlar to`plami, praktikumlar va ta’limning boshqa didaktik vositalarining yangi avlodi yaratiladi. Zamonaviy darajadagi bakalavrlarni tayyorlash uchun o`quv jarayoniga yangi, zamonaviy, ilg`or pedagogik texnologiyalarni tadbiq qilish zarur. Bakalavrning shaxs modeli qaror qabul qilish, ishlab chiqarish muammolarini hal qilish, barcha sohalarda yuqori texnologiyalarni qo`llashning zamonaviy usullarini egallagan yuqori madaniyatli professional kadrlarni tayyorlash uchun mo`ljallangan. Kadrlar tayyorlash Milliy Dasturining asosiy bosqichlari va har bir bosqichda ko`zda tutilgan vazifalardan kelib chiqib boshlang`ich va umumiy ta’lim, akademik lisey va kasb- hunar kollejlari, magistratura va aspirantu-ra bitiruvchilarining shaxs modellari ishlab chiqilgan. Sxemada mamlakatning, davlat rivojlanishining asosiy yo`nalishlari -ishlab chiqarish (sanoat va qishloq xo`jalik), iqtisodiyot (moliya, investisiyalar), fan (fundamental, amaliy), madaniyat (teatrlar, kino, muzeylar, kutubxonalar, tarixiy yodgorliklar) ko`rsatib berilgan. Bu sohalarda yuqori saviyali mutaxassislar, iqtisodchilar, olimlar, madaniyat xodimlar faoliyat ko`rsatishi lozim. Mamlakatimizda jahon standartlari talablari darajasidagi mutaxassislarni tayyorlash uchun 60 dan ortiq Oliy o`quv muassasalari faoliyat ko`rsatmokda, ularning ko`pchiligida magistratura, aspirantura, doktoranturalar mavjud. Oliy o`quv yurtlarida kadrlarni tayyorlash bakalavr, magistr, aspirantlarning shaxs modellariga mos tarzda ishlab chiqilgan Davlat ta’lim standartlari asosida amalga oshiriladi. Rasmdan ko`rinib turibdiki, ilm-fan, ishlab chiqarish, iqtisodiyot va madaniyat o`rta- maxsus ta’lim muassasalarida va oliy o`quv yurtlarida kadrlar tayyorlash jarayoni bilan o`zaro uzviy bog`liq. Ikki tomonlama aloqaning mavjudligi sababli u yoki bu yo`nalish uchun zarur bo`lgan mutaxassislarning miqdorini, hamda ularga bo`lgan talablarni doimiy aniqlash davom etaveradi. Shunday qilib, Kadrlar tayyorlash Milliy Dasturida fan va ishlab chiqarish, iqtisodiyot va madaniyatning kadrlar tayyorlash tizimi bilan faol va dinamik o`zaro bog`liqligi ishlab chiqilgan.

Hozirgi paytda ishlab chiqarish, iqtisodiyot va madaniyat sohalariga yuqori malakali mutaxassislar tayyorlash quyidagi OO`Yu larda olib borilmoqsa: - texnik va texnologik yo`nalishdagi OO`Yu lar tog`-kon sanoati, geologiya va qidiruv, transport, aloqa, qurilish va me’morchilik sohalari, kimyo, neft’ va gazni qazib olish va ularni sanoat ko`lamida qayta ishlash, oziq-ovqat, qurilish materillari ishlab chiqarish, to`qimachilik va poligrafiya sanoatlari, aviasiya, mashinasozlik va metallurgiya sanoati va h.k. lar uchun bakalavr va magistrlar tayyorlab bermoqda; - agrosanoat yo`nalishidagi OO`Yu lar paxtachilik, donchilik, sabzavotchilik, irrigasiya, pillachilik, er tuzilishi sohalari uchun bakalavr va magistrlar tayyorlab bermoqda; - pedagogik yo`nalishdagi OO`Yu lar maktabgacha ta’lim muassasalari, umumta’lim o`rta maktablari, pedagogik kollejlar, akademik liseylar, professional kollejlar uchun bakalavr va magistrlar tayyorlab bermoqda; - iqtisodiy yo`nalishdagi OO`Yu lar banklarda, moliya organlarida, aksionerlik jamiyatlarida, sug`urta tashkilotlarida, birjalar va savdo firmalarida ishlash uchun bakalavr va magistrlar tayyorlab bermoqda; - madaniyat yo ` nalishdagi OO ` Yu lar teatrlar , muzeylar , kutubxonalar , madaniyat saroylari , filarmoniyalar va boshqa madaniy - ma ’ rifiy muassasalarda ishlash uchun mutaxassislar tayyorlab bermoqda ; - harbiy yo ` nalishdagi OO ` Yu lar qurollik kuchlar , milliy xavfsizlik xizmati , ichki ishlar vazirligi idoralari , bojxona va soliq idoralari , chegara qo ` shinlari uchun mutaxassislar tayyorlab bermoqda ; - tibbiy yo ` nalishdagi OO ` Yu lar sog ` liqni saqlash organlari , kasalxonalar , klinikalar , xarbiy gospitallar , firmalar , aksionerlik jamiyatlari va konsernlarning tibbiy qismlari uchun mutaxassislar tayyorlab bermoqda . Fan , madaniyat , iqtisodiyot va ishlab chiqarish bilan kadrlar tayyorlash tizimi orasidagi dinamik va faol bog ` liqlik Kadrlar tayyorlash milliy modelida aks ettirilgan moliyaviy , tashkiliy , psixologik va raqobatchilik mexanizmlari vositasida amalga oshiriladi . Bu bog ` lanishlar bir tomondan homiylik , vasiylik kengashlari , texnoparklar ,

texnopolislar tashkil qilish , tadqiqotlar o ` tkazish uchun buyurtma berish , ikkinchi tomondan yangi ilmiy - texnologik yo ` nalish bo ` yicha buyurtmani bajarish shaklida amalga oshiriladi . Ishlab chiqarish tomonidan o ` z xodimlarining malakasini oshirishga va fantexnikaning yangi yo ` nalishlari bo ` yicha xodimlarni qayta tayyorlashga buyurtma berish – Davlat va kadrlar tayyorlash tizimi o ` rtasidagi dinamik bog ` liqlikning bir ko ` rinishidir . rasm. O`zbekiston Respublikasida oldin amal qilgan va joriy etilgan uzluksiz ta’lim tizimini taqqoslash Kadrlar tayyorlash milliy dasturidagi tizimli va kompleks yondashishdan kelib chiqib ta’limning uzluksizligini ta’minlashning zamonaviy usullari va shakllari ishlab chiqilgan va amalga oshirilmoqda. Jumladan, eksternat usulida ta’lim olish ? hamda kadrlarning kasbiy layoqatliligini doimiy attestasiyadan o`tkazish ham ishlab chiqarishni boshqarish va tashkil qilish, fan, iqtisodiyot va madaniyatning barcha tarmoqlarida amalga oshirilmoqda. 2) Pedagogik va ilmiy-pedagogik kadrlarni tayyorlash, kayta tayyorlash va malakasini oshirish.

Kadrlar tayyorlash milliy dasturining maqsad va vazifalarini ro`yobga chiqarish uchun pedagogik va ilmiy-pedagogik kadrlarni tayyorlash, qayta tayyorlash va malakasini oshirishning zamonaviy tizimini joriy qilish va rivojlantirish zarur. Hozirgi vaqtda zamonaviy pedagogik kadrlarni tayyorlash mamlakatning barcha hududlarida tashkil etilgan 15 ta universitetlarda va gaxminan 10 ta pedagogika institutlarida olib borilmoqda. Pedagogik kadrlarni tayyorlashning yirik markazlari Toshkent, Samarqand, Buxoro, Urganch, Farg`ona, Nukus, Qarshi va mamlakatning boshqa shaharlaridadir. Pedagogik kadrlarning malakasini oshirish maxsus ta’lim muassasalarida amalga oshiriladi: - Oliy pedagogika instituti (Mirzo Ulug`bek nomidagi O`zbekkston Milliy universiteti qoshidagi); - Oliy muhandislik pedagogikasi instituti (Toshkent Davlat texnika universiteti qoshida); - Iqtisodiyot, biznes va boshqaruv instituti (Toshkent Davlat iqtisodiyot universiteti qoshida); - Toshkent Moliya instituti qoshidagi malaka oshirish instituti; - Pedagogika Universiteti, Abdulla Avloniy nomidagi xalq ta’limi xodimlarining malakasini oshirish markaziy instituti, Pedagogik kadrlarning malakasini oshirish institutlari (Nukus shahrida va har bir viloyat markazida faoliyat ko`rsatmoqda). Pedagogik kadrlarni qayta tayyorlash ko`pchilik davlat universitetlari qoshida faoliyat ko`rsatayotgan maxsus fakultetlar va markazlarida olib boriladi. Ilmiy-pedagogik kadrlarni tayyorlash barcha davlat universitetlari hamda pedagogic yo`nalishdagi ilmiy-tadqiqot institutlaridagi aspirantura va doktoranturalarda ham olib boriladi (Qori Niyoziy nomidagi pedagogika ilmiy- tadqiqot instituti, Oliy va o`rta-maxsus maktab muammolari instituti, o`rta-maxsus ta’limni rivojlantirish instituti va boshqalar). 3) Ta’lim jarayoni mazmunini isloh qilish. Shu maqsadda, bakalavriatning barcha yo`nalishlari bo`yicha ta’limning eng zarur komponenti - ta’lim-tarbiyada insoniy munosabatlarni shakllantirish va

demokratlashtirish jarayonlarini o`zida aks ettiruvchi Davlat ta’lim standartlari ishlab chiqildi va amalda qo`llanilmoqda. Bakalavrlarning ta’lim standartlariga pedagogik-psixologik, ma’naviy-ma’rifiy, huquqiy va estetik va h.k. sikllar kiritildi. Ta’lim standartlari tarkib va mazmuni bo`yicha shunday tuzilganki, bunda bo`lg`usi mutaxassis shaxsining shakllanishi va rivojlanishini maksimal darajada ta’minlanadi, bo`lg`usi mutaxassis shax-sining mustaqil, garmonik rivojlangan va ijodiy fikrlaydigan bo`lishiga imkon beriladi. Amaliyot va tajriba shuni ko`rsatmoqdaki, shaxsni har tamonlama rivojlantirmasdan yuqori professional mutaxassisni tayyorlab bo`lmaydi. Davlat ta’lim standartlari nazariya va amaliyotning zamonaviy va istiq-bolli yo`nalishlari bilan iqtisodiyotimizning tegishli sohalarida ish yurita oladigan mutaxassislar tayyorlashga qaratilgan. Bakalavr shaxsining modeli zamonaviy raqobatbardosh mutaxassislarni tayyorlash maqsadini o`zida aks ettiradi va ishlab chiqarishning biror bir sohasi uchun bitiruvchilar tayyorlashning darajasi, saviyasi va sifatiga qo`yiladigan zamonaviy va istiqbolli talablar asosida ishlab chiqiladi. Mutaxassis shaxsi modeli, xususan bakalavr modeli asosida Davlat ta’lim standartlari ishlab chiqiladi. Ularda fanlarning guruhlari ketma-ket va o`zaro nisbatlari, zarur soatlar miqdori va bakalavrlar tayyorlash sifatini nazorat qilish shakllari, tegishli mutaxassis shaxsi modelining barcha qirralari aks ettirilgan. Davlat standartlarida kadrlar tayyorlashning mazmuniga qo`yiladigan talablar aks ettirilgan. Kadrlar tayyorlashning metod, usul va shakllari turli o`quv muassasalarida kechadigan ta’lim-tarbiya jarayoniga mos bo`lgan pedagogik texnologiyaning u yoki bu ko`rinishlari bilan ifodalangan. Qabul qilingan pedagogik texnologiyalar asosida Davlat ta’lim standartining barcha holatlarini o`zida aks ettiruvchi o`quv rejalari, jadvallari, dasturlari ishlab chiqiladi. O`quv rejalari, jadvallari va dasturlari barcha bosqichlarining ketma-ketligi va bajarilish muddati aniq ko`rsatilgan ta’lim-tarbiya jarayonini tashkil qilishning shakllari hisoblanadi. Darslik, o`quv qo`llanma, masalalar to`plami va boshqa didaktik ta’lim vositalarini yaratish aniq o`quv rejalari

va dasturlariga asoslanadi va qabul qilingan pedagogik texnologiyaga yo`naltirilgan bo`ladi. Ta’lim berish jarayoni komponentlarining mantiqiy-pedagogik o`zaro bog`liqligi quyidagi tartibda bo`ladi: ta’lim maqsadi, ta’lim mazmuni, ta’limni tashkil qilish, ta’limni didaktik ta’minlash, ta’lim jarayonini (ta’lim texnologiyasini) amalga oshirishning metod va usullari shular jumlasidandir. Kadrlar tayyorlash Milliy Dasturiga muvofiq uzluksiz ta’lim tizimida o`quv adabiyotlari tasdiqlangan Davlat Ta’lim Standartlari va fanlar bo`yicha uzviy bog`langan o`quv dasturlari asosida tayyorlanadi. Bunda muayyan fanning o`quv adabiyotlarining mazkur ta’lim turida o`qitiladigan boshqa fanlar bilan bog`liqligini ta’minlash lozim. Shuni ham ta’kidlash kerakki, bilim olish manbasi bo`lgan - darslik ta’lim jarayonida bilim beruvchi va bilim oluvchi o`rtasida kommunikativ bog`lanish o`rnatadi (5-rasm). Darslik o`kituvchi va o`kuvchi uchun mehnat quroli, bilim manbaidir. O`quvchi kitobdan o`z tushunchalari doirasida bilim oladi, o`qituvchi esa o`sha kitobdagi bilimlarni psixologik, tarbiyaviy, didaktik omillar vositasida etkazadi.

O`qituvchi o`quvchi uchun kitob yozganda uning saviyasi, yosh xususiyatlarini ham inobatga olishi zarur. 4) Iste’dodli yoshlarni aniqlash va rivojlantirish. Yoshlarning intellektual qobiliyatlarini baholashda muayyan ketma-ketlik mavjud. Yoshlarning qobiliyat darajasini baholaydigan psixologik-pedagogik kuzatuvlarning ko`rsatishicha, O`zbekistonda umumiy o`rta maktab o`quvchilarining 60% i o`rta va o`rtadan yuqori qobiliyatlilik darajasiga mos keladi (intellektuallik koeffisienti I q >100 birlik). Demak, agar har yili umumiy o`rta ta’lim maktablarini 400 mingdan ziyod o`quvchi bitirib chiqayotgan bo`lsa, 250 ming bitiruvchi umumiy intellektual qobiliyatlar rivojining o`rta va o`rtadan yuqori darajasiga ega bo`ladi. Agar O`zbekistonda oliy o`quv yurtlarining birinchi kursiga har yili 50 ming va undan ziyod talaba konkurs tanlovi bo`yicha qabul qilinadi (taxminan bir o`ringa 4-5 odam). Bu ma’lumotlarni oxirgi 5-6 yil davomida oliy o`quv yurtlariga qabul qilish natijalari tasdiqlaydi. Oliy o`quv yurtlariga qabul shunday tashkil qilinishi kerakki, abiturientlar orasidan eng qobiliyatli va bilimli yoshlarni tanlab olish mumkin bo`lsin. Hozirgi vaqtda oliy o`quv yurtlariga qabul qilish jarayoni pedagogik testlash asosida amalga oshirilmoqda, bunda abiturientlarning asosan maktab dasturini bilish darajasi namoyon bo`ladi. Oliy o`quv yurtlariga qabul paytida nafaqat abiturientlarning bilim darajasiga, balki ularning qobiliyatlarining yo`nalishi va rivojlanganlik darajasi ham e’tiborga olinsa maqsadga muvofiq bo`lar edi. Chunki ushbu ko`rsatkichlar talantli yoshlarni belgilaydi, ulardan esa kelajagimizni belgilovchi va yaratuvchi daholar etishib chiqadi. Iqtidorli yoshlarni aniqlashga bunday yondashish mamlakatning intellektual salohiyatini sezilarli darajada ko`taradi. Hozirda bu borada Oliy o`quv yurtlarida birmuncha ijobiy ishlar amalga oshirilmoqda. Oliy o`quv yurtlarida iqtidorli talabalar bilan ishlaydigan bo`limlar tashkil etildi. Iqtidorli talabalar Oliy o`quv yurtlari tomonidan rag`batlantirib turiladi. Ularga tajribali professorlar biriktirib qo`yilgan. Ularga rivojlangan

mamalakatlarning hamda “Iste’dod” “Ulug`bek” fondlarining grantlariga erishish imkoniyatlari yaratilgan. 5) Kasb ta’limi sifatini nazorat qilish tizimini shakllantirish. Ta’limning barcha bosqichlarida olinayotgan bilim, tajriba va ko`nikmalar sifatini nazorat qilish muhim psixologik-pedagogik ahamiyatga ega. Ta’lim sifatini nazorat qilish tizimi barcha o`quv muassasalarida ta’lim-tarbiya jarayonining zarur tarkibiy qismidir. Ko`p asrlar davomida pedagogikada bilim sifatini nazorat qilishning ko`plab tizimlari qo`llanilgan, shulardan ba’zilarini keltirib o`tamiz: • rag`batlantirish va jazolash. Bu tizim o`quvchilarga hissiy ta’sir ko`rsatishga asoslangan bo`lib, ta’lim natijalari ijobiy bo`lganda turli usullar bilan rag`batlantiriladi, salbiy bo`lganda esa turli jazolar qo`llaniladi. Bu usul ko`proq tarbiyaviy ahamiyatga ega, miqdoriy o`lchovlarga ega emas. Bu usul hozirgi vaqtda maktabgacha ta’lim maskanlarida va maktablarda qo`llanilmoqda. • «o`tdi-o`tmadi» tizimi o`rta maxsus va oliy ta’limda keng tarqalgan, ommaviy xarakterdagi tizimdir, biroq u yordamchi tizimdir, kamroq rag`batlantirish va qiziqtirish xususiyatiga ega, miqdoriy o`lchovlarga ega emas. to`rt ballik («a’lo», «yaxshi», «qoniqarli», «qoniqarsiz») baholash tizimi, juda ko`p mamlakatlarda, ko`plab o`quv muassasalarida qo`llaniladi. Bu tizimda uchta ijobiy va bitta salbiy baho mavjud bo`lganligi sababli u ko`proq ijobiy rag`batlantirish xususiyatiga ega. Biroq bu tizimda bir xil bahoga, masalan «yaxshi» bahoga o`qiydigan ikkita talabaning bilimidagi farqni ko`rsatib bo`lmaydi. - Reyting tizimi 100 ballik yoki minimal darajadagi differensiallikni ta’minlaidigan boshqa shkala asosida yuritiladi. Bunda institutdagi ta’lim jarayonining barcha (ma’ruza, amaliy mashg`ulotlarni joriy o`zlashtirish, oraliq va yakuniy nazorat natijalari, talabaning davomati va intizomi, qayta topshirish, tashkiliy-jamoat ishlarida qatnashish) omillari hisobga olinadi. Bu tizim talabaning bilimini yuqori aniqlikda baholab beradi, lekin uni qo`llash o`qituvchining yuqori darajadagi tayyorgarligini, texnik ta’minotni va ko`p mehnatni talab etadi. Shuningdek, reyting tizimida talaba fan bo`yicha ba’zi bilimlarni a’lo darajada o`zlashtirgan bo`lsa, ba’zilarini bajarmasdan ham fan

bo`yicha a’lo baho olishi mumkin; talaba bir fandan a’lo, boshqasidan qoniqarli o`qisa uning umumiy reytingi a’lo bo`lish ehtimoli ham mavjud. Talaba fanlarga nisbatan bir xil munosabatda bo`lishi zarur. So`nggi yillarda reyting tizimini keng miqyosda joriy qilish munosabati bilan avvalgi «o`tdi-o`tmadi» va to`rt ballik baholash tizimlarinng bir qator kamchiliklari namoyon bo`ldi. Bu kamchiliklarni sanab o`tamiz: • baholangan bilimlar orasida aniq chegara yo`q. • kam farqlovchi xususiyatga ega, masalan, guruhdagi 25-30 ta ta’lim oluvchining bilim darajalarini bir-biridan farqlash mushkul. institutni bitirgan talabalarning bilim darajalari chala mutaxassis darajasidan kuchli mutaxassis darajasigacha o`zgaradi. Biroq malakaviy daraja beruvchi diplomni «qoniqarli» bahoga o`qiydigan talaba ham, «a’lo»chi talaba ham oladi. Demak, bu nazorat tizimida shunday bir kamchilik borki, bu kamchilik malakasi kuchsiz mutaxassis tayyorlashga sharoit yaratadi. • pedagogik sub’ektivizm kuchli namoyon bo`ladi, bunda bir xil bilim darajasiga ega bo`lgan o`quvchi har xil o`qituvchilardan xar xil baholar olishi mumkin. Reyting tizimi esa o`qituvchining talabalarni baholashni belgilangan bandlar bo`yicha olib borishni va belgilangan me’yorlarga amal qilinishini talab etadi. • o`rganilayotgan fan bo`yicha mustahkam, chuqur va keng bilim olishga bo`lgan intilishlarni rag`batlantiruvchi va qiziqtiruvchi omillar kuchsiz namoyon bo`ladi. 6) Ta’lim tizimini moliyalash. Kadrlar tayyorlash Milliy dasturida ta’lim xarajatlarini moliyalashning bozor iqtisodiyoti prinsiplari asosida qurilgan, etarli darajada moslashuvchan tizimi ko`zda tutilgan. Boshlang`ich va umumiy o`rta ta’lim maktabida ta’lim xarajatlari davlat byudjeti vositalari hisobiga to`la ta’minlanadi, o`rta maxsus ta’lim muassasalari (akademik liseylar va kasb-hunar kollejlari) davlat mablag`i bilan ham tayyorlangan kadrlar ishga boradigan birlashmalar, assosiasiyalar va korporasiyalar tomonidan ham ta’minlanadi. Oliy ta’limda ta’lim xarajatlari asosan ikki yo`nalishda moliyalashtiriladi:

- davlat mablag`lari hisobidan; - kontrakt asosida ta ’ lim oluvchi tomonidan ( buyurtmachi - yuridik shaxs yoki jismoniy shaxs , kredit ) keladigan mablag ` lar hisobidan . Aspirantura va doktoranturada ta’lim olish asosan davlat mablag`lari hisobidan moliyalanadi. Har qanday o`quv muassasasi quyidagi faoliyat turlari bo`yicha mablag` topishi mumkin: - pullik ta’lim xizmatlari ko`rsatish; - tadbirkorlik faoliyati; - maslahat berish, ekspert yordami ko`rsatish; - korxonalar buyurtmasi bo`yicha nashriyot, ilmiy-ishlab chiqarish faoliyatni yuritish; - ishlab chiqarish uchun malaka oshirish va kadrlarni qayta tayyorlash kurslari tashkil qilish. Ta’lim tizimini moliyalashda fan va texnikaning yangi yo`nalishlari bo`yicha kadrlar tayyorlashga qiziqqan tashkilot va korporasiyalarning vasiylik mablag`lari, mamlakatdagi va xorijiy tadbirkorlarning investisiyalari, turli qo`shimcha ta’lim va tashkiliy-metodik xizmat ko`rsatishdan topilgan mablag`lar (qisqa muddatli kurslar, ilmiy-amaliy seminar va anjumanlar, ta’limning didaktik vositalarini ishlab chiqish, eksternat xizmatlari va h.k.) ishtirok etadi. Har bir o`quv muassasasiga “Ta’lim to`g`risida”gi Qonun orqali yuridik me’yorlar va ustav majburiyatlariga amal qilgan holda byudjetdan tashqari mablag` topish bo`yicha ko`plab tashabbuslar ko`rsatishga huquq berilgan. Byudjetdan tashqari mablag`lar kabinetlar, laboratoriyalar va kafedralarni yaxshilash, ilmiy-texnik jihozlash, professor-o`qituvchilar faoliyatini rag`batlantirish, ehtiyojmand o`quvchilar, talabalarga yordam ko`rsatish va h.k. larga sarflanadi.

Аdаbiyotlаr : 1. Kаrimоv I.А. O`zbеkistоn - bоzоr munоsаbаtlаrigа o`tishning o`zigа xоs yo`li. T. O`zbеkistоn, 1994 y. 2. Kаrimоv I.А. O`zbеkistоn iqtisоdiy islоhоtlаrni chuqurlаshtirish yo`lidа. T. O`zbеkistоn, 1996 y. 3. Mеtrоlоgiya hаqidа. O`zbеkistоn Rеspublikаsi qоnuni. 1993 yil. 4. Stаndаrtlаshtirish hаqidа. O`zbеkistоn Rеspublikаsi qоnuni. 1993 yil. 5. Mаhsulоt vа xizmаtlаrni sеrtifikаtlаsh hаqidа. O`zbеkistоn Rеspublikаsi qоnuni. 1993 yil. 6. Ismаtullаеv P.R., Mа`rufоv E.А., Аbdullаеv А.X. Mеtrоlоgiya bo`yichа izоhli lug`аt. Tоshkеnt, 1993 y. 7. Ismаtullаеv P.R., To`xtаmurоdоv Z.T. Sifаt vа sеrtifikаt. Kоnstruktоr IChB. 1994 y. 8. Ismаtullаеv P.R., To`xtаmurоdоv Z.T., Аbdullаеv А.X. Stаndаrtlаshtirish, mеtrоlоgiya vа sеrtifikаtlаshtirishgа muqаddimа. Kоnstruktоr IChB. 1995 y. 9. Крылова А.Н. Осnовы метролоgии, стаnдартиzаsии и сертифиkаsии. М. : Аuдит, 1998 g, ЮНИТИ. 10. O`zРСТ 8.010-93. Метролоgия. Атамалар ва таърифлар.

O'xshashlar

Kadrlar tayyorlash milliy modeli. Pedagogik texnologiyalarning rivojlanishi

Kadrlar tayyorlash Milliy dasturini amalga oshirish mexanizmlari

O’zbekiston Resrublikasi Kadrlar tayyorlash milliy dasturining o’ziga xosligi

Kadrlar tayyorlash milliy dasturi va ta`lim to`g`risidagi qоnun bandlari bilan tanishish

O’zbekiston Respublikasining “Ta’lim to’g’risida”gi qonuni. Kadrlar tayyorlash milliy modeli