Jahon pedagogika fanining rivojlanish tarixi - Pedagogika - Referatlar

Jahon pedagogika fanining rivojlanish tarixi

Yuklangan vaqt:

07.12.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

81.5771484375 KB

Ko'chirib olish

Jahon pedagogika fanining rivojlanish tarixi Reja:  Qadimgi Sharq, Qadimgi Yunoniston, Qadimgi Rim davlatlarida maktab va tarbiya  Rus pedagog-olimlarining pedagogik g’oyalari  G’arbiy Evropada maktab va pedagogik fikrlar  Iogann Genrix Pestalotsining didaktiga qo’shgan hissasi.  Adol’f Distervergning rivojlantiruvchi ta’lim nazariyasi  YA.A.Komenskiyning pedagogik nazariyasi

1. Qadimgi Sharq, Qadimgi Yunoniston, Qadimgi Rim davlatlarida maktab va tarbiya. Tayanch iboralar: Qadimgi Sharq, Qadimgi Yunoniston, Lakoniya (Sparta), Afina maktabi, Qadimgi Rim, Suqrot (Sokrat), Aflotun (Platon), Arastu (Aristotel), Demokrit. Tarixiy taraqqiyotning keyingi davrlariga kelib, ibtidoiy jamoa tuzumi o’rnini yangi ijtimoiy formatsiya quldorlik tuzumi egalladi. Qadimiy Sharqda birinchi sinfiy jamiyatlar paydo bo’ldi hamda moddiy va ma’naviy madaniyatga asos solindi. Ayniqsa, qadimgi Yunoniston va Rim xalqlari bu madaniyatni rivojlantirishda katta hissasini qo’shdilar. Darhaqiqat, tarixiy taraqqiyot davomida turli mamlakatlar va xalqlar jahon madaniyatiga turlicha yondashdilar va rivojlantirdilar. Masalan, Xitoyda qog’oz ixtiro qilindi, Hindistonda hisoblashning o’nlik tizimi kashf etildi, Mesopotamiyada esa yer kurrasini graduslarga, sutkani soatlar, minutlar va daqiqalarga bo’lish o’ylab topildi. Eramiz boshlanishidan oldin O’rta Osiyoning janubiy chekkasiga yaqin bo’lgan joyda O’rta dengiz bilan Hindistonni birlashtiruvchi karvon yo’li qurildi. So’ngra O’rta Osiyo orqali Xitoydan O’rta dengizga tomon «Buyuk ipak yo’li» ochildi. Natijada O’rta Osiyo xalqaro savdo-sotiq markaziga aylandi. Bu esa o’z navbatida O’rta Osiyo vohalarida madaniyatning rivojlanishiga ta’sir etdi, yozuvning tarqalishiga yordam berdi. Ayniqsa, qadimgi Yunonistonda madaniyat, maktab va dastlabki pedagogik fikrlar boshqa mamlakatlarga nisbatan juda erta rivojlandi. Yunoniston uncha katta bo’lmagan bir qancha quldorlik davlatlaridan tashkil topgan. Uning mo’’tabar shaharlari Lakoniya (bosh shahri Sparta) va Attika (bosh shahri Afina)dir. Bularning har qaysisida tarbiyaning alohida tizimlari vujudga kelib, Sparta usulidagi tarbiya va Afina usulidagi tarbiya deb ataladigan bo’ldi. Ammo ikkala davlatda ham quldorlik tuzumi hukmron edi.

Yunonistonda qullarni «gapiradigan ish quroli» deb hisoblar edilar. Qullar oddiy insoniy huquqlardan ham mahrum edilar. Lakoniya (Sparta )da kemalar to’xtaydigan qulay gavanlar bo’lmaganligi tufayli qullar mehnatiga asoslangan dehqonchilik hukmron edi. 9 ming oiladan iborat bo’lgan quldorlar 250 mingdan ko’proq aholiga hukmronlik qilardi. Tarbiya ishlari davlat ixtiyorida bo’lib, uning asosiy maqsadi spartaliklarning bolalarini baquvvat, jismoniy sog’lom, bardoshli, chiniqqan jangchilar qilib tarbiyalashdan iborat edi. Spartaliklarning bolalari 7 yoshgacha uyda yashar, keyin «agella» deb ataluvchi davlat muassasasida 18 yoshga yetguncha tarbiyalanar edi. Ular «pedonom» rahbarligida jismoniy sog’lom bo’lish uchun turli mashqlar bilan chiniqtirilar, sovuqqa, ochlikka va chanqoqlikka chidashga, og’riqqa bardosh berishga o’rgatilar edi. Ta’limning asosiy qismini harbiy gimnastika mashqlari egallar edi. Qadimgi yunon tarixchisi, faylasuf olim Plutarx Sparta maktablaridagi ta’lim- tarbiya haqida gapirib, shunday deydi: «o’qish va yozishga kelganda bolalarga faqat ularning eng zaruri o’rgatilar edi, tarbiyaning qolgan qismi esa bitta maqsad: hech so’zsiz itoat qildirishni, chidamli bo’lishni va engish ilmini o’rgatishni ko’zda tutar edi». Spartada ta’lim-tarbiyaning yana bir muhim vazifasi yoshlarni qullarga nisbatan shafqatsiz, ularni mensimaydigan qilib tarbiyalashdan iborat edi. Shu maqsadda yoshlar «Kreptiyalar»da, ya’ni kechalari qullarni tutish mashqlarida qatnashar, shubhali bo’lib ko’ringan har qanday qulni o’ldirar edilar. Yoshlarga axloqiy tarbiya berishda davlat rahbarlari maxsus suhbatlar o’tkazib, shu yo’l bilan ularga axloqiy va siyosiy tarbiya berar, bolalarni savol- javob jarayonida aniq va lo’nda javob berishga o’rgatgan. Yigitlar 18—20 yoshga etganda «efeblar» o’spirinlar guruhida harbiy xizmatni o’taganlar. Spartada qizlar tarbiyasiga ham alohida e’tibor berilgan. Ularni harbiy va jismoniy tarbiya malakalari bilan qurollantirib borilgan. Chunki erkaklar jangga

ketganlarida ular shaharni qo’riqlab, qullarni itoatda saqlashini ta’minlar hatto jangga ham qatnashardilar. Afinada e sa hayot, tartib, intizom, maktab tizimi va undagi ta’lim-tarbiya spartanikidan butunlay farq qilar, qullar xususiy mulk hisoblanar edi. Afinada eramizdan ilgarigi V-IV asrlarda madaniyat gullab yashnadi. Fan, me’morchilik va haykaltaroshlik rivoj topdi. Ham jismoniy, ham ma’naviy jihatdan yetuk kishini, Afinada eng ko’rkam va barkamol inson (ideal) hisoblangan. Bolalar 7 yoshga etguncha uyda tarbiyalanar, o’g’il bolalar 7 yoshdan boshlab maktabga qatnar, Qizlar esa oilada ona ko’magida uy-ro’zg’or ishlariga o’rgatilar, chunki xotin-qizlarning hayoti uy doirasidan chiqmas edi. Afinada bolalar dastlab 7 yoshdan 13-14 yoshgacha «grammatist» (savod o’rgatish ma’nosida) yoki «kifarist» (grekcha musiqa o’qituvchisi ma’nosida) maktablarda tahsil olganlar. Bu xususiy maktablarda o’qish pullik bo’lgan. Shuning uchun kamhar j fuqarolarning bolalari ushbu maktablarda ta’lim ololmagan. Maktablarda «didaskol» deb atalgan o’qituvchilar mashg’ulot olib borar edilar. (Men o’qitaman, degan ma’nodagi «didasko» so’zidan keyinroq «didaktika» — ta’lim nazariyasi kelib chiqqan). O’g’il bolalarni maktabga qullar yetaklab borar edi. Bunday qul pedagog deb atalgan («pays» - bola, «agogeyn» yetaklab borish degan so’zlardan olingan). Grammatist maktabida o’qish, yozish va hisoblash o’rgatilar edi, o’qishda harflarni hijjalab o’qitish usuli, so’ng qo’shib o’qish usulidan foydalanganlar. Yozuvni o’rgatishda mum surilgan yaltiroq taxtachalardan foydalangan va ingichka cho’p yordamida yozganlar. Sonlar barmoqlar, sopol toshlar, sanoq taxtasi yordami bilan hisoblagan. Kifarist maktabida adabiy bilim va estetik tarbiya berilar, muzika, ashula, deklomatsiyalar o’rgatilar edi. O’g’il bolalar 13-14 yoshga etganlaridan keyin palestra («Kurash maktabi») deb atalgan o’quv yurtiga o’tar, bu yerda ikki yil davomida jismoniy mashqlar

bilan shug’ullanardilar. Masalan: sakrash, yugurish, kurashish, disk va nayza uloqtirish, suvda suzish kabilar. Palestrada o’qish tekin bo’lgani uchun yoshlarning ko’pchiligi shu yerda o’qish bilan cheklanib qolar edi. Badavlatroq oiladan bo’lganlari esa palestrani tugatgach gimnaziyaga (jismoniy, ijtimoiy tarbiya) kirar edi. Ularga falsafa, siyosat, adabiyot fanlari o’rgatilar, tahsilni tugatganlar davlat boshqaruvida qatnashishlari mumkin edi. Nihoyat, Spartada bo’lgani kabi, Afinada ham 18 dan 20 yoshgacha bo’lgan yoshlar efeblar qatoriga o’tib, harbiy xizmatga tayyorlanar va siyosiy bilimlarini oshirishni davom ettirardilar. Aholining ko’pchilik qismi bolalarni maktablarda o’qita olmaganligi sababli ularga kasb-hunar o’rgatish odat tusiga kirgan edi. Ayrim xatsavodi bor ota-onalar bolalariga o’qishni o’zlari o’rgatar edilar. Bu davlat tomonidan qonunlashtirilib qo’yilib bechorahol tabaqaga mansub ota-onalar o’z bolalariga biror kasbni o’rgatishga majbur edilar. Aks holda ularning bolalari kelgusida keksayib qolgan ota- onalar to’g’risida moddiy g’amxo’rlik qilishdan ozod etilgan. Qadimgi Yunonistonda pedagogik nazariyalarning tug’ilishi. Yunonistonda maktab va madaniyatning tez rivojlanishi pedagogika nazariyasining tug’ilishiga imkon yaratdi. Pedagogika nazariyasiga olim va faylasuflardan Suqrot, Platon, Aristotel va Demokritlar asos soldilar. Quyida bu faylasuf olimlar haqida qisqacha to’xtalib o’tamiz. Suqrot (Sokrat). (eramizdan avvalgi 4693-99 yillar) o’zining ijtimoiy kelib chiqishiga qaramay (Suqrot haykaltaroshning o’g’li edi) konservativ zamindor aristokratlarning ideologi edi. Bu albatta uning falsafiy va pedagogik qarashlarida o’z aksini topdi. Suqrot dunyoning tuzilishini, buyumlarning fizik holatini bilib bo’lmaydi, odamlar faqat o’zlarinigina bilishi, axloqni kamol toptirishi lozim deb hisoblar, faylasuf bo’lishi bilan birga ajoyib notiq ham edi. Keng maydonlarda so’zga chiqar, axloqqa doir masalalar yuzasidan suhbatlar o’tkazar, tinglovchilarni savol-javob yo’li bilan haqiqatni topishga undar edi. Bu «Suqrot metodi»

(Evristik) nomi bilan fanga kirgan. Suqrot — falsafiy dialektikaning asoschilaridan biri. Baxs orqali, ya’ni muayyan masalalarni O’rtaga qo’yish va ularga javob topish yo’li bilan haqiqatni aniqlash mumkin deb uqtiradi faylasuf. Aristotelning yozishicha Suqrot mavjud haqiqatdan umumiy tushunchalarga o’tish haqidagi induktiv ta’limotni hamda har bir narsaning mohiyatini bilishning birinchi imkoniyatini beradigan tushunchalarni aniqlash haqidagi ta’limotni yaratgan. Suqrotning etika sohasidagi asosiy tezislari quyidagilardan iborat: ezgulik bilimdir, donishmandlik, ya’ni yaxshilikni biluvchi yaxshilik qiladi; yomonlik qiluvchi esa yaxshilikni yo bilmaydi yoki pirovardida yaxshilikning tantanasi uchun yomonlik qiladi. Suqrotning ta’biricha, aql bilan axloq o’rtasida ziddiyat bo’lishi mumkin emas. Ulug’ faylasuf tarbiyada axloqiy, estetik, jismoniy tarbiya mezonini ishlab chiqdi. Lekin Suqrotning axloqiy qarashlarida tengsizlikni yaqqol sezish mumkin. Uning fikricha, axloq faqat imtiyozli «mumtoz»largagina xos, «mumtoz» kishilar haqiqiy axloqning yagona egalari bo’lganliklari uchun hokimiyat ham ularning qo’llarida bo’lmog’i kerak, deydi. Suqrot davlat boshqaruvining monarxiya, tiraniya, aristokratiya, politiya va demokratiya kabi shakllarini tanqid qilgani uchun ayblanib, o’lim jazosiga hukm qilingach o’z ixtiyori bilan zahar ichgan. Aflotun (Platon) eramizdan ilgari (424—347 yillari) yashagan. Qadimgi Yunonistonning mashhur idealist faylasufi, Suqrotning shogirdi, ob’ektiv idealizm nazariyasining asosichisi «g’oyalar dunyosi»ni birlamchi, his qiluvchi narsalar dunyosini ikkilamchi deb hisobladi. Aflotun olamni hodisalar dunyosi va g’oyalar dunyosi deb ikkiga bo’ldi. Uning fikricha g’oyalar abadiy va o’zgarmasdir. Uning nazarida, narsalar g’oyalar olamining soyasidir, xolos. Afina aristokratiyasining namoyondasi bo’lgan Aflotun, aristokratiyaning abadiy hukmronligi haqidagi nazariyani ilgari surdi. Uning fikricha ideal

aristokratik davlat uch xil ijtimoiy guruh: faylasuflar, jangchilar, hunarmandlar va dehqonlar guruhidan iborat bo’lishi lozim. Faylasuflar davlatni boshqaradilar, jangchilar uni har qanday dushmandan himoya qiladilar, uchinchi guruh esa mehnat qilib, mo’l hosil yetishtirib, faylasuflar va jangchilarni boqadilar. Uning tasavvuridagi ideal davlatda qullar ham hunarmandlar ham huquqsizdirlar, qanoat va itoatkorlik fazilatlariga xos deb ta’kidlaydi u. Aflotun davlat tomonidan tashkil etilmog’i va hukmron guruhlarning faylasuflar va jangchilarning manfaatini ko’zlamog’i lozim. Aflotun o’zining pedagogika tizimida Sparta va Afina tizimining ba’zi bir belgilarini birlashtirishga intiladi. Aflotunning fikricha, bolalar uch yoshdan 6 yoshgacha davlat tomonidan tayinlab qo’yilgan tarbiyachilar rahbarligida maydonchalarda turli o’yinlar o’ynash bilan shug’ullanishlari lozim. Aflotun o’yinlarni maktabgacha tarbiya vositasi deb hisoblab, ularga katta ahamiyat beradi, shuningdek, bolalarga hikoya qilib beriladigan materiallarni sinchiklab tanlash kerakligini ham uqtirib o’tadi. U bolalarga yoshlik chog’idanoq ijtimoiy tarbiya berish tarafdori edi. Aflotun xotin-qizlar tarbiyasi xususida fikr yuritib, Spartadagi usulni ma’qullaydi. Umuman Aflotun tarbiya tizimining butun mazmuni va mohiyati jismoniy mehnatdan g’oyat nafratlanish ruhi bilan sug’orilgan. Aflotun g’oyasiga ko’ra bo’lajak faylasuflar va jangchilarning «jismoniy mehnat to’g’risida xato o’ylashlari» ham taqiqlab qo’yilgan, shuningdek qullarning bolalarini o’qitmagan ma’qul. Biroq, Aflotun maktabgacha tarbiya to’g’risida, davlat tomonidan izchillik bilan olib borilishi lozim bo’lgan tarbiya tizimi to’g’risida bir qancha muhim fikrlarni aytib, ijobiy o’rnak namunasida tarbiyalashni talab qilgan. Aflotun o’zining axloqiy g’oyalarini ilgari surar ekan, ustozi Suqrotga ergashib, ob’ektiv idealizm yo’lini tutadi. Aflotun etikasining asosiy nazariy

tayanch nuqtasi — inson ongi chegaralaridan tashqarida bo’lgan va mangulik g’oyalari olamida xudoning doimiy nazorati ostida bo’ladigan yagona o’zgarmas «yaxshilik» g’oyasidir. Uning fikricha, yerdagi yaxshiliklarning hamma turi o’zida me’yor, go’zallik va haqiqatdan iborat uch tushunchani jamlagan oliy «yaxshilik g’oyasi»ning in’ikosigina bo’lishi mumkin. Odamning axloqiy hayoti shu oliy «yaxshilik g’oyasi»ga intilishga to’la bo’ysingan va xushbaxtlikni tashkil etadigan, faqat oliy «yaxshilik» g’oyasiga intilishdagina xulqning namunasini ko’rish mumkin. Platonning shogirdi bo’lgan, Makedoniyalik Iskandarni tarbiyalagan, qadimgi Gretsiyaning eng yirik idealist faylasufi va olimi Arastuning pedagogika nazariyasini yaratishdagi va uni rivojlantirishdagi xizmatlari juda ulkan. Arastu (Aristotel). (eramizdan avvalgi 384—322 yillar)da yashagan. Aflotunning shogirdi, makedoniyalik Iskandarning ustozi. Qadimgi Yunonistonning yirik idealist faylasufi va olimi. Aflotun olamni g’oyalar va hodisalar dunyosiga bo’lgan bo’lsa, uning shogirdi Arastuning aytishicha, g’oyani shaklga o’xshatish mumkin. Har qanday buyumda biz uning moddasini va shaklini ko’rishimiz mumkin. Moddada narsalar bo’lishi uchun imkoniyatlar bor; modda biron shakl olganidan so’nggina narsa bo’lib qoladi. Chunonchi, marmarning o’zi bir moddadir, ammo unga ma’lum shakl berilsa, haykal tusini olishi mumkin, Butun hayot taraqqiyot jarayonidir, bu jarayon, Arastuning fikricha, tashqi kuchlarning ta’siri ostida sodir bo’lmaydi, balki ichki taraqqiyotning o’zidir. Arastu tashqi olamning mavjudligiga shubha qilmaydi va hissiy tajribani, sezgilarni bilishning asosi deb hisoblaydi. Arastuning ta’kidlashicha bilishdagi xatolar noto’g’ri tafakkurdan, ya’ni hissiy tajribani noto’gri talqin qilishdan kelib chiqadi. Arastu olamda tana va jon bor, tana bilan jon materiya bilan shakl tariqasida bir-biridan ajralmagan holda mavjuddir, deydi. Uningcha, uch xil jon bor: o’simlikdan tarkib topgan jon oziqlanish va urchib ko’payishda namoyon bo’ladi; hayvonotdan tarkib topgan jon,

o’simlik xossalaridan tashqari sezgilarda va istaklarda namoyon bo’ladi; aqlning ifodasi bo’lgan jon, o’simlik va hayvonot xossalaridan tashqari, u tafakkur yoki bilish xislatlariga ega. Insondagi jonning hayvoniy qismi aqlga tobe bo’lganligi sababli, uni iroda deb atash mumkin. Arastuning fikricha, jonning mana shu uch xiliga muvofiq uch xil tarbiya- jismoniy, axloqiy va aqliy tarbiyalardir. Tarbiyaning maqsadi aql va irodani kamol toptirishdan iborat. Har bir moddada rivojlanish imkoniyati bor bo’lganidek, insonga ham tabiat faqat qobiliyatlarning boshlang’ichinigina beradi, insonda kamol topish imkoniyati mavjud va bu imkoniyat tarbiya vositasi bilan ro’yobga chiqariladi. Tabiat jonning uch xilini bir-biri bilan chambarchas bog’lab qo’ygan, biz ham tarbiyada tabiat belgilab bergan yo’ldan borib, jismoniy, axloqiy va aqliy tarbiyani bir-biri bilan chambarchas bog’lab olib borishimiz lozimligini uqtiradi. Arastuning fikriga ko’ra, davlatning umumiy bitta oxirgi maqsadi bor, u ham bo’lsa, davlat hamma fuqarolarga bir xilda tarbiya berilishini ta’minlashi lozim, mana shunda y tarbiya berish esa xususiy tashabbusning vazifasi bo’lmasdan, balki davlatning ishi bo’lishi lozim. Oilaviy tarbiya bilan ijtimoiy tarbiya o’zaro bog’liq bo’lishi lozimligini uqtirib, u hatto oilaviy tarbiyaga doir bir qancha tavsiyalar beradi. Ammo Arastu davlat hamma fuqarolar uchun «bir xilda» tarbiya berishi lozim, deb aytganida qullarni nazarda tutmaydi. Arastu pedagogika tarixida birinchi bo’lib, yoshni davrlarga bo’lishga urinib ko’radi. U insonning yoshlik yillarini uchga bo’lib o’rganadi: 7 yoshgacha bo’lgan davr; 7 yoshdan 14 yoshgacha bo’lgan davr (jismoniy balog’at davrining boshlanishi) va jinsiy balog’at davrining boshlanishidan 21 yoshgacha bo’lgan davr. Uning fikricha, Bunday davrlarga bo’lish tabiatga mos bo’lib tushadi. Arastu o’g’il bolalar 1 yoshdan boshlab davlat maktabida o’qishi lozim, deb uqtiradi. Bolalarga aqliy tarbiya berilishi kerakligini aytib, u o’g’il bolalar avvalo badantarbiya muallimlarining qo’liga topshirilsin, deb talab qiladi; bunda u bolalarni haddan tashqari charchatib qo’ymaslik kerakligini aytadi va ularning

jismi mustahkamlanib olguncha yengil mashqlar bilan shug’ullantirishni tavsiya etadi. Arastu jismoniy, axloqiy va aqliy tarbiyani bir-biri bilan bog’langan, deb qaraydi. Boshlang’ich ta’lim vaqtida, badantarbiyadan tashqari, yana o’qish, yozish, grammatika, rasm va musiqa o’rgatilishi kerakligini alohida uqtirib o’tadi. O’smirlar maktabda jiddiy ma’lumot olishlari kerak, ular adabiyot, tarix, falsafa, hisob, falakiyot, musiqani o’rganishlari shart. Go’zallikni his qilishni o’stirish uchun musiqa o’rganmoq kerak, ammo rasm chizish singari musiqa o’rganish ham oddiy hunarga aylanib ketmasligini kuzatib turish muhim deydi. U xotin-qizlarning tarbiyasi xususida gapirib, bu erkaklarning tarbiyasiga o’xshab ketmasligini, chunki ularning tabiati mutloq erkaklarnikidan farq qilishini aytadi. Arastu o’z pedagogik qarashlarida iroda, faoliyatni asos qilib olgani holda, aqliy tarbiya sohasida axloqiy ko’nikmalarga katta ahamiyat beradi. Tabiiy iste’dod, shu bilan birga, ko’nikma orttirish (matlub harakatlarni o’rganish, tez-tez takrorlab turish) va aql — bular axloqiy tarbiyaning uch manbaidir, deydi. Fazilatlar hosil bo’lishi uchun ezgu xulq odatlarini va ko’nikmalarini tarkib toptiradigan, yaxshi o’ylab o’tkaziladigan mashqlar bo’lishi ham zarur, bunga odatlanish, buning uchun doiraviy harakat qilish lozim, odatdan, ko’nikishdan esa axloqiy hatti-harakat hosil bo’ladi, deb ta’lim beradi. Arastuning qayd etishicha, har qanday istak va faoliyatda kamchilik, ortiqchalik va o’rtachilik bo’ladi. Shuning uchun ham hamma narsadan faqat o’rtachilik, faqat muvozanat yaxshi va foydalidir. Demak, hamma narsada ortiqchalikka ham, kamchilikka ham yo’l qo’ymaydigan hatti-harakat yaxshilikning nishonasidir. Mana shunda y hatti-harakatni hosil qilmoq uchun ko’proq mashq qilish kerak. Arastu Aflotundan farq qilib, oilani tarbiyadan chetlashtirmaydi, axloqiy tarbiya berish, asosan, oilaning zimmasida bo’lishi kerak, deydi. Arastuning qarashlari antik pedagogikaning taraqqiyotiga katta ta’sir

o’tkazadi. Uning «Nikomah axloqi» va «Siyosat» asarlari axloq masalalarini nazariy ishlab chiqishga bag’ishlangan. Arastu, axloqning jamiyat hayotida muhim ahamiyatga ega ekanligini ta’kidlab, «Tabiat inson qo’liga qurol — aqliy va axloqiy kuch bergan, ammo u shu qurolni teskari tomonga nisbatan ham ishlatishi mumkin: shu sababli axloqiy tayanchlari bo’lmagan odam eng insofsiz va yovvoyi, o’zining jinsiy va did mayllarida eng tuban mavjudot bo’lib qoladi», — deydi. Arastu antik davrining boshqa faylasuflariga qaraganda axloqiy munosabatlarning tabiatini teran tadqiq qila oldi. Uning fikriga ko’ra, axloqiy fazilat — faoliyat, hatti-harakat demakdir. Barcha axloqiy fazilatlar adolat, do’stlik, muhabbat, saxiylik, sulhparvarlik, xushfe’llik va hokazolar faqat inson faoliyatida namoyon bo’lishini asoslab beradi. Odam jamiyatda yashagani sababli uning axloqiy fazilatlari hech qachon sof, xolis holda namoyon bo’lmaydi, balki faqat ijitimoiy faoliyatdagina amalga oshadi. Shuning uchun barcha axloqiy fazilatlar ijtimoiydir, deydi Arastu. Inson tabiatan fazilatlarga ega bo’lmagani, balki fazilatga o’rgangani sababli, tarbiyaning (faqat bolalarnigina emas, shu bilan birga barcha aholini tarbiya qilish) roliga katta ahamiyat berib, xususan hissiyotlarni tuyg’ularda idrokli tarbiyalashga ahamiyat qaratadi. Uning fikricha, bunday tarbiya kishilarning axloqli bo’lib yashashga o’rganishlari uchun zarur bo’lgan mavjud qonunlar yordamida amalga oshiriladi. Mutafakkir fazilat deganda hamisha ota- ona o’rnini bosishi mumkin bo’lgan davlatga xizmat qilishni nazarda tutadi. Arastu axloqiy fazilatlar bilan bir qatorda inson uchun muhim bo’lgan aqliy fazilatlarga—bilim, donishmandlik, fahmlash va boshqalarga ham katta ahamiyat beradi. Ammo axloqiy fazilatlarni aqliy fazilatlarga bo’ysundirgan holda ifodalaydi. Arastu faqat aql faoliyatini tan oladi. Shu sababdan u baxt idealini haqiqatan intellektual mushohada etishda deb biladi. Umuman antik faylasuflar Suqrot, Aflotun, Arastular o’zlarining

nazariyalarida har bir narsada me’yor bo’lmog’i lozimligini uqtirib o’tganlar. Ular axloqni insonning baxtga erishish vositasi deb qaraganlar. Demokrit (eramizdan avvalgi 4603-70 yillar) qarashlari qadimgi Yunon falsafasining cho’qqisidir. U atomizm nazariyasini yaratgan materialist faylasufdir. Demokrit o’z asarlarida yuqorida nomlari qayd etilgan mutafakkir faylasuflar kabi tarbiya masalalariga katta e’tibor beradi. U o’z nazariyasida tabiat qonunlariga, xurofotni va qo’rquvni emirib tashlaydigan chinakam bilimlarga murojaat qiladi. Demokrit tarbiyani tabiatga muvofiqlashtirish masalasini birinchi bo’lib ilgari surdi. «Tabiat bilan tarbiya bir-biriga o’xshaydi» deb yozadi u. Demokrit «ta’lim mehnat asosidagina go’zal narsalarni hosil qiladi», deb, tarbiya ishida mehnatning roli juda katta ekanligini ta’kidladi. U doimo mehnat qilib turishni talab qildi, mehnatga odatlana borgan sari, mehnat yengil bo’lib boradi, deydi. U yomon o’rnakdan ehtiyot bo’lish kerak, deb ta’kidlaydi va yaxshi xulq hosil qilishda mashqning ahamiyati katta, deb hisoblaydi. Demokrit axloqni odamning o’z tabiatidan kelib chiqib asoslashga harakat qiladi. Bilish nazariyasida Demokrit moddiy olamni bilish va haqiqatga erishish mumkinligini ta’kidladi, bilish jarayonida sezgi va tafakkur rolini ko’rsatdi. Uningcha sezgilarimiz orqali olingan bilim «qorong’i»; u olamning mohiyatini ochib berolmaydi; aql orqali olingan bilim «yorug’», haqiqiy bilimdir. Tabiat sirlarini faqat fikrlash yo’li bilan bilib olish mumkin. Demokritning axloqiy va pedagogik qarashlari diniy qobiqdan xoli edi. Shuning uchun ham o’zidan keyingi faylasuf olimlarga katta ta’sir etdi. Ayniqsa, ularning inson kamolotidagi nazariy qarashlari, tarbiyaning roliga bergan katta ahamiyatlari pedagogika tarixi nazariyasini yaratishda asosiy zamin bo’lib xizmat qildi. 12.1. Rus pedagog-olimlarining pedagogik g’oyalari.

Tayanch iboralar: Konstantin Dimitrievich Ushinskiy, rag’batlantirish va jazolash, tovush metodi. Konstantin Dimitrievich Ushinskiy. Mashhur rus pedagogi, rus pedagogikasi va xalq maktablarining asoschisi, «rus o’qituvchilarining o’qituvchisi» Konstantin Dmitrievich Ushinskiy 1824 yilning 19 fevralida Tula shahrida tug’ildi. Ushinskiy 9 yoshga qadar oilasida tarbiyalanib, savod chiqardi. So’ngra Novgorod Seversk gimnaziyasiga o’qishga kirib, uni 1840 yilda muvaffaqiyatli tamomladi. O’sha yili Moskva dorilfununining yuridik fakultetiga o’qishga kirdi va mashhur professor Redkinning bevosita rahbarligi ostida ta’lim oldi. Ushinskiy 22 yoshida Yaroslavl litseyiga kameral (yuridik) fanlar professori vazifasini bajaruvchi sifatida xizmatiga kirdi va ish boshladi. U uch yillik dastlabki pedagogik faoliyatida katta iste’dod egasi ekanini namoyish eta oldi. Shuningdek, Ushinskiy zo’r ishtiyoq bilan o’qituvchilik ishini olib borib, tinglovchilarga astoydil bilim berib, ularda ilm-fanga nisbatan qiziqish uyg’otdi, eng muhimi, o’z xalqi va ona yurtini jondan sevish, ardoqlash hamda vijdonan halol mehnat qilishga da’vat etdi. Bu yosh va iste’dodli professorning mazmunli ma’ruzalarini litsey tinglovchilari maroq bilan tinglar edilar. K.D.Ushinskiy pedagoglik faoliyatini ilmiy-ijodiy ish bilan birga qo’shib olib bordi. 1848 yili uning birinchi ilmiy asari «Kameral fanlarni o’qitish haqida» nashr qilindi. Bu asarda Ushinskiy oliy o’quv yurtlaridagi mavjud o’qitish tizimiga nisbatan tanqidiy yondoshadi. Ularga hukumat tomonidan erkinlik berilishini talab etib, o’qitish tizimini yaxsxilashga oid yirik uslubiy muammolarni hal etish yo’llarini ko’rsatib berdi. Ushinskiyning ilm-fanni demokratik tarzda targ’ib etish reaksion doiralarga ma’qul tushmadi. 1849 yil sentyabrda Ushinskiy va uning do’stlari siyosatda shubhali, hukumatga ishonchsiz kishilar sifatida 1949 yil litseydan chetlatildi.

Shundan so’ng K.D.Ushinskiy Peterburgga ko’chib borib, ichki ishlar vazirligiga kichik amaldor vazifasida ishlashga to’rt yil majbur bo’ldi, ishladi. Ushinskiy faqat 1854 yildagina Yaroslavl litseyi sobiq direktorining tavsiyasi bilan Gatchino institutida til-adabiyot va qonunshunoslik o’qituvchisi bo’lib ishga kiradi va tez fursatda shu institutning sinflar inspektori vazifasiga ko’tariladi. Ushinskiyning pedagogik faoliyati tom ma’nosi bilan ana Shu vaqtdan boshlandi. U 1859 yilda Smolniy institutining sinflar inspektori vazifasiga tayinlanib, unga shu institutning juda achinarli holga tushib qolgan ilmiy bo’lim ishlarini tartibga solish vazifasi yuklandi. Ushinskiy bu ishni puxta bajarib, pedagoglik jarayonni uyushtirish sohasida katta qobiliyat sohibi ekanini ko’rsatdi. Shu bilan birga pedagogika masalalariga bag’ishlangan va muntazam chop etilayotgan nazariy tadqiqotlari uning faqat amaliyotchi emas, balki o’z ixtisosi bo’yicha kuchli nazariyotchi ekanligini namoyon etdi. Ushinskiy 1857 yildan boshlab «Tarbiya jurnali» («Jurnal dlya vospitaniya»)da, so’ngra «Xalq maorifi jurnali»da juda ko’p sermazmun maqolalar e’lon qildi. 1860 yili u «Xalq maorifi jurnali»ning muharriri qilib tayinlandi. Ushinskiy 1861 yili o’zining «Bolalar dunyosi», («Detskiy mir») nomli o’qish kitobini nashr ettirdi. Bu kitob o’sha yilning o’zidayoq ikki marta chop etildi. Ushinskiyning pedagogik faoliyatiga soya soluvchi (1862 yil) imzosiz xat uni o’z ishini to’xtatishga majbur qildi. Bu xatda u go’yo siyosiy jihatdan ishonchsiz kishi, deb ayblangan edi. Buning oqibatida u chet ellardagi xotin-qizlar maorifining yo’lga qo’yilishini o’rganish va pedagogikadan darslik yozish uchun o’z vatanidan ketishga majbur bo’ldi. U xorijiy mamlakatlarda yurgan davrida o’zining butun kuch g’ayratini ta’lim-tarbiyaga doir asarlar yozish va ularni chop ettirishga yo’naltirdi. Natijada, 1861 yili uning I- II o’quv yillari uchun «Ona tili» darsligi nashr etildi va unga «Muallimlar uchun qo’llanma» degan metodik asari ilova qilindi. 1870 yili esa III-o’quv yili uchun ham «Ona tili» darsligi bosilib chiqdi. Bundan tashqari, Ushinskiyning pedagogika sohasidagi asosiy nazariy asari

hisoblangan «Inson — tarbiya predmeti sifatida («Pedagogik antropologiyadan tajriba») nomli asari ayrim jildlarga bo’linib nashr qilina boshladi. 1867 yil bu asarning I - jildi, 1869 yil II-jildi bosilib chiqdi. Ushinskiy bu kitobning hamma jildlarini qisqartirib ingliz tiliga tarjima qilish maqsadida uchinchi jild ustida zo’r g’ayrat bilan ishlay boshladi. Afsuski, bu ishni tamomlash unga nasib bo’lmadi. U Qrimda davolanish paytida qattiq shamollab, 1870 yil 21 dekabrda Odessada zotiljam kasalidan vafot etdi. K.D.Ushinskiyning pedagogika nazariyasi xalqchillik g’oyasi asosiga qurilgan. Ushinskiy xalqchillik deb har bir xalqning o’ziga xosligini tushunar ediki, bu o’ziga xoslik o’sha xalq yashashi va mehnat qilishi lozim bo’lgan tarixiy taraqqiyot, geografik va tabiiy sharoitlar bilan ifodalanadi. U «Ijtimoiy tarbiyada xalq ruhi» sarlavhali maqolasida tarbiyaning xalqchilik ruhida bo’lishi kerakligini aytib, boshqa xalq pedagogikasini mexanik suratda rus tuprog’iga ko’chirishni aqlga mutlaqo muvofiq emasligini ta’kidlaydi. Ushinskiy tarbiyada xalq ruhining eng yaxshi ifodasi ona tili ekanligiga, rus bolalarini o’qitishda rus tili asos bo’lishligini, boshlang’ich maktablardagi ta’lim ham bolalarni rus tarixi, Rossiya geografiyasi va uning tabiati bilan tanishtirmog’i lozimligini uqtiradi. Ushinskiy o’zining «Ona tili» sarlavhali maqolasida «Xalq tili— uning qadim zamonlardan boshlanuvchi bugungi ma’naviy hayotining eng yaxshi, hech qachon so’lmaydigan, doimo yangidan ochilib yashnab turadigan gulidir, butun xalq va uning vatani til bilan tirikdir! Bularning hammasi xalq ijod etgan til orqali ifodalanadi! Xalq avlodlari birin-ketin yashab o’taveradi, ammo har bir avlod hayotining natijalari keyingi avlodlarga til orqali meros bo’lib o’tadi. Har bir avlod o’z his- tuyg’ularini, tarixiy voqealar, diniy e’tiqod, maslak natijalarini, boshidan kechirgan qayg’u va xursandchiliklarini ona tili xazinasiga qo’shadi! Til eng jonli, eng boy va mustahkam aloqa vositasi bo’lib, xalqning yashab o’tgan, yashayotgan va kelajakda yashaydigan avlodlarini bir-birlari bilan chambarchas bog’laydi,

ularning ulug’, tarixiy, jonli bir butunga aylatiradi. Til bor ekan, xalq ham bor, xalqning hayot ekanligini til orqali bilish mumkin. Til xalqning hayotidir. Xalq tili yo’qolganida xalqning o’zi ham yo’q bo’ladi», — deb uqtiradi. Ona tili — Ushinskiyning fikricha — na kitob, na maktab bo’lmagan vaqtda ham xalqni o’qitgan eng yaxshi ustozdir. Axloqiy tarbiya maqsadlari va vositalari. K.D.Ushinskiy tarbiya ishidagi turli vositalar orasida axloqiy tarbiyaga katta e’tibor berib, «Tarbiyaning asosiy vazifasi axloqiy jihatdan ta’sir etishdan iboratdir, bu aqlni umuman o’stirish, boshni bilimlar bilan to’ldirishdan ko’ra ham muhimroqdir», — deb yozgan edi. Axloqiy tarbiya bolalarda odamlarga hurmat va muhabbat bilan qarashni, ularga nisbatan samimiy, xayrixoh va adolatli munosabatda bo’lishni o’stirishi kerak. Ushinskiy ko’r-ko’rona, tayoq intizomiga qarshi norozilik bildirib, «eski maktabda intizom nihoyatda g’ayri tabiiy asosga yoki mukofotlar va yoki jazolar ulashib beruvchi o’qituvchidan qo’rqish asosiga qurilgan edi. Bu qo’rquv bolalarni zararli holatlarga: sustkashlikka, sinf doirasidagi zerikishga va ikkiyuzlamachilikka olib keldi» deb bolalarga nisbatan insoniy munosabatda bo’lishni talab qildi. Ushinskiy egoistlik, mansabparastlik, bekorchilik, g’arazgo’ylik munofiqlik singari nuqson va kamchiliklarni qattiq qoralaydi. Uning fikricha, axloqiy tarbiyaning vositalari quyidagilardan iborat: 1. Ta’lim (axloqiy tarbiyada kitob va darslik); 2.O’qituvchining shaxsan namuna bo’lishi (Ushinskiyning obrazli ifodalashicha, «bu narsa yosh qalb uchun quyoshning barakali nuridirki, uni hech bir narsa bilan almashtirib bo’lmaydi»); 3. e’tiqod; 4. O’quvchilarga mohirlik bilan munosabatda bo’lish (pedagogik odob); ogohlantirish choralari; Rag’batlantirish va jazolash. Ushinskiy bolalar mehnati haqida gapirib, insonning to’g’ri rivojlanishidagi zarur shart mehnatdir, deydi.

Uning fikricha «agar tarbiya kishini baxtli qilmoqchi bo’lsa, uni baxt uchun tarbiyalamaslik kerak, balki hayotdagi mehnat uchun tayyorlashi lozim». Tarbiya kishida mehnatga muhabbat va odatni o’stirish kerak. Ushinskiy kishi o’z faoliyatida jismoniy mehnat bilan aqliy mehnatni birlashtirsa, juda foydali bo’lur edi, deb hisoblaydi. U o’quvchilar mehnati haqida gapirib, «O’qish mehnatdir va mehnat bo’lib qolishi, ammo to’la ma’noli mehnat bo’lishi lozim», — deydi. U ta’limni ovunchoqlik, ko’ngil ochish yo’li bilan o’tkazishga, ba’zi pedagoglarning ta’limni mumkin qadar yengilroq qilishga harakat qilishlariga qarshi chiqdi. Bolalar o’qish davrida mehnatga, qiyinchiliklarni enga olishga o’rganishlari kerak. Faqat kichkina bolalarnigina o’ynab turib o’qishga o’rgatish mumkin, deb yozadi Ushinskiy. Aqliy mehnat og’ir, o’rganmagan kishini tezda charchatib qo’yadi. Shuning uchun bolalarni kuchi etadigan ishlarga asta-sekin o’rgatish lozim. K.D.Ushinskiyning aqliy mehnatni jismoniy mehnat bilan qo’shib olib borish to’g’risidagi, o’qishi va dam olishni to’g’ri tashkil etish haqidagi pedagogik fikrlari hozirgi kunda ham qimmatlidir. K.D.Ushinskiyning didaktika sohasidagi qarashlari pedagogika tarixida o’zining chuqurligi va o’ziga xosligi bilan ajralib turadi. Ushinskiy ta’limni bolalarning psixologik jihatdan kamol topishlarining yosh bosqichlarini hisobga olishni va ular psixologiyasining xususiyatlarini e’tiborga olib tashkil etish kerakligini talab qildi. Ushinskiy xotira bilan esda saqlab qolish to’g’risida gapirib, unutishning oldini oladigan tez-tez takrorlash yo’li bilan tarbiya oluvchilarda o’z xotiralariga ishonchni mustahkamlash kerak, deb ko’rsatdi. U darsda ko’rsatmalilik tamoyiliga katta ahamiyat berib, psixologik nuqtai nazardan ko’rgazmali ta’limning mohiyatini yoritib berdi. Ushinskiy ko’rgazmali ta’lim tamoyillarini nazariy jihatdan ishlab chiqishga va uni amalda tatbiq etishga doir juda ko’p qimmatli fikrlar kiritdi. Ushinskiy o’qitish jarayonida ko’rgazmali ta’limga munosib o’rin berdi: u ko’rgazmali ta’lim o’quvchilarning rivojlanishini ta’min etadigan shartlardan biridir, deb bildi.

Ushinskiy bolalarning o’quv materialini anglab, puxta va mustahkam o’zlashtirishiga ham katta e’tibor berdi. U bu tamoyillarni tushunish va tatbiq qilishda o’zidan ilgari o’tgan pedagoglarga nisbatan ko’pgina yangiliklar kiritdi. Masalan, o’quv materialini takrorlash to’g’risida batafsil metodika ishlab chiqdi. Ushinskiy ta’lim yo’nalishida ikki yo’nalish borligini qayd etdi. Birinchi yo’nalish bolalar o’qituvchining rahbarligida buyum yoki hodisani kuzatadilar va shu buyum yoki hodisa to’g’risida umumiy tushuncha hosil qiladilar. Ikkinchi yo’nalishda olingan bilimlar umumlashtiriladi va mustahkamlanadi. Ushinskiy maktabning ikki xodimi: murabbiy bilan o’qituvchi o’rtasida tarbiya va ta’lim (funksiyasini) jarayonini bo’lib qo’yishga norozilik bildirdi. U ta’limni tarbiyaning eng muhim vositasi deb hisobladi. Ushinskiy o’zining pedagogik tizimida dars hamda ta’lim metodiga katta ahamiyat berdi. Darsda mashg’ulotlar turlicha bo’lishi mumkin: yangi bilim berish, o’quvchilarning mashqlar bajarishi, o’tilganlarni takrorlash, o’quvchilarning bilimini hisobga olish, o’quvchilarning yozma ishlarni bajarishlari. Har bir dars ma’lum maqsadga qaratilgan, tugallangan bo’lishi va yetarli darajada tarbiyaviy xarakterga ega bo’lishi lozim. Ushinskiy mashg’ulotlarni almashtirib metodlarni xilma-xil qilib turishni tavsiya qildi. U bolalarda mustaqil ishlash qobiliyatini o’stirishga e’tibor berib, o’qituvchi maktabga yangi kirgan bolalarga darsda mustaqil ishlashning to’g’ri usullarini o’rgatishi kerak, bolalar to mustaqil ishlash malakalarini mustaqil o’zlashtirib olmaguncha, ularga uyga vazifalar berish yaramaydi, deydi. Ushinskiy «Rus tilini dastlabki o’qitish» (1864) sarlavhali maqolasida bir qancha qimmatli metodik ko’rsatmalar bergan. Uning fikricha, o’qitishning uchta vazifasi bor: 1) bolaning nutqini o’stirish; 2) bolalarni rus tilining boyligidan ongli suratda foydalanishga o’rgatish 3) tilning mantiqini (grammatikasini) o’zlashtirish. Rossiyada o’qishga o’rgatishda tovush metodini joriy qilish va keng

tarqatishda Ushinskiyning xizmati katta bo’ldi. Ushinskiy o’qituvchilarning roliga yuksak baho berib, «pedagogning o’quvchilarga ta’siri shunday tarbiyaviy kuchga ega ediki, buni hech qanday ustav va dastur bilan, o’quv yurtini har qancha qulay tashkil etish bilan almashtirib bo’lmaydi», deb hisoblaydi. U «tarbiya ishida murabbiyning shaxsi eng asosiy omildir», deb yozgan edi. Ushinskiy pedagogika o’qituvchilari va o’rta maktab o’qituvchilari tayyorlaydigan pedagogika fakultetlari to’g’risidagi fikrni olg’a surib shunday yozgan edi: «Bizda medicina fakultetlari boru, pedagogika fakultetlari yo’q ekan, bu shuni ko’rsatadiki, biz axloqiy va tarbiyaviy sog’lig’imizga qaraganda tanamiz sog’lig’ini ko’proq qadrlar ekanmiz». K.D.Ushinskiyning o’z vataniga, o’z xalqiga xizmat qilishni pedagogik faoliyatining asosiy burchi deb hisobladi. U o’qituvchilar tayyorlash tizimini ishlab chiqdi. 1895 yili Ushinskiyning vafotiga 25 yil to’lishi munosabati bilan bo’lgan yig’ilishda, uning ishini davom ettiruvchilardan biri, Modzalevskiy «Xuddi Lermontov — bizning xalq olimimiz, Suvorov — bizning xalq lashkarboshimiz, Pushkin — bizning xalq shoirimiz, Glinka bizning xalq kompozitorimiz bo’lganidek, Ushinskiy ham — bizning haqiqiy xalq pedagogimizdir» deganda haq edi. 12.2. G’arbiy Evropada maktab va pedagogik fikrlar. Tayanch iboralar: G’arb Uyg’onish davri, D.Lokk, K.Gel’vetsiy, D.Didro, R.Ouen. G’arb Uyg’onish davridan boshlangan progressiv pedagogik goyalar pedagogika fanini ilmiy va amaliy jihatdan boyitishda katta rol’ uynadi. Buyuk

chex pedagogi Yan Amos Komenskiy tamonidan ilmiy pedagogika faniga asos solindi. Aynan ta’lim tarbiya orqali jamiyatdagi ijtimoiy notekisliklarni bartarf etish, barchani o’qitish goyalari ilgari surildi. Fransuz faylasufi J.J.Russo uz asarlarida jamiyatda hukm surayotgan avtoritar munosobatni keskin tanqid holda erkin tarbiya nazariyasini ilgari surdi. U o’z jamiyatini tanqid qilib salbiy ijtimoiy muhit bola tarbiyasiga salbiy ta’sir etishini yoritib berdi. Angliya faylasufi D.Lokk yangi burjuaziya jamiyati uchun yangi inson tarbiyasi konsepsiyasini ilgari surdi.D.Lokk djentel’men tarbiyasi. Uning zamonaviy mazmuni va tarbiya uslub va shakllarini o’z asarida yoritib berdi. D.Lokk ilk bor inson huquqlarini poymol qiluvchi, bola shaxsini tarakkiyotini bukib qo’yuvchi avtoritar tarbiyani keskin tanqid ostiga oldi. U bolalarga qullarcha munosobatda bulish faqat yaxshigina itoatgo’y qulchalarning shakllanishiga olib keladi deb hisoblaydi. Aynan ushbu progressiv qarash bugungi kun maktab maorif tizimida mustakil fikrlovchi erkin shaxs tarbiyasi g’oyasi bilan hamoxang ekanligini kuramiz.Fransuz ma’rifatparvarlari K.Gel’vetsiy va D.Didro bilish jarayonini ichki va tashqi mohiyatini ilmiy pedagogik jihatdan tadkik kildilar. Ayniqsa, D.Didro ta’lim tarbiyada faqat tashqi omil asosiy rol’ o’ynamasligini, balki shaxs kamoloti ichki va tashqi omillarga bog’liqligini yoritib berdi.D.Didro insonning tabiiy omili bo’lgan layoqat,moyillik,istak,xohish,qobiliyatning mohiyatini ta’lim tarbiya bilan bog’lash g’oyasini ilgari surdi. Ilmiy pedagogika fanini boyitishda Germaniyalik pedagog I.Gerbart katta hissa qo’shdi.U uz asarlarida ta’lim bosqichlari,bola shaxsining qiziqishi,uning turlari,ta’lim turlarini yoritib berdi. I.Gerbart pedagogika, psixologiyaga oid bir qator darsliklar yaratdi, ta’lim jarayonida tarbiyalash g’oyasini ilgari surdi. Uning vatandoshi A.Disterverg takomillashgan ta’lim nazariyasini ilgari surdi.U har bir ta’lim bola aqliy qobiliyatini o’stiruvchanligi bilan samaradorli bo’lishi lozim deb ta’kidlaydi. Disterverg o’qituvchining roliga yuqori baxo berdi.Uning fikricha, «yomon o’qituvchi haqiqatni aytib berib qo’ya qoladi,yaxshi o’qituvchi esa haqiqatni topishga urgatadi.» G’arb pedagogika fanini rivojlanishida faqat nazariy g’oyalar

bilan cheklanib qolmay,balki amaliy tajriba ishlari bilan pedagogika tarixidan yorqin urin oldilar.Ushbu yunalishda Shveytsariyalik pedagog I.Pestalotstsi boshlang’ich ta’lim nazariyasiga asos solish bilan birga amaliy pedagogik faoliyatini amalga oshirdi,uz mablagi evaziga mexnatkashlar farzandlarini o’qitish va kasb hunar o’rgatish g’oyalarini amaliy faoliyatda targ’ibot etdi.Bu yo’nalishda Angliyalik faylasuf R.Ouen ijtimoiy muhitni o’zgartirish orqali inson xarakterini tarkib toptirish g’oyasini o’z tajribalarida sinab ko’rdi.R.Ouen butun mablagini. Amaliy pedagogik faoliyatini insoniyat hayotini yaxshilashga bagishladi. 12.3. Iogann Genrix Pestalotsining didaktiga qo’shgan hissasi. Tayanch iboralar: Pestalotsi, yetimxona tarbiyalanuvchilari, gumanist va demokrat, onalar kitobi, tarbiyaning maqsadi va mohiyati. Pestalotsining pedagogik faoliyati. Iogann Genrix Pestalotsi Shveycariyaning Syurix shahrida vrach oilasida tug’ildi. Pestalotsi otadan yosh judo bo’lib, onasi hamda oddiy dehqon ayol — ularning sobiq xizmatchisi tarbiyasida o’sdi. Pestalotsi avval boshlang’ich maktabda, so’ngra lotin maktabida o’qib ilm oldi. Pestalotsi o’rta maktabni tamomlagach, ko’proq gumanitar fanlar o’qitiladigan oliy o’quv yurtiga kollegiumda, uning filologiya va falsafa bo’limlarida o’qidi. Pestalotsi kollegiumni tamomlamay turib, xalqning ahvolini yaxshilash to’g’risida o’zining azaldan orzu qilib kelgan niyatini amalga oshirishga qaror qildi. 1769 yilda Pestalotsi o’zining ijtimoiy tajribasini boshladi. U pul qarz olib, kichikroq qo’rg’on va yer sotib oldi, bu yerga «Neygof» («yangi qo’rg’on») deb nom berdi va tevarak atrofdagi dehqonlarga o’z xo’jaliklarini unumdor xo’jalikka aylantirishni o’rgatish maqsadida, bu yerda namunali ferma tashkil qilmoqchi bo’ldi. Tajribasiz va xo’jalik ishlaridan bexabar bo’lgan Pestalotsi

oradan ko’p o’tmay sindi, va u xalq foydasini ko’zlab yana yangi yo’llar qidirishga majbur bo’ldi. U 1774 yili «Neygof»da «Kambag’allar muassasasi»ni ochib, yetim va boqimsiz bolalardan 50 ga yaqin kishini shu muassasaga to’pladi. Pestalotsining fikricha, bolalarning o’zlari ishlab topgan pullar shu yetimxonaning har ajatini qoplashi kerak edi. Yetimxonada tarbiyalanayotgan bolalar dalada ishlar, shuningdek, to’quv va yigiruv dastgohlarida ip yigirib, mato to’qir edilar. Pestalotsining o’zi bolalarga o’qish, yozish va hisob o’rgatar, ularni tarbiyalash bilan shug’ullanar edi. Hunarmand ustalar esa bolalarga ip yigirish va to’qishni o’rgatardilar. Shu tariqa, Pestalotsi o’z muassasasida bolalarni o’qitishni ularni unumli mehnatga o’rgatish bilan qo’shib olib borishga urindi. Pestalotsi boshlagan ish tezda barbod bo’ldi, chunki siyosiy hokimiyat va moddiy mablag’larning egalari uni qo’llab- quvvatlamadilar. Bolalar ming mashaqqat bilan mehnat qilishi tufayli o’zlari yashab ishlab turgan yetimxona xarajatlarini ko’tara olar edilar, lekin gumanist va demokrat Pestalotsi o’zi tarbiyalayotgan bolalarni bunday og’ir sharoitda yashashini istamasdi va bunga yo’l qo’ya olmasdi. U bolalar mehnatini, avvalo, bolalarning jismoniy kuchlarini aqliy va axloqiy qobiliyatlarini o’stirish vositasi, deb bildi. Bolalarga faqat hunar o’rgatibgina qolmasdan, balki ularni keng ravishda mehnatga o’rgatishga intildi. Pestalotsi Neygofda o’tkazgan tajribaning pedagogika uchun ahamiyati katta bo’ldi. Tajribani davom ettirish uchun mablag’ bo’lmaganligi sababli oradan ko’p vaqt o’tmay yetimxona yopildi. Lekin, bu muvaffaqiyatsizliklar uni, xalqqa yordam berish maqsadidan qaytara olmadi. Pestalotsi 1798 yil Shvetsariya inqilobi natijasida yetim qolgan 5 yoshdan 10 yoshgacha bo’lgan 80 bolaga mo’ljallangan yangi yetimxona ochdi. «Ertalabdan to kechgacha ularga yakka o’zim hamroh edim! Mening qo’llarim ularning qo’lida, ko’zlarim ularning ko’zlarida edi. Ular yiglasa, men ham yig’lar, kulsa kular edim! Ular nima yesa, men ham shuni yerdim, nima ichsa, shuni ichardim. Mening o’shalardan boshqa uyim ham, do’stim ham,

xizmatchilarim ham yo’q edi!», deb yozgandi keyinchalik bu haqda Pestalotsi. Afsuski, urush harakati boshlangandan keyin yetimxona yopildi. Keyingi o’n sakkiz yil davomida Pestalotsi o’sha davrning eng muhim masalasini: dehqon xo’jaliklarini qanday qilib tiklash, ularning turmushini yaxshilash, mehnatkashlarning axloqiy va aqliy holatni qanday qilib o’zgartirish masalasini hal qilishga jamoatchilik e’tiborini tortishga intilib, adabiy faoliyat bilan shug’ullandi. U «Lingard va Gertruda» (1781—1787) degan ijtimoiy pedagogik roman yozib, bu romanda xo’jalikni oqilona usulda olib borish va bolalarni to’g’ri tarbiyalash vositasi bilan dehqonlarning turmushini yaxsxilash to’g’risidagi o’z g’oyalarini olg’a surdi. XIX asrning boshlaridayoq Pestalotsining «Gertruda o’z bolalarini qanday qilib o’qitadi», «Onalar kitobi yoki onalar uchun o’z bolalariga kuzatish va gapirishni qanday o’rgatish haqida qo’llanma», «Ko’zatish alifbesi yoki o’lchash haqida ko’rsatmali qo’llanma», «Son to’g’risida ko’rsatmali ta’lim» degan kitoblari bosilib chiqdi. Bu kitoblarida boshlang’ich ta’limning yangi usullari bayon qilingan edi. 1800 yili Pestalotsi rahbarligida institut tashkil etildi. Institut tarkibiga, internat shaklidagi o’rta maktab hamda o’qituvchilar tayyorlash seminariyasi kiritilgan. Bu institut butun dunyoga mashhur bo’ldi. Pestalotsi 1825 yili Iverden instituti o’qituvchilari orasida chiqqan nizolar natijasida o’z qishlog’i «Neygof»ga qaytadi va 80 yoshli, qariya bo’lishiga qaramay, bu yerda o’zining oxirgi asari — «Oq qush qo’shig’i»(1826) ini yozadi. U 1827 yili vafot etdi. Pestalotsining ijtimoiy pedagogik va falsafiy qarashlari. Pestalotsi o’z xalqini oyoqqa turg’azishni orzu qildi, u mehnatkashlarni o’qitish va tarbiyalash yo’li bilan ularning turmushini o’zgartirish mumkin, deb o’yladi. U xalq boshiga tushgan kulfatlarning manbai iqtisodiy sharoit emas, balki ma’rifatning yo’qligi

deb bildi. Pestalotsi hamma odamlar tarbiya va ilm olish huquqiga ega bo’lishi lozim, maktablar jamiyatni ijtimoiy jihatdan o’zgartirishning muhim vositalaridan biri bo’lishi kerakligini ta’kidladi. Uning fikricha, har bir kishining haqiqiy insoniy kuchlari harakatga kelib, mustahkamlangandagina eng muhim ijtimoiy masalalar hal qilinadi. Bunga tarbiya yo’li bilan ham erishish mumkin. Mehnat odamni tarbiyalashning eng muhim vositasidir, mehnat odamning jismoniy kuchlarinigina emas, aqlini ham o’stiradi. Bilish sezgi organlari orqali idrok qilishdan boshlanadi va tasavvurlarni qayta ishlash yo’li bilan g’oyalar darajasiga ko’tariladi, g’oyalar esa, garchi ravshan bo’lmasa ham odamning ongida tarkib toptiruvchi kuch tariqasida mavjud, lekin o’zining namoyon bo’lishi va jonlanishi uchun sezgilar yetkazib beruvchi materialga muhtojdir. Pestalotsining dunyoqarashi insonparvarlik va demokratik intilishlar ruhi bilan sug’orilgan hamda ba’zi bir materialistik davolarni va dialektik qoidalarni o’z ichiga olgan edi. Tarbiyaning maqsadi va mohiyati. Pestalotsining fikricha, tarbiyaning maqsadi odamning barcha tabiiy kuchlarini va qobiliyatlarini o’stirish, o’stirganda ham har tomonlama va bir-biriga uyg’un ravishda o’stirishdir. Tarbiyaning bolaga ko’rsatayotgan ta’siri uning tabiatiga uyg’un bo’lishi lozim. Pestalotsi tarbiyaning mohiyati to’g’risidagi tasavvurga asoslanib, insonning kuchini inson tabiati bilan muvofiqlashtirib, o’stirishga yordam beradigan metodlarni yaratishga intiladi. Bolani tarbiyalashni, deydi u, tug’ilgan kunidanoq boshlash lozim: «Bola tug’ilgan soat — unga ta’lim berishning birinchi soatidir». Chinakam pedagogika onani to’g’ri tarbiyalash metodlari bilan qurollantirishi kerak. Pedagogika san’ati esa shu metodikani har bir ona, jumladan, oddiy dehqon ayoli ham egallab oladigan qilib soddalashtirib berishi lozim. Oilada tabiatga muvofiq tarzda boshlangan tarbiya maktabda ham davom etishi lozim.

Barcha insoniy kuchlar va imkoniyatlar eng oddiy narsalardan rivojlana boshlaydi va asta-sekin murakkab darajaga ko’tariladi. Tarbiya ham ana shu yo’ldan borishi lozim. Har bir bolaga xos bo’lgan tug’ma kuch va qobiliyatlarni tabiiy tartibga muvofiq holda o’stirish kerak. Elementar ta’lim nazariyasi. Pestalotsining elementar ta’lim nazariyasi jismoniy tarbiyani, mehnat tarbiyasini, axloqiy va estetik tarbiyani hamda aqliy tarbiya va o’qitishni o’z ichiga oladi. Tarbiyaning mana shu jihatlarini Pestalotsi bir-biriga bog’lab olib borishni taklif qildi, mana shunday tarbiyalash natijasidagina insonning hamma jihatlari bir-biriga uyg’un bo’lib kamol topishini ta’minlash mumkin, dedi. Jismoniy tarbiya va mehnat tarbiyasi. Pestalotsi bolaning barcha jismoniy kuchlari va imkoniyatlarini o’stirishni ularni jismoniy jihatdan tarbiyalashning maqsadi deb, bolaning harakatga, o’ynashga, bir joyda o’tirib qo’ymaslikka, hamma narsaga yopishishga, hamisha harakatda bo’lishga majbur qiluvchi tabiiy intilishini jismoniy tarbiyalashning asosi, deb hisobladi. U inson shaxsini kamolotga yetkazishda jismoniy tarbiyaga juda katta ahamiyat beradi va uni bolalarning o’sishiga kattalarning oqilona ta’sir ko’rsatish, deb hisobladi. Yuqorida ko’rsatib o’tilganidek, o’qitishni unumli mehnat bilan qo’shib olib borish Pestalotsining pedagogik tajribasi va nazariyasidagi asosiy qoidalardan biri bo’ldi. Axloqiy tarbiya. Pestalotsi tarbiyaning asosiy vazifasi — kelgusida ijtimoiy hayotda qatnashib foyda yetkaza oladigan va hamma jihatlari uyg’un bo’lib kamol topgan inson yetishtirishdir, deb biladi. Bolani boshqalarga foyda keltiradigan ishlarda muttasil jalb qilish yo’li bilan uning axloqi voyaga yetkaziladi. Pestalotsining fikricha, bola organizmining kundalik ehtiyojlarini qondirish asosida bolada onaga nisbatan tug’ilayotgan mehr-muhabbat axloqiy tarbiyaning eng oddiy elementidir. Bolaning axloqiga oilada asos solinadi. «Ota-onaning uyi,

— deydi Pestalotsi, — axloq maktabidir!». Bolaning onaga bo’lgan muhabbati asta-sekin oilaning boshqa a’zolariga ham o’tadi. Aqliy ta’lim. Pestalotsining aqliy ta’lim to’g’risidagi ta’limoti boy va mazmunli ta’limotdir. Pestalotsi insonning hamma jihatlarining bir-biriga uyg’unlashib kamolga etishi to’g’risidagi asosiy g’oyasiga tayanib, aqliy ta’limni axloqiy tarbiya bilan bog’lab olib borish kerakligini talab qiladi. Har qanday ta’lim ko’zatishga va tajribaga asoslanishi hamda xulosalar va umumlashmalar darajasiga ko’tarilishi lozim, deydi Pestalotsi, ko’zatishlar natijasida bolada ko’rish, eshitish sezgilari va boshqa sezgilar hosil bo’ladi, bu sezgilar bolada fikrlash va so’zlash ehtiyojini tug’diradi, deydi. Odamning sezgi a’zolari yordamida tashqi dunyo to’g’risida hosil qilgan tasavvurlari dastlab ravshan va aniq bo’lmaydi. Ta’limning vazifasi ham shundan iboratki, u mana shu tasavvurlarni tartibga solishi va aniqlashi, ravshan tushunchalar darajasiga yetkazishi, «tartibsiz tasavvurlarni ravshan tasavvurlarga va ravshan tasavvurlarni ochiq ko’rinib turgan tasavvurlarga» aylantirishi kerak. Ta’lim, birinchidan, o’quvchida o’zining sezgi a’zolari vositasi bilan hosil qilgan tajribalar asosida bilimlar zahirasini to’plashga yordam beradi, ikkinchidan, bolaning aqliy qobiliyatini o’stiradi. Pestalotsi ta’limni soddalashtirishga va psixologiya negiziga qurishga intilib, narsalar va buyumlar to’g’risidagi har qanday bilimning eng oddiy elementlari bor, odam Shu elementlarni o’zlashtira borib, o’z atrofidagi olamni bilib oladi, degan fikrga keldi. U son, shakl va so’zni mana shunday elementlar deb hisobladi. Pestalotsi o’z zamonidagi boshlang’ich maktabda o’qitishning mazmunini tubdan o’zgartiradi, o’qitiladigan darslar qatoriga o’qish, yozish, arifmetikani va geometriyaning boshlang’ich qismlarini, o’lchash, rasm chizish, ashula, gimnastika, geografiya, tarix va tibbiyotga doir eng zarur bilimlarni kiritdi. Shunday qilib, Pestalotsi boshlang’ich maktabning o’quv rejasini ancha

kengaytirdi va bu maktabda o’qitishning yangi metodikasini vujudga keltirdi. O’qitish metodikasi bolalarni bilimlar bilan boyitishga hamda ularning aqliy kuchlarini va qobiliyatlarini o’stirishga yordam beradi. Boshlang’ich ta’limning xususiy metodikalarini yaratish. Pestalotsi o’zining umumiy didaktik qoidalariga tayanib, boshlang’ich ta’limning xususiy metodikasini yaratdi. Pestalotsi ona tili o’qitishning asosiy vazifasi bolaning nutqini o’stirish va uning so’z boyligini orttirishdan iborat, deb hisobladi. Savod o’rgatishda tovush metodini birinchi o’ringa qo’ydi, bunday qilish harflarni qo’shib o’qitish metodi hukmronlik qilib turgan o’sha vaqt uchun g’oyat muhim edi. Pestalotsi zerikarli va bir xildagi mashqlar bilan bolalarda ko’zatish, narsa yoki hodisaning belgilarini aniqlay olish malakasini o’stirishga va biror narsani aniq va to’la tasvirlab berish malakasini hosil qilishga intildi. Bolalarda yozuv malakasini hosil qilmoq uchun Pestalotsi dastlab to’g’ri va egri chiziqlarni — xatlarning elementarlarini chizdirib, mashq qildirishni tavsiya etar ekan, yozuv o’rgatishni narsalarni o’lchash va suratni chizish bilan shuningdek, nutqni o’stirish bilan bog’lab olib borishni taklif qildi. O’lchashni o’rgatmoq uchun Pestalotsi dastlab to’g’ri chiziq chizishni, so’ngra burchak va kvadrat chizishni hamda bu kvadratni bo’laklarga (yarimta, chorakta qilib va hokazo) bo’lib o’rgatishni taklif qildi. Tarbiyachi bolalarga turli geometrik jismlarni ko’rsatish va ularning nomlarini aytib berishi lozim. Bola o’lchov natijalarini chizib va yozib olishi lozim; Bunday mashqlar bolaga yozuv o’rgatishning asosidir. Pestalotsi pedagogika nazariyasi va tajribasining ahamiyati. Pestalotsi odamning barcha tabiiy kuchlarini va qobiliyatlarini bir- biriga uyg’un qilib o’stirishdek vazifani tarbiyaning asosiy vazifasi deb bildi. U elementar ta’lim nazariyasini yaratdi, bu nazariya XIX asrda xalq maktabini rivojlantirishga yordam bergan kurashda katta rol o’ynadi. U bolani jismoniy tarbiyalash, mehnatda

tarbiyalash, axloqiy va aqliy tarbiyalash to’g’risida juda qimmatli fikrlarni aytib o’tdi. Pestalotsi boshlang’ich maktabda beriladigan bilimlarning mazmunini kengaytirishni talab qildi, boshlang’ich maktabni xalqqa yaqinlashtirishga, uni xalq ommasining turmushi va ehtiyojlari bilan chambarchas bog’lashga intildi, bolalarni mehnatga o’rgatishga, ularni turmushga tayyorlashga katta e’tibor berdi. 12.4. Adol’f Distervergning rivojlantiruvchi ta’lim nazariyasi. Tayanch iboralar: Adol’f Disterverg, insonning har tomonlama kamolot topishi, didaktikaning asosiy talablari, rivojlantiruvchi metod tavsiyasi. Atoqli nemis pedagogi Fridrix Vil’gel’m Adol’f Disterverg (1790-1866) X1X asr o’rtalarida german burjua demokratik pedagogikasining progressiv namoyandasidir. Disterverg pedagoglik sohasida samarali ish olib borish bilan bir vaqtda , adabiy va metodik ishlarini ham muvaffaqiyat bilan bajarib turdi.U «Nemis o’qituvchilarini o’qitish uchun qo’llanma»degan kitobini nashr qildirdi (1835), bu kitobda Disterverg ta’limning umumiy vazifalarini va prinsiplari to’g’risidagi o’zining progressiv qarashlarini bayon qilib berdi. Disterverg umuminsoniy tarbiya ideyasini himoya qilib chiqdi, shu ideyaga tayanib turib, pedagogika masalalarining yukori toifaviy va shovinistik manfaatlarini ko’zlab hal qilishga qarshi kurashdi. Uning fikricha, maktabning vazifasi «Chinakam Prussiyaliklar» emas, balki insonparvar kishilar va ongli grajdanlar tarbiyalab yetishtirishdir. Odamlarda insoniyatga va o’z xalqiga bo’lgan muhabbat bir-biriga chambaras bog’langan holda rivojlantirilishi lozim. Disterverg «inson- mening nomim, nemis –mening laqabimdir» deydi. Disterverg Pestalotstsi singari, tarbiyaning eng muhim prinsipi uning tabiatga bo’lishidir, deb hisobladi. Disterverg tarbiyaning tabiatga uygun bulishini quyidagi mazmunda talqin etdi, ya’ni tarbiya odamning tabiiy kamol topishiga qarab olib

borilishi, o’quvchining yoshi va o’ziga xos xususiyatlari hisobga olinishi kerak, dedi. Disterverg o’qituvchilar bolalar diqqati, xotirasi, tafakkurining o’ziga xos belgilarini sinchiklab o’rganishlari kerak, deb aytdi: u psixologiyani «tarbiya tug’risidagi fanning asosi» deb bildi. Distervergning katta xizmati shundaki, u pedagoglik tajribasini pedagogikani taraqqiy ettirishning manbai deb hisobladi. U mohir pedagoglarning bolalarni tarbiyalash va bu sohadagi ish tajribalarini o’rganish zarurligini ko’rsatib utdi. Disterverg tabiatga uyg’un bo’lish prinsipiga qo’shimcha ravishda tarbiya madaniy uyg’un xarakterda bo’lishi ham kerak deb talab kildi. U bunday deb yozdi: «Tarbiyalash chogida odamning tug’ilgan va u yashashi kerak bo’lgan joy hamda vaqt sharoitini, xullas, keng va umumiy hajmdagi butun zamonaviy ma’daniyatni e’tiborga olishi zarur.Distervergning odam tabiatini va tarixiy taraqqiyotini idealistik nuqtai nazardan talqin qilganligi uning tarbiyaning sotsial mohiyatini to’la ravishda tushunishiga halaqit berdi. Lekin eng muhimi shuki, u tabiatga uyg’unlik prinsipini Russoga xos bu tarzda individualistik talqin qilishdan o’zini tortdi va tarbiya bilan jamiyat hayoti o’rtasida mastahkam aloqa bog’lash zarurligini ta’kidladi. Disterverg bolaning bilan hisoblashish zarurligini kursatib o’tish bilan bir katorda o’zgarib boruvchi ijtimoiy hayot talablariga muvofik bolani insoniyatning zamonaviy muvaffakiyatlari yuksakligiga kutarishni talab kildi. Distervergning fikricha, bolalarda tashabbuskorlikni o’stirish zamonaviy voqealik olg’a surayotgan asosiy talablarning biri bo’lishi lozim. Lekin, bolalarda tashabbuskorlikni utirish tarbiyaning ob’ektiv tomoni bo’lgan muayyan maqsadga erishishga yo’naltirilgan taqdirdagina ijobiy ahamiyatga ega buladi. Disterverg tarbiyaning oliy maqsadini belgilab, bu «haqiqatga, go’zalikka va yaxshilikka xizmat qilishga qaratilgan tashabbuskorlikdir», deb aytdi. Bu ta’rif har qancha mujmal bo’lsa ham, lekin unda progressiv ideyalar bor. Disterverg o’qituvchilarda Prussiyaning mudhish voqealigiga nisbatan oliyrok qandaydir bir

narsaga intilish tugdirdi. Bundan tashqari, Disterveg Gerbartdan farq qilib, haqiqatni, yaxshilik va go’zallikni tarixan o’zgaruvchan tushunchalar deb hisobladi. Distervergning so’zi bilan aytganda «haqiqat odamzod bilan birgalikda abadiy harakatda bo’lib turadi. O’zgarishlardan bo’lak hech bir narsa doimiy emas». Disterverg ham, Pestalotsi singari, ta’limning asosiy vaifasi bolalarning aqliy kuchlarini va qobilyatlarini o’stirishdan iboratdir, deb xisoblaydi. Lekin u formal ta’lim moddiy ta’lim bilan chambarchas boglanganligini kursatib, Pestalotstsiga nisbatan olga tomon katta qadam qo’ydi. Disterverg, umuman sof formal ta’lim bo’lmaydi, lekin o’quvchining o’zi mustaqil olgan bilimlari va malakalarigina qiymatga egadir, deb uqtirib o’tdi. Ta’lim insonning har tomonlama kamolotga yetishiga va uning axloqiy tarbiyasiga yordam berishi lozim. O’qitilayotgan har bir narsa ta’lim jihatdan qimmatga ega bo’lish bilan bir qatorda, axloqiy ahamiyatga ham egadir. Disterverg tarixini va geografiyasini, ona tili va adabiyotning o’qitishini bolalarga ta’lim berishda katta roli borligini ko’rsatib o’tdi. U tibbiyot va matematika fanlariga yuksak baho berdi, bu fanlar bolalarning intellektual o’sishi uchun muhim vosita ekanligini ko’rsatdi va hamma tipdagi umumiy ta’lim maktablarida bu fanlar o’qitilishi lozim deb hisobladi. Shu bilan birga, u tibbyot va matematika o’quvchilarni zarur bilimlar bilan lozim bo’lgan darajada qurollantirilishi, ularning kelajak amaliy faoliyatga tayyorlanishi lozim deb talab qildi. Distervergning fikricha, boshlangich maktabda o’quvchilarni o’qitilgan materialni o’zlashtirish ustida mustaqil ishlay oladigan qilishga , ularda buning uchun malaka hosil qilishga, ularning aqliy kuch va qobiliyatlarini ustirishga asosiy e’tibor bermlmshm zarur. O’qituvchi ko’rsatmali o’qitish yo’li bilan bolalardagi barcha sezgi organlarini o’stirishga alohida e’tibor berish lozim. O’rta maktabda «moddiy maqsad ham asta-sekin oldinga surilaveradi» - o’quvchilar xilma-xil

va chuqur ilmiy bilimlar bilan qurollantira beriladi. Disterverg boshlang’ich maktabning o’quv planiga tabbiyotni, fizikadan boshlang’ich ma’lumotlar, amaliy geometriya, geografiyani kiritib, bu planni kengaytirishni talab etdi. U o’rta maktabda real bilimlarni o’qitish prinsipini qizg’in himoya qildi va o’z zamonidagi klassik gimnaziyani qoraladi. Disterverg takomillashib boruvchi ta’lim didaktikasini yaratdi, bu didaktikaning asosiy talablarini ta’limning 33 qonuni va tariqasida bayon qilib berdi. Disterverg avvalo, tabiatga uyg’un qilib, bola idrokining xususiyatlariga muvofiq qilib, o’qitishni talab etdi. U misollardan qoidalarga: buyumlar va bu buyumlar to’g’risida konkret tasavvurlardan shu buyumlarni ifodalovchi so’zlarga o’tishni taklif qiladi. Disterverg bolalarni ularning sezgi organlari bevosita xis qila oladigan buyumlar bilan tanishtirishga juda katta ahamiyat berish bilan bir vaqtda, bolaning o’z sezgi organlari bilan idrok qilayotgan butun materialni uylab ko’rishi va anglab olishi zarurligini uqtirib o’tdi. Disterverg taklif qilgan ko’rsatmali ta’lim «uzoqqa», «oddiy narsalardan murakkab narsalarga», «osonroq narsalardan, qiyinroq narsalarga», «ma’lum narsadan, noma’lum narsaga» o’tish kerak degan qoidalar bilan bog’langan ta’limdir. O’z vaqtida Komenskiy ta’riflab bergan bu qoidalarni Disterverg yanada taraqqiy ettirdi, pedagog bu qoidalarni formal ravishda qo’llanmasligi kerak, deb haqli ravishda ogohlantirdi. Disterverg o’rganilayotgan materialni ravishda o’zlashtirishga katta ahamiyat beradi. O’quvchilarning o’rganilgan material moxiyatini ravshan va aniq bayon qilib bera oladigan bo’lishi, shu materialning o’zlashtirilganligini ko’rsatuvchi belgilarning biridir. Disterverg o’qitilayotgan materialning mustahkam o’zlashtirilishiga ko’p e’tibor beradi. Disterverg «O’quvchilar o’rganib olgan narsalarni unutib qo’ymasliklariga harakat qil» degan qoidani ilgari surdi va o’tilgan material esdan chiqib qolmasligi uchun uni tez-tez qaytarib turishni maslahat beradi. Distervergning qoidalaridan birida «Asoslarni o’rganishda shoshilma» deyiladi. Distervergning haqqoniy ravishda ta’kidlashicha, muvaffaqiyatli ta’lim hamisha tarbiyalovchi har akaterda bo’ladi. Bunday ta’lim bolaning aqliy

kuchlarinigina o’stirib qolmaydi, balki shu bilan birga uning shaxsini, irodasini sezgilarini, xulq-atvorini ham kamol toptiradi. Distervergning fikricha, ma’lum bir ta’lim metodining qanchalik samarali bo’lishi bu metodning o’quvchilarning aqliy kuchlarini qo’zg’atishga qanchalik yordam berishi bilan belgilanadi. «Agar, har qanday metod, - deydi u, - o’quvchilarni oddiy idrok qilishga, yoki passivlikka odatlantirgan bo’lsa, yomon metoddir, agar o’quvchilarda tashabbuskorlikni qo’zg’atadigan bo’lsa, u yaxshi metoddir». U boshlang’ich ta’lim uchun «elementar», yoki rivojlantiruvchi metodni tavsiya qiladi, metod o’quvchilarning aqliy kuchlarini nihoyat darajada qo’zgatadi, ularga «qidirish, chamalab ko’rish, muxokama yuritish va nihoyat topish» imkonini beradi. Distervergning fikricha, «yomon o’qituvchi haqiqatni aytib berib qo’ya qoladi, yaxshi o’qituvchi esa haqiqatni topishga o’rgatadi». YA.A.Komenskiyning pedagogik nazariyasi. Tayanch iboralar: Yan Amos Komenskiy, Komenskiyning dunyoqarashi, umumta’lim g’oyasi, bolani yoshini davrlarga bo’lishi, didaktik tamoyillarga, Sinf dars tizimi. Chexiyalik gumanist pedagog Yan Amos Komenskiy o’zining ongli hayotini, amaliy pedagogik faoliyatini bolalarni o’qitish va tarbiyalashdek oliyjanob ishga bag’ishlagan ulug’ pedagogdir. Buyuk chex pedagogi 1592 yili 28 martda Moraviyadagi Ugorskiy Brod degan joyda tegirmonchi oilasida dunyoga kelgan. Uning oilasi ruhoniy «Chex qardoshlari» jamoasiga tegishli bo’lib, bu jamoa Chexiyaning ozodligi uchun kurashuvchi vatanparvarlarni o’z atrofiga to’plagan edi. Komenskiy ota-onasidan ajralib, ancha vaqt o’qiy olmaydi, 16 yoshida «Chex

qardoshlari» jamoasining yordami bilan lotin maktabiga o’qishga kiradi. Bu haqda Komenskiy shunday yozgan edi: “Men o’sha vaqtdayot tarbiya masalasida mamlakatimning orqada ekanligini ko’rdim. Fan va tarbiya hammaga tegishli bo’lishi kerak”. Maktabni tugatgach Germaniyaga o’qishga boradi, so’ngra Geydelberg universitetida o’z davrining bilimdon professorlaridan ma’ro’za tingladi. Komenskiy Avstriya va Gollandiyada bo’lib iqtisodiy-siyosiy hamda madaniy hayot bilan tanishib ilmi va dunyoqarashini kengaytiradi. O’sha davrda knyazliklar orasida boshlangan 30 yillik urush (1618— 1648) tufayli «Chex qardoshlari» jamoasi nemis dvoryanlari tomonidan vatanlaridan quvg’in qilinadi. Shu tariqa Komenskiy xotini va bolasidan judo bo’ladi. Qo’lyozmalari yo’qoladi. «Chex qardoshlari» ko’chib kelgan Polshadagi Leshno shahrida Komenskiy gimnaziya tashkil etadi. U o’zining 80 yillik umri davomida pedagogika, ta’lim-tarbiya, falsafa, ilohiyotga oid 250 dan ortiq asarlar, darsliklar yaratgan «Tillar va hamma fanlarning ochiq eshigi» (1631), «Buyuk didaktika» (1632), «Onalar maktabi» (1632), «Pansofiya maktabi» (1651), «Yaxshi tashkil etilgan maktab qonunlari» (1953), «Hislar vositasi bilan idrok qilinadigan narsalarning sur’atlari» (1658) kabi asarlar uning eng salmoqli asarlaridir. Shuningdek, mantiq, fizika, lotin va grek tillariga bag’ishlangan o’nlab darsliklar yozdi. Darsliklari hayotlik davridayoq boshqa tillarga tarjima qilinib, Komenskiyning nomini butun dunyoga tanitdi. Komenskiy «Kishilik jamiyati ishlarini yaxshilash haqida hammaga taalluqli maslahat» nomli 7 jildli katta asar muallifi hamdir (U hayot ekanligi vaqtida hammasi bo’lib 2 jildi bosilib chiqdi, qolgan jildlari esa, faqat 1935 yili topildi va Chexoslovakiyada chop qilindi). Bu asarda kishilik jamiyatini isloh qilish g’oyasi ilgari suriladi. Shvetsiyada lotin tili darsligini va til o’qitish metodikasini to’zadi. U «Chex qardoshlari» jamoasiga episkop qilib tayinlangach, 1648 yili Leshnoga qaytib

keladi. Jamoa tarqatilgandan so’ng u yana o’qituvchilik faoliyatini davom ettiradi. Bir necha yil Vengriyada maktablarni boshqaradilar. « ВИДИМЫЙ МИР В КАРТИПКАХ », ya’ni « Hislar vositasi bilan idrok qilinadigan narsalarning suratlari » deb nomlangan asarida, o’qish ishini rasmlar bilan olib borish g’oyasini ilgari suradi. Bunda «Yoshlarning xulq qoidasi», «Yaxshi tashkil topgan maktablarning qonuni» kabi pedagogikaga doir ishlari o’rin olgan. 1656 yili Shved-polyak urushi vaqtida Leshnodagi «Chex qardoshlari» jamoasiga barham beriladi. Komenskiy Gamburgga, so’ngra Amstyerdamga ketishga majbur bo’ladi. O’sha yerda Gollandiya senatining buyrug’iga muvofiq uning asarlari to’plam holda bosib chiqariladi. Komenskiy vatani mustaqilligi uchun kurash olib borgan. Uning asarlarida vatanparvarlik hissi yaqqol aks etgan. U Chex xalq poeziyasini yig’ib Chex maqollar to’plamini to’zgan. Komenskiyning dunyoqarashi . Komenskiyning dunyoqarashida uch xususiyat ta’sirini ko’ramiz. 1. Naturalistik falsafa. XVI-XVII asrlarda ingliz materialist faylasufi - Bekon sensualistik falsafa nazariyasini ilgari suradi. Komenskiy o’qitish jarayoniga shu pozitsiyadan qaraydi. Bilish sezishdan boshlanadi. Sezish bo’lmagan yerda bilish ham yo’q, deydi u. 2. «Chex qardoshlari» jamoasi diniy jamoa bo’lganligi uchun Komenskiy ham dindordir. Lekin Komenskiyning ruhoniyligi turmushga amaliy qarash bilan bogliq edi. 3. Komenskiy dunyoqarashining ba’zi jihatlari uyg’onish davri ta’sirida vujudga keladi. Odamlarga nisbatan muhabbat, xushchaqchaqlik, bularning hammasi O’rta asr odamiga nisbatan ishonchsizlik bilan qarashga qarama- qarshidir. Komenskiy tashqi ob’ektiv dunyoning hukm surishiga ishonadi. Dunyo bir

butun. Dunyoda hamma narsa bir-biri bilan bog’liq. Ajralib qolgan narsa yo’q. Dunyo qarama-qarshiliklardan iborat. Dunyo qotib qolgan emas. U o’sishda, o’sish esa o’z qonuniyatiga ega. Qonuniyat borliqqa, ya’ni xudoga tegishli. Komenskiy o’zining pedagogik nazariyasida tarbiyaning tabiatga uyg’un bo’lishi to’g’risidagi tushunchani ilgari suradi. «Buyuk didaktika» asarida «o’qitish tabiiylikka bo’ysunishi, o’qitish tabiat talabiga bo’ysunishi kerak», deydi. Bolaning aqliy va jismoniy o’sish jarayoni tabiatdagi o’sish jarayoniga o’xshagan bo’ladi. Masalan, bog’bon daraxtlarni parvarish qiladi, uning o’sish xususiyatlarini hisobga oladi. Xuddi shunday o’qituvchi tarbiyalash qonuniyatiga bo’ysunadi. O’qitish jarayoni tabiatga o’xshab sekinlik bilan amalga oshadi. Tabiiylik prinsipida kishini tabiatning bir bo’lagi deb qarash (xudo tomonidan bunyod etilmagan) tabiat qonunlari uning o’sishiga ta’sir etadi deyish o’z davrida ilg’or fikr sanalgan. Lekin, kishi ijtimoiy borliq bo’lib, ijtimoiy qonun ta’sirida o’sadi. Komenskiy tarbiyaning tabiatga uyg’unlik masalasida hamma narsaning asosi 4 ta deydi. Masalan: Olam 4 narsadan yuzaga kelgan, ya’ni; er, suv, havo, yorug’lik. Dunyoning rivojlanishi ham 4 qismga bo’linadi, bular: bahor, yoz, ko’z, qish. Insonning rivojlanishi ham 4 davrga bo’linadi; go’daklik, bolalik, o’smirlik, yetuklik. Shuningdek, ta’lim jarayoni ham 4 ga bo’linadi; maktabgacha tarbiya, boshlang’ich ta’lim, o’rta ta’lim, oliy ta’lim. Umumta’lim g’oyasi. Komenskiy yashagan davrda hammani o’qishga tortish shart emas, qobiliyatli kishigina o’qishi kerak, degan g’oya mavjud edi. Komenskiy esa o’qishga hammaning tortilishini, hamma o’z ona tilida umum boshlang’ich ta’lim olishi kerakligini uqtiradi. Umumta’lim to’g’risida gapirganda ayollarni ham hisobga oladi. O’sha davrda xotin-qizlar uchun o’qish juda katta muammo edi. Shu tufayli ulug’ pedagog bu masalani ilgari surdi. Komenskiy o’z asarlarida tarbiyaning maqsadi kishini mangulik dunyosiga tayyorlash ekanligi va buni uch xil tarbiya orqali amalga oshirish mumkinligini

uqtiradi. Bular: 1. Aqliy tarbiya. 2. Axloqiy tarbiya. 3. Diniy tarbiyalardir. Bular bola tug’ilganidan 24 yoshiga kirguncha amalga oshiriladi, bu vaqt mobaynida bola har biri 6 yildan bo’lgan to’rt maktabni o’qib tugatishi kerak, deb hisoblagan ulug’ pedagog. Komenskiyning bolani yoshini davrlarga bo’lishi. Komenskiy tabiiylik prinsipiga amal qilib, bola yoshini 4 davrga bo’ladi. 1. Tug’ilganidan 6 yoshgacha ona maktabi. Bu davrda bolaning sezish organlarini o’stirishga, bolaning qabul qilishni, atrofdagi dunyo bilan tanishtirishga katta ahamiyat berish lozim. Bolani mehnatga o’rgatish, o’z-o’ziga xizmat qilishga jalb etish kerak. Ona boladagi axloqiy tarbiyaning asoslarini, to’g’rilik, haqqoniylik, mehnatni sevish va boshqalarni vujudga keltiradi. Ona maktabi bog’cha yoshidagi bola tarbiyasini ko’zda tutadi. 2. 6-12 yoshgacha xalq maktabi yoki ona tili maktabi. Bunda o’quvchi esda saqlashi, so’zlashga o’rganishi, yozish, boshlang’ich maktab ko’nikmasini hosil qilishi kerak. Buning uchun geometriya, geografiya, tabiiyot fanlarini o’rganishi lozim. 3. 12-18 yoshgacha gimnaziya. Bu o’quv yurtining vazifasi bola tushunchasini, tafakkur qobiliyatini o’stirishdan iborat bo’lib, unda klassik tillar, tabiiyot bilimlari, axloq, ilohiy fanlar o’qitilishi kerak. 4. 18-24 yoshgacha Universitet. Akademiya. Bu o’quv yurtlari o’quvchining irodasini, shaxsini bir butun o’stirishi lozim. Shunday qilib, maktab Komenskiy qarashicha o’quvchilarni o’ylashga, harakatlantirishga, masalalarni amalda mustaqil echa bilishga, o’quvchilarni so’zlashga, o’z fikrini to’g’ri ifoda qilishga va isbotlab berishga o’rgatmog’i shart. Mehnat kishini ulug’laydi, — deydi Komenskiy. Shuning uchun mehnatga

ham yoshlikdan o’rgatish darkor. Komenskiyning pedagogik nazariyasida didaktika katta o’rinni egallaydi. Komenskiy o’zining «Buyuk didaktika» asarida maktabda o’qitish tizimini amalga oshirishda quyidagi didaktik tamoyillarga amal qilishni tavsiya etadi. 1. Ko’rgazmalilik tamoyili; 2. Onglilik tamoyili; 3. Izchillik va tizimlilik tamoyili; 4. Mashq qilish, bilim va malakalarni puxta egallash tamoyillari. 1. Ko’rgazmalilik tamoyili . Komenskiy ko’rgazmalilik tamoyilini nazariy jihatdan isbotlab, mufassal bayon qilib bergan. Ko’rgazmalilikni o’qitishning «Oltin qoidasi» deb ataydi u. Bu tamoyilda: a) bolaga real narsalarni ko’rsatish, b) dunyoni rasmlar orqali tushuntirish, v) narsalarning modelini ko’rsatish, g) o’qituvchining so’zi o’rganilayotgan materialni chuqur bilishga va esda o’zoq vaqt saqlanishiga olib keladi. 2. Onglilik tamoyili. Komenskiy onglilik tamoyilini ilgari surar ekan, o’qitishda ma’no-mazmunini tushunmay, og’zaki yodlashga qarshi chiqadi. «Aql- idrok bilan yaxshi tushunib olingan narsadan boshqa hech bir narsani zo’rlab yodlatmaslik lozim». O’quvchilar «O’rganilayotgan narsa kundalik hayotda qanday foyda yyetkazishmi o’qituvchi yordamida anglab olishlari kerak. Shu bilan hodisalarning sabablarini anglatmoq, har bir narsani to’la tushuntirib bo’lguncha, Shu narsa ustida to’xtatmoq kerak» deb yozadi u. 3. Komenskiy ta’limning tizimli bo’lishi tarafdori edi. O’qitilayotgan material o’quvchilarga asosiy qoidalar tariqasida lo’nda bayon qilinishi kerak. O’qitishda dalillardan xulosalarga, misollardan qonunlarga o’tish, dalillar va misollarni qoidalar tizimiga solib, umumlashtirib berish lozim, aks holda hodisalarning tizimsiz uyimi hosil bo’lib qoladi. Konkretdan abstraktga, osondan qiyinga, umumiydan xususiyga o’tish kerak; avval narsa, ya’ni hodisaga umumiy tushuncha berib, keyin uning turli tomonlarini alohida o’rganish kerak deb hisoblaydi.

Izchillik tamoyili fan asoslarni izchil bayon qilish va sistemali tarzda o’rgatish. Izchillik tamoyilida, kun, oy va yilga vazifa qo’yish va uni amalga oshirish uchun intilish kerakligi aytiladi. Bunda aniq vaqtni belgilash, o’qishning bola yoshiga mos bo’lishi, material izchillik bilan o’rganilishi va keyingi o’tiladigan materialga yo’l ochish kerak. Komenskiy materialni mustahkam, asosli o’zlashtirishga katta ahamiyat berib, «mustahkam asos» vujudga keltirish, o’qitilayotgan narsalarni bir-biriga bog’lagan holda olib borish lozim, deydi. O’tilgan mavzuni mashq qildirish va takrorlatish o’quvchilarning mustahkam o’zlashtirishiga olib keladi. Sinf dars tizimi. Komenskiy o’qituvchi butun sinf bilan jamoa bo’lib ish olib borishini, ya’ni sinf dars tizimida o’qitishni olib borishni tavsiya etadi. Dars vaqtida o’tgan darsni qaytarish, yangi mavzuni tushuntirish, mustahkamlash, uyga vazifa berish kerakligini ko’rsatadi. Darsni rejalashtirib o’tish to’g’risida ko’rsatma berar ekan, har bir darsning o’z mavzusi va o’z vazifasi bo’lish lozimligini aytadi. O’qituvchi o’quvchilarning dars mashg’ulotlarida faol qatnashishlarini ta’minlashi, ko’zatib borishi, sinfda intizom saqlanishi kerakligini uqtiradi. O’quv jarayonini tashkil qilishni haddan tashqari oshirib yuborib, o’qituvchi bir vaqtda 300 o’quvchi bilan dars olib borishi mumkin, deb hisobladi. O’qituvchi o’ziga yaxshi o’quvchini yordamchi qilib olishi mumkinligini aytadi. U maktabda o’quv yili va uni o’quv choraklariga bo’lish, ta’tillar berilishini joriy qildi. O’quv kunini (ona tili maktabida 4 soat, lotin maktabida 6 soat) belgilab berdi. O’quvchilar maktabga bir vaqtda qabul qilinib, o’qish ko’zda (sentyabrda) boshlanishi kerak, deb hisobladi. Komenskiy darslik qanday bo’lishi to’g’risida qimmatli fikrlar aytib, o’z zamonasi uchun namunali bo’lgan bir necha darsliklar yozdi. O’zining nazariy fikrlarini darsliklarida amalga oshirdi. U darslikda o’quv materiallari yetarli bo’lishi, qisqa, mazmunli, tushunarli, izchil va oddiy, bolalarga tushunarli tilda yozilishi, rasmlarga boy bo’lishi, bolalarning yoshiga qarab ravshan bayon etilishi shart, deb hisoblagan. Bu fikrlarni o’zining «Tillar va hamma fanlarning ochiq

eshigi» hamda «hislar vositasi bilan idrok qilinadigan narsalarning suratlari» kabi darsliklarida bayon etadi. «Tillar va hamma fanlarning ochiq eshigi» darsligini o’zining didaktik tamoyillariga amal qilgan holda to’zdi. Darslik bolalar tushuna oladigan bilimlar bilan boyitilgan. «Hislar vositasi bilan idrok qilinadigan narsalarning suratlari»ni boshlang’ich bilimlarning bolalar uchun yozilgan ensiklopediyasi deyish mumkin. 150 ta surat bilan berilgan qisqa maqolalar tabiat haqida (olam, geografiyaga doir, o’simliklar, hayvonlar, inson tanasi haqida), odamning faoliyati haqida (kasb-hunar, qishloq xo’jaligi, madaniyat), ijtimoiy hayot haqida (davlat boshqarmalari, sud haqida) ma’lumotlar beradi. Bu kitob ko’p tillarga tarjima qilindi, boshlang’ich ta’lim uchun 150 yildan ko’proq xizmat qildi. Axloqiy tarbiya. Intizom. Komenskiy yoshligidan boshlab bolada axloq va odob fazilatlarini shakllantirish kerakligini aytadi. Mardlik, o’zini tuta bilish, chidamlilik, vaqt va vaziyat talab qilganida foyda yetkazishga tayyor bo’lib turish, burchni ado qilish kabi xislatlar fazilatdir deydi u. Shu asosiy fazilatlardan tashqari kamtarlik, mo’minqobillik, kishilarga xayrixohlik, pokizalik, puxtalik, xushmuomalalik, kattalarni hurmatlash, mehnatsevarlik xislatlarni tarbiyalashni ham muhim vazifa, deb hisoblaydi. U quyidagilarni axloqiy tarbiya vositalari deb biladi: a) ota-ona, o’qituvchi, o’rtoqlarining namunasi; b) bolalarga yo’l-yo’riq ko’rsatish, ular bilan suhbatlar o’tkazish; v) bolalarni yaxshi xulqqa o’rgatishda mashqlar o’tkazish, yalqovlik, o’ylamay ish qilishga, intizomsizlikka qarshi kurashish. Komenskiy intizomning katta ahamiyati borligini ko’rsatib, «Intizomsiz maktab bamisoli suvsiz tegirmondir» degan chex maqolini keltiradi. O’rta asr maktablarida kaltak vositasi bilan o’rnatiladigan intizomga u qarshi chiqadi. Bolalarga insoniy muomalada bo’lishni tavsiya etadi. Intizom: o’qituvchining namuna ko’rsatishi, samimiy, ochiq xayrixohligi, o’qituvchining bolaga bo’lgan to’g’ri munosabati (agar u bolani sevsa, uning yaxshi bo’lishini

istasa, darsi mazmunli bo’lsa, tushuntira olsa intizoralilik vujudga keladi), bolani ko’pchilik oldida, o’rtoqlari o’rtasida oqilona maqtash, yoki qoralash intizomlilikka olib keladi, deydi. O’qituvchining o’rni va unga qo’yiladigan talablar. Komenskiy o’z davrida iste’dodsiz, ma’lumotsiz o’qituvchilarni qattiq tanqid etdi. O’qituvchilikni «yer yuzidagi har qanday kasbdan ko’ra yuqoriroq turadigan juda faxrli kasb» deb hisobladi. Bu o’qituvchiga nisbatan yangi ilg’or qarash edi, chunki o’sha davrda o’qituvchilik kasbiga hurmat bilan qaralmas edi. Komenskiy o’qituvchining o’zi jamiyatda muhim vazifani bajarayotganini tushunib olishi va o’z qadr-qimmatini yaxshi bilib olishi lozimligini uqtiradi. O’qituvchi sof vijdonli, ishchan, sabotli, axloqli bo’lishi, o’z ishini sevishi, o’quvchilarga otalardek muomala qilishi, ularda bilimga havas tug’dirishi lozim. «O’zi» namuna ko’rsatib, o’quvchilarni ergashtirishi o’qituvchining birinchi vazifasidir, deydi u. Shunday qilib, taniqli slavyan pedagogi Yan Amos Komenskiy butun dunyoda o’zining pedagogik qarashlari bilan pedagogika ilmiga katta ta’sir ko’rsatdi. U yozgan darsliklar ko’p tillarga, jumladan o’zbek tiliga ham tarjima etilgan. Mashhur nemis olimi Leybnic qayd qilib o’tganidek, falsafani taraqqiy ettirishda Kopernik qanday rol o’ynagan bo’lsa, pedagogika taraqqiyotida Komenskiy ham hunday rol o’ynadi. Uning qarashlari hozir ham o’z ahamiyatini yo’qotgani yo’q.

Foydalanilgan adabiyotlar 1. O`zbekiston Respublikasining Qonuni Ta`lim to`g’risida. T., 1997. 2. O`zbekiston Respublikasining Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi. T.,1997. 3. O‘zbekiston Respublikasining «Ta’lim to‘g‘risida»gi Qonuni. T. “O‘zbekiston”, 1997. 29 avgust. -7 bet. 4. Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi. T. 1997. 29 avgust. 9-10 bet. 5. Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo’nalishi bo‘yicha Harakatlar strategiyasi. O‘zbekistan Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi PF-4947 sonli Farmoni. 6. Barkamol avlod-O`zbekiston taraqqiyotining poydevori. T., “Sharq”, 1997. 7. Barkamol avlod orzusi. T., O`zbekiston milliy ensiklopediyasi. 2000. 8. “Avesto” va uning insoniyat taraqqiyotidagi o`rni. T., “Fan”, 2001. 9. Amir Temur o`gitlari. T., “Navro`z”, 1992. 10. Abdullaev Yu. Jahon oliy maktabi: qiyosiy tahlil. T., G’. G’ulom nomidagi “Adabiyot va san`at” nashriyoti, 2001. 11. Abdullaeva Sh. va boshq. Pedagogika. T., «Fan», 2004. 12. Abdurasulov M. O`zbek ma`rifatparvar shoirlari ilm-ma`rifat haqida. T.: «O`qituvchi», 1972. Abu Ali ibn Sino. Hikmatlar. T.: «O`zbekiston», 1980

O'xshashlar

Jahon pedagogika fanining rivojlanish tarixi.

Pedagogika tarixi fanining predmeti va vazifalari

Ta’lim sohasidagi islohatlar. Pedagogika fanining maqsad va vazifalari

Turli tarixiy davrlarda tarbiya va pedagogik fikr. O’rta osiyoda pedagogika tarixi fanining maydonga kelishi va rivojlanishi, manbalari

Pedagogika fanining predmeti, uning ichki ishlar organlari faoliyatida tutgan o’rni