Ўқитувчи психологияси - Pedagogika - Referatlar

Ўқитувчи психологияси

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

156.5 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Режа : 1. Жамиятда ўкитувчининг тутган ўрни ва вазифалари . Ўкитувчига қўйиладиган талаблар. 2. Ўқитувчи шахсининг аахлоқий сифатлари. 3.Ўқитувчи шахсининг касб хсусиятлари. 4.Ўқитувчи шахсининг индивидуал хсусиятлари. 5. Педагогик кобилиятлар.

www.arxiv.uz Жамиятда ўқитувчининг тутган ўрни ва вазифалари. Ўқитувчига қўйиладиган талаблар Ўкитувчининг ўрни ва унинг вазифалари, ўсиб келаётган ёш аваодни тарбиялаш ишига жамият ва жамоатчилик томонидан эътибор қаратилишининг нақадар мухим ахамиятга эгалиги аникланади. Мамлакатимизда «Кадрлар тайёрлаш миллий дастури »ни хаётга татбик этиш жараёнида ўкитувчининг ёш аваодга таълим ва тарбия беришида жамият олдида жавобгарлиги янада ортиб бораверади. Ҳозирги шароитда жамиятнинг мактаб олдига қуяёттан талаблари кун сайин ортиб бормоқда ва бу талабларни амалда туғри Ҳал қилиш вазифаси ўқитувчига боғлиқдир. Замонавий мактаб ўқитувчиси қатор вазифаларни бажаради. ўқитувчи - синфдаги ўқув жараёни ташкилотчисидир. Ўқитувчи ўқувчилар учун дарс пайтида, қушимча дарсларда ва шу билан бирга дарсдан ташқари Ҳолларда Ҳам керакли маслаҳатлар боришда билимлар манбаидан биридир, Купчилик ўқитувчилар синф раҳбари вазифасини бажариб, тарбия жараёни ташкилотчилари бўлиб Ҳисобланадилар. Замонавий ўқитувчи ижтимоий психолог бўлмаслиги мумкин эмас. Шунинг учун Ҳам укитувчилар ўртасидаги ўзаро муносабатларни йулга сола олиши, болалар жамоасида ижтимоий-психологик механизмлардан фойдаланишни билиши зарурдир. Ўқитувчи мактабнинг педагог жамоа аъзоси сифатида мактаб, Ҳаёти фаолиятини уютиришда бевосита иштирок этиб, турли фан ўқитувчилари ва синф раҳбарининг методик бирлашмаларида ишлайди, топшириқларни бажаради. Ҳар бир ўқитувчи ўқувчиларнинг ота-оналари ва жамоатчилик олдида маърўзалар ўқиб, суҳбатлар олиб борар экан, демак, у педагогик билимлар тарғиботчиси Ҳамдир, вазифаларнинг шу қадар куплиги учун Ҳам жамиятнинг ўқитувчилар олдига қўядиган талаблари тушунарлидир. Маълумки, педагогик фаолият - киши меҳнатининг энг мураккаб соҳаларидан биридир. Жамият томонидап қуйиладиган талаблардан энг муҳим ўқитувчининг шахси ва унинг касби билан боғлиқ хислагларига қаратилган. Ўқитувчининг энг муҳим хислатлари қуйидагилардан иборат:

www.arxiv.uz - ўқитувчининг ўз Ватанига содиқлиги, болаларни севиш, уларни инсонпарварлик руҲ и да тарбиялаш истаги, ўз юрти, она тили, ўз халқининг тарихи ва унинг маданиятини севиши, давлатининг мустақиллиги ғоясида яшашидан иборатдир; - ижтимоий жавобгарликни юксак даражада Ҳис этиши; - олийжаноблиги, ақли, фаросати, маънавий поклиги, маънавият ва маърифат буйича юксак мақсадларни болаларга сингдириб бориши; ўзини қўлга ола билиш, сабр-тоқатли, бардам, матонатлилигидир. Жамиятнинг ўқитувчи олдига қўядиган асосий талаблари қуйидагилардир: - шахсни маънавий ва маърифий томонидан тарбиялашнинг, миллий уйғониш мафкўрасининг Ҳамда умуминсоний бойлиқларнинг. Моҳиятини билиши, болаларни мустақиллик ғояларига содиқлик руҲида тарбиялаши, ўз Ватани табиатга ва оиласига бўлган муҲаббати; - кенг билимга эга бўлиши, турли билимлардан хабардор бўлиши; - ёш ва педагогик психология, ижгимоий психологая ва педагогика, ёш физиологаяси Ҳамда мактаб гигиенасидан чуқур билимларга эга булиши; - ўзи дарс берадиган фан бўйича мустаҳкам билимга эга бўлиб, ўз касби, соҳаси бўйича жаҲон фанида эришилган янги ютуқ ва камчиликлардан хабардор бўлиши; - таълимда тарбия методикасини эгаллаши; - ўз ишига ижодий ёндашиши; - болаларни билиши, уларнинг ички дунёсини тушуна олиши; - педагогик техника (мантиқ, нутқ, таълимнинг ифодали воситалари) ва педагогик тактга эга бўлиши; - ўз билими ва педагогик маҲоратини доимий равишда ошириб борииш, Ҳар бир ўқитувчи ана шу талабларга тула жавоб бера оладиган бўлишига интилиши шарт. Ўқитувчи жамият томондан қуйилган талаблар билан бир қаторда ўз фаолиятида теварак-атрофидаги кишилар, мактаб маъмурияти, Ҳамкасблари, ўқувчилар ва уларнинг ота-оналари ундан нималарни кутишини Ҳам эсдан чиқармаслиги лозим.

www.arxiv.uz Ўқитувчининг ўз ишидан ниманидир кўтаётганлигининг ўзиёқ муҳим ахамиятга эгадир, мана шу тариқа кузатиш, гарчанд жамият томонидан ўқитувчига қуйиладиган талабларга келсада, ўзига хос хусусиятларга эга бўлади. Лекин бу талаблар Ҳамма вақт Ҳам бир-бирига мос келмаслиги мумкин. Психологлар томонидан олиб борилган тадқиқотларнинг кўрсатишича халқ таълими булимлари ва мактаб директорлари ўқитувчининг айрим хислатлари нақадар муҳимлигини Ҳар хил баҲолайдилар. Жумладан, халқ таълими булимларининг мудирлари уқувчидан биринчи навбатда ўз фанини яхши билишини ва дарс бериш методикасини мукаммал ўзлаштиришини талаб қилсалар, мактаб директорлари ўқитувчига қуйиладиган бундай талабларни учинчи уринга қуядилар. Шу билан бирга халқ таълими булимларининг мудирлари ўқитувчиларнинг ўқувчилар ва ота-оналар, мақтаб хаммаси билан қандай мулоқотда бўлишини билишини нақадар аҳамиятга эга эканлигига унчалик эътибор бермайдилар, мактаб директори эса бундай хислатларни ўқитувчи шахсига қуйиладиган талаблар ичида биринчи уринга қўядилар. Ўқитувчи шахсининг аахлоқий сифатлари. Ўқитувчилик касби энг кийин, лекин шунинг Билан бирга фахрли ва олижаноб касблардан биридир. «Ўқитувчи энг маъсулиятли вазифа сохасида ишлайди, -деган эди М.И.Калинин, у инсонни шакллантиради».Ўқитувчилик касбининг алохида урн ива ахамиятини таъкидламокни хохласалар ,унинг « барча касбларнинг онаси»деб аташлари тасоддифий эмас. Ўқитувчи ўқувчиларни мактаб программаларида тутилган илмий билимлар системаси Билан куроллантиради,уларнинг дунёқарашини шакллантиради, кўзатувчанлик хотира,диккат ва хаёлини ривожлантиради,ижодий фикр юритишга ургатади, хиссиёт ва иродасини тарбиялайди, қобилиятларини ривожлантиради, характерини шакллантиради. Ўқитувчи ўзининг барча таълим тарбиявий ишларини режали равишда ,уни асосий мақсад –«ўзида маънавий бойликни ,аахлоқий покликни ва жисмоний камолотни ўзида гармоник холда мужассамлаштирган Янги одамни тарбиялаш»мақсадига кун сайин буйсундирган холда олиб боради.

www.arxiv.uz Ўқитувчи ўқувчи шахсининг шаклланиши факат дарсларда ва синфдан ташкари машгулотлардагина бошкариб колмайди. Ўқитувчи ўзининг шахсий намунаси ташқи киёфаси ва хатти-харакати Билан ўзининг ички маънавий сифатлари Билан баъзан ўзи сезмаган холда ўқувчиларга таъсир курсатади.Уларнинг идеали булиб колади. Киши кўпинча ўзи энг яхши кўрган ўқитувчисининг таъсири остида ўз хаёт йўлини танлаб олади. Улуг рус педагоги, болалар психологиясини чукур билимдони К.Д.Ушинский бундай деб ёзган эди: «Тарбиячи шахсининг ёш калбга таъсири шундай бир тарбиявий кучни ташқил этадики, унинг урнини на дарсликлар, на аахлоқий ваъз-насихатлар, на жазолаш на ррағбатлантириш системасит боса олади». Мактаб иши амалиётсига таълимнинг техника воситалари тобора кўпрок жорий қилинаётган хозирги бир даврда, ўқитувчининг ўқувчи шахсини шакллантиришдаги роли хеч бир камаймайди. Академик М.М.Лаврентьев бу хакда жуда яхши гапирган.Ундан, эртанги кун ўқитувчисини қандай тасаввур этасиз, деб сураганларида, у бундай деб жавоб берган: «Аввало ўқитувчини тасаввур қиламан, лекин машинани эмас. Ишонаманки, кибернетика инсон учун хозирги кунда мумкин бўлмаган бахт-саодат келтиради, уни инсонга ярашмайдиган жуда кўп бир хилдаги машгулотлардан озод қилади. Шубхасиз, у ўқитувчининг ишини хам четлаб утмайди. Ўқитувчининг одат булиб колган катор вазифалари, жумладан, сермашаккат дафтар текширишлар, вақт утитиши билан, албатта, машинага утади. Лекин машина, у қанчалик такомиллашган булмасин, мураббий ва тарбиячилик ролитни бажара олишга сира хам ишона олмайман. Ўқувчи шахси ривожланишини ббошқариши ва унга рахбарлик қилиш учун, ўз шахсий намунаси билан унга таъсир этиш учун ўқитувчининг ўзи тарбияланган бўлиши, ўқитувчи ўзи тарбияламокчи бўлган сифатларга эга бўлиши керак. Ўқитувчининг маънавий киёфаси бой ва ўзига хосдир. Ўқитувчи ҳақида факатгина у ўз ишини хамда болаларни севади дейишининг ўзи камлик

www.arxiv.uz қилади. У факат ўқитувчи, ёш авлоднинг мураббийсигина эмас, балки у тенг хуқуқли курилишининг актив иштирокчиси хамдир. Ўқитувчига факат болаларгина эмас, балки уларнинг ота-оналари, умуман кумак, ва маслахат олмокчи бўлган хама кишилар хам кишилар хам мурожат қиладилар. Бунинг сабаби шундаки, ўқитувчи юксак укимишлилиги билан бирга ижтимоий ва шахсий хаётда камтарлик, инсонпарварлик, софдиллик, ростгуйлик ва оддийлик каби аахлоқий нормалар укиутвчи маънавий киёфасининг ажралмас сифатлараи булиб колган. Ўқитувчи жамаодан ташқиарида, унинг ўзига хос бўлган. Хар доим ва хар ишда ўз хамкасбларига ёрдам беришга интилишсиз тасаввур қилиб бўлмайди. Ўқитувчи- зарур пайтда ўз тажрибаларини уртоклари билан биргаликда Бахам курадиган, ўз мактаб жамоасининг муваффакияти учун, мамалакатимизда болаларни ўқитиш ва тарбиялашнинг умумий ахволи учун жон куйдирадиган жамоадир. Ўқувчиларга муваффакиятли равишда таълим ва тарбия бериш учун ўқитувчи хар бир кишига хос бўлган юксак аахлоқий сифатлар билан бирга, алохида педагогик фазилатлар каторига аввало педагогик қобилиятларни, шунингдек акл, хиссиёт ва ироданинг баъзи бир ўзига хос хусусиятларини киритиш мумкин. Биз ўқитувчи учун типик бўлган шахсий қобилиятларни шакллантириш тўғрисида гапирганимизда, фаоляитнинг хал қилувчи хал қилувчиролини эътироф этишга асосланамиз. Хеч қайси бир педагог, хатто талантли булса хам, тайёр ўқитувчилик майллари ва хислатлари билан тугилмайди. Ўқитувчи шахсининг хама яхши хислатлари, унинг педагогик махорати, аввало педагогик фаолиятига тайёрланиш жараёнида кейинчалик эса болалар билан олиб борадиган таълим-тарбиявий ишлари жараёнидаги машаккатли мехнат натижасида хосил қилинади. Бироқ хар қандай киши хам ўқитувчи будавериши мумкинми?

www.arxiv.uz Касбни эгаллашда ва ўқитувчининг келгусидаги фаолиятида мойиллик ёки, баъзан айтганларидек, истеъдод муайян ахамиятга эгами ёки йукми? Шу каби масалалар матбуотимиз сахифаларида тез-тез мухокама қилиниб туради. Афтидан, педагогик фаолиятига нисбатан лаёқатли кишигина тез орада ўз ишининг устаси бўлиши мумкин. Аммо биз мойиллик ва лаёқатли кишининг туғма инитилиш натижаси деб эмас, балки хаёт шароитлари таъсирида пайдо бўлган факат педагогик фаолият билан шугулланишига интилишининг натижаси деб биламиз. Бу мойилликлар баъзан анча барвақт пайдо бўлиши хам мактабда укиб юрган кезларидаёк ўқитувчилик мехнатига нисбатан баркарор қизиқиш, болалар билан тарбиявий ишлар олиб боришга интилиш тарзида намоён бўлиши мумкин. Бироқ кўпгина шундайхам бўладики, бу интилиш ўқитувчилик касбини эгаллаш жараёнида педагогика уўқув юртида укиб юрган вақтида уйгонади. Бунда профессор ўқитувчиларнинг илхомбахш мехнати, педагогик фаолиятининг назарияси ва амалиёти билан чукуррок таништиришлари, педагогик амалиётини уташ вақтида таълим-тарбиявий ишлардаги муваффакиятлари кабилар талабаларда ўз касбига қизиқиш ва мойилликнинг уйгонишига сабабчи бўлади. Ф.Н. Глоболин таъкидлашича, педагогик қобилиятлар мистеъдоднинг алохида бир туридир.баъзи қобилиятларда укиутвчининг уўқув предметига ва ўқувчиларга билимлар бериш жараёнига бўлган муносабати ифодаланса, бошкаларида ўқитувчининг болаларга бўлган муносабати ифодаланади. Масалан уўқув материалини болалрага қизиқирали ва тушунарли тарзда баён қилиш, ўқувчини уўқув материалларияхши ўзлаштириб олиш ва уни қайтадан эсга тушуришга ишонтириш, билимларни хаёт билан, амалиёт билан боглай билиш қобилиятлари асосан укиутвчининг ўзи укиётган жараёнга шунингдек ўқувчиларга билимлар бериш жараёнига бўлган муносабатини ифодалайди. Н. Д. Левитов ўзининг болаларт психологияси педагогик психология дори қўлланмасида мухим педагогик қобилиятлар сифатида куйидагиларни келтиради.

www.arxiv.uz 1. Ўқитувчиларга билим бериш қобилияти, бунга аввало, материални аниқ, киска ва қизиқарил баён қилиш йўли билан эришилади. 2. Ўқувчини тушуниш. 3. Тафакурнинг ммустақиллиги ва ижодийлиги. 4. Хозиржавоблик ёки тез ва аниқ фахмлаш. 5. Вақтни аниқ режалаштириш ва ундан тўғри фойдаланиш, ўқувчиларни доимо назорат қилиш, синф фаолларини ажрата олиш ва уюштириш, синф жамоасининг жипслаштириш куникмаларида ифодаланадиган ташқилотчилик қобилиятлари. Фанга ва билим олишга бўлган ииштиёқ ўз билмларини бошкаларга беришга интилиш ва болаларни самимий равишда севиш кабиларнинг гармоник холда уйгунлашувигина укиутвчи шахсининг – педагогик иши устаиснинг киёфасини кўрсатиши мутлока равшан. Тажрибали ўқитувчи хамиша тарбияланувчининг калбида нималар содир булаётганини тушунишга қобилияти билангина эмас, балки ўқувчи билан тил тпоиш, муайян уквчига педагогик таъсир кўрсатишнинг оқилона чораларини ўз вақтида танлаш қобилияти, яъни педагогик назокатини руёбга чиқариш қобилияти билан хам ажралиб туради. К.Д Ушинский педагогик назокати «аслида психологик назокатдан бошка хеч нарса эмас» деб хисоблаган эди. Б у назокат психологик билимларни хамда илгаридан тупланиб келган хаётий ва шахсий тажрибаларни амалда тадбик қилишдир. Педагогик назокат бу қандайдир туғма хусусият эмас, балки кишида аста-секин шакллана боради. У баъзиларда тезрок, кенгрок ва яхлитрок шаклланса, бошка бировларда эса секинрок, камрок ва кисманрок шаклланади. Бу кишининг ўз калбида ихтиёрий ёки ихтиёрсиз равишда содир бўладиган ички вокеаларин қандай хис илишини кўзата билишига богликдир. Укиутвчининг бошка кишиларга нисбатан эхтиёткор ва танкидий муносабат даври булмиш урта ва катта ёшдаги ўқувчилар билан олиб бориладиган таълим тарибявий ишларида педагоглик назокатининг ахамияти айникса каттадир.

www.arxiv.uz Ўқитувчининг ўқувчиларга таълим-тарбиёвий таъсир кўрсатиш усул ва тадбирлари турлича бўлиши мумкин. Уларни хар бир конкерт холатда қўллаш ўқувчи хатти харакатининг сабаларини уйлаб кўришни, ўқувчи шахсининг хусусиятларини, хаёт ва тарбия шаротини билишни, шу пайтда вужудга келган вазиятни хисобга олишн талаб қилади. Манна шунинг учун хам тарбиявий ишларда тайёр рецептларнинг бўлиши мумкин эмас. Ўқитувчидан эпчиллик, муайян таълим тарбияивй воситаларни қўлалшга нисбатан ижодий ёндашиш талаб қилинади..биз педагогларга ундай қилинг бундай қилинг деб ёзмаймиз дейди-К.Д.Ушинский- лекин уларга ўзингиз бошкармокчи бўлган психик ходисаларнинг конуниятларини ўрганинг, шу конуниятларга таянитб ва уларни сиз тадбик қилмокчи бўлган бўлган вазиятларин назарга олиб куринг деймиз. Бу вазиятлар бенихоя хилма-хил булиб колмай, балки тарбияланувчилар табиатнинг ўзи хам бир-бирига ухшамайди. Ўқитувчи бошка ихтисосдаги кишига қараганда, кўп жихатдан маънавий бой киши бўлиш керак. бу илмий жихатдан маънавиятли ва мустахкам эътикодли, ўзи укитадиган предмет юзасидан болалар билан ишлашга Амалий жихатдан тайёрланган бўлиши керак демакдир. Шунингдек юксак даражада умумий маданиятга эга бўлиши, адабиёт, санъатга қизиқиши, яъни ўз ихтисоослиги доирасидан ташкари хам кўп нарсаларни билиш керак. бундай сифатларга эга булмасдан туриб, у укивчиларнинг маънавий талабалари ва билимга қизиқишларини кондира олмайди. Педагогик кўзатувчанлик айрим ташқи белгиларга караб ўқувчилар унинг тушунтиришларини тушунаётган-тушунмаётганлиги, шунингдек ўқувчиларга хулқидаги ижобий салибй хусусиятлар ҳақида фикр юритишдан иборат. Ўқувчиларнинг ўқишдан Бирон марта оркада қолиши хам, интизомнинг Бирон марта бўзулиши хам, кўзатувчан укиувчи назар эътиборидан четда колмайди. Хотиранинг хозиржавоблиги- бу ўқитувчининг дарсда уўқув материални изчил, сестемали равишда баён қилиш ва ўқувчиларнинг саволалрига жавоб бериш учун мазкур пайтда зарур бўлган билимларни дархол дахол эсга тушура олишдир. Албатта ўқитувчи хама нарсаларни хам эсда саклаши ва

www.arxiv.uz билиш мумкин эмас. Шунинг учун хам тажрибали ўқитувчи бундай кийин холатга тушуб колганда ўқувчиларга : «Мен бу хакда билиб олишим керак» деб очиқ айтади., бу саволга кейинги дарсларда жавоб беришга ваъда беради ёки уквчиларнинг ўзларига уйлаб кўришин тавсия қилади. Ўқитувчининг нутки билим бериш ва ўқувчилар хуликга таъсир кўрсатишнинг асосий воситасидир. Таълим-тарбиявий ишдаги муваффакият кўп жихатдан ўқитувчи нуткининг сифталарига богликдир. Ўқитувчи нуткининг асосий сифатлари: нуткнинг гараматик жихатдан тўғри тўзулиши, мантикан изчиллиги, аинклиги ва тушунарлиги, жушкинлиги ва имфодалиги, эскириб кетган сўзларнинг ва ортикча имо ишораларнинг йуклиги, тезлик суръати, таъсирчанлиги ва жонлилиги укитучи нуткининг асосий сифаталаридир. Ўқитувчининг нутки тахлид қилиш учун намуна булиб хизмат қилади, уквчилар ўқитувчининг нутк хусусиятларидан нусха кучирадилар. Бу эса укиутвчидан ўз нуткини табора такомиллаштириб бориш устида тинимсиз ишлашни талаб қилади. Ўқитувчининг диккати хам педагогик фаолиятининг ўзига хос хусусиятлари таъсирида махсуслашиб, ихтисослашиб боради. Ўқитувчи дарсда унлаб ўқувчилар билан алокада бўлади, Уўқув материалини баён қилади ва Айни пайтда тарбиявий ишни хам амалга ошириб боради. Бўларнинг хаммаси диккатниннг марказлашуви ва таксимланиши, баркарорлиги ва бир объектдан иккинчисига енгиллик билан кучишини талаб қилади. Ўқитувчи бундан ташкари уквчиларин дарснинг мазмуни ва материални баён қилиш методларини кўзатиб бориши ва ўз хулқини хам эътибордан четда колидрмаслик керак. Педагогки фаолият таъсирида укиутвчида махсус эмоционал иродавий хусусиягтлар: педагогик оптимиз, камтарлик ва ўзига нисбатан талабчанлик, ўқувчилардан талаб қилишда каттийлик изчиллик, ўзини тута билиш кабилар таркиб топа боради. Укитучи болалар билан муносабатлардаги энг мухим хусусият болага чукур ишонч ва севишни ўзида мужассамлаштирган педагогик оптимизмдир.

www.arxiv.uz Бизнинг ўқитувчимиз ўз ишида мактаб ўқувчисининг камолотида тўғри йўлга қўйилга, тарбияланувчининг актив ролинин таъминлайдиган тарбия хал қилувчи кучдир., деган эътикодга таянади. У боланинг камолоти ирсият ва мухти тамонидан азалий равишда белгилаб қўйилади, деган акидага ишонмайди. Ундаги бу эътикод унинг ўз кучига, хар бир ўқувчини тарбиялаш ва қайта тарбиялаш мумкинлигига ишонч, муайян макса два идеалларга эришиш мумкинлигини ишонч хосил қилади. Камтарлик ва ўзига нисбатан тадабчанлик ўқитувчи шахсининг ажралмас хислатларидир. Укиутвчи, педагогик жамоанинг аъзоси булиб туриб аввало мактабдаги ишларнинг умумий ахволи учун жон куйдиради. Бизнинг замонда илмий методик тайёргарлиги сохасида эришган мувафакияти даражасида тухтаб колган ўқитувчи оксайди. Уквчилар тушуна олмаган материални сабр билан тушунтира билиш, тарбиявий ишлар жараёнида юз берган кийинчиликларин саботликбилан бартараф қила билиш ўқитувчининг укучилар билан муносабатда мухим сифатлардан биридир. Ўзин тута билиш, аччиги чиққанлигини, кучли аффектив холатини, хурсандчилигини бошка хис- туйгуларини ўқувчиларга билдирмаслик демакдир, аммо бу хусусиятлар ўқитувчи хар қандай шароитларда хам мутлока боки бегам бўлиши керак деган сўз эмас. Ўқитувчи керак бўлган холларда болалар билан бирга булмоги қўлишмоги, чакчаклашмогиғ аммо укучи ёмон хатти харакат қилган тақдирда эса ўзининг унга нисбатан бўлган нафратини руёбга чикармоги лозим. Эхтимол ,дастлабки ўқитувчининг ўз олдига куйган вазифаларга эришиш учун сабр токкат қила билиш жуда кийин булса керак . Сабр –токат вақт сарфлаш ,катта асабий кучга боглик , Леки нагар ўқитувчи ўқувчиларнинг уўқув материалини хар томонлама тушунишини ,тарбиявий жихатдан каровсиз колаган хар бир бола мактабда, синфда , кучада ва уйда ўзини яхши тўтишини истаса , буни ( сабр-токатни ) четлаб утолмайди . ЎкИТУВЧИ ШАХСИНИНГ ИНДИВИДУАЛ ХУСУСИЯТЛАРИ .

www.arxiv.uz Ўқитувчи учун типик бўлган аахлоқий педагогик сифатлар ўз-ўзича мавжуд бўлмайди .Уларнинг эгалари жонли , конкрет ўқитувчилардир. Хаар бир ўқитувчи ўз мактаб жамоасининг азоси бўлиш билан бирга бир қанча индивидуал факат унинг ўзигагина хос бўлган хусусиятларга хам эгадир.Шу хусусиятлар йигиндиси муайян ўқитувчининг шахсий киёфасини ,унга хос бўлган иш услубини белгилаб беради. Хаар қандай педагог жамоада ёш ,педагоглик фаолиятини эндигина бошлаётган ўқитувчиларни хам ,кўп йиллик иш стажига эга бўлган тажрибали ўқитувчиларни хам учратиш мумкин . Ёш ўқитувчида хам ,тажрибали ўқитувчида хам ўз иш хусусиятлари хам бўлади. Ёш ўқитувчи учун келажакда ривожланиш муккаммаллашиб бориш истикболи характерли булса тажрибали кекса ўқитувчи учун эса босиб утилган давр ,боскич характерлидир.Масалан,билимларни болаларга тушунарли , қизиқарли қилиб Бера билиш қобилияти , дарсда тушунтириш уўқув программасининг энг мухим масалаларини танлай олиш куникмаси ,одатда ёш ўқитувчиларда камрок ривожланган бўлади.Улар ўзлари билган нарсаларни болаларга мумкин кадар кўпрок баён қилишга харакат қилиб , кўпинча дарсларни уўқув материаллари билан хаддан ташкари тулдириб юборадилар.Ёш ўқитувчиларнинг ўқувчилар билан бўладиган муносабатларида , дастлабки кезларда ,ортикча мулойимлик ,,сермулозаматлик ,чакконлик ва очиқ кунгиллик кўзга ташланса Айни вақтда тажрибали педагоглар анчагина вазминлик ва каттиккқўлликлари билан ажралиб турадилар. Бироқ ўқитувчилар жамоасидаги индивидуал фарқлар факат педагогик тажрибадаги тафовут билан тугалланмайди. Маьлумки,барча тажрибали ўқитувчилар хам, шунинигдек, ёш ўқитувчилар хам бирдай емас.Ёш ўқитувчилар орасида хам тажрибалари орасида хам кунгилчан талабчан, хийла кучли ва кучсиз,хушчакчак ва маюслари учраб туради. Хар бирининг ўзига хос, алохида хусусиятлари бор. Хар бирининг ўз авзалликлари ва камчиликлари улади.

www.arxiv.uz Профессор И.В.Страхов характерлари жихатидан турлича лекин хар бири ўз йўлига яхши бўлган учта ўқитувчининг характеристикасини мисол қилиб келтиради 1 Математика ўқитувчиси ўқувчилар билан бўладиган муносабатларда Амалий ва эмоционал алокаларнинг мувозанатлиги билан ажралиб туради. У дарсга Кириши биланок ўқувчиларбилан Амалий алока қила бошлайди. Синфдаги тартибсизликларни пайкайди ва уларни бартараф қилишини талаб қилади. У мумкин кадар кўпрок ўқувчилар билан муносабатда бўлишга харакат қилиб, дарсларни қизиқарли равишда олиб боради, ўқувчиларни актив, ммустақил ишлашга жалб қилади. Унинг ўқувчиларга мурожаат қилиши доскада масала ечаётган ўқувчи билан диолог тарикасида ва айрим ўқувчиларга лукма ташлаш тарзида ифодаланади: Масалан: «Ечишнинг энг яхши усулини топинг». «Сен қўлингни жуда хам хуник кутарасан», «Шошилмаслик керак» кабилар. Йўл йўлакай бир неча дарс колдирган ўқувчидан нима билан касалланганлиги, хозирги вақтда ўзини қандай хис қилиши, ёрдам керак ёки керак эмаслигини хам сураб кетади. Тортинчок, ўзига ишонмайдиган ўқувчига мулойимлик билан муомала қилади: «Сенинг ишларинг юришмаябти, лекин буни тўзатиш мумкин». 2 Адабиёт ўқитувчиси ўқувчилар билан муомала қилишда уларга мулойим таъсир кўрсатиши, самимийлиги ва жушкинлиги билан ажралиб туради. У дарсдаги ишчанлик вазиятини асосан хилма-хил сухбатлар олиб бориб барча ўқувчиларни активлиги ва ммустақиллигини уйғотиш йўли билан вужудга келтиради.Ўқувчилар билан кийналмасдан эмоционал алокалар урнатади. Бунда унинг ўзига хос бўлган муомаласининг самимийлиги ва ифодалилиги ,нуткнинг жушкинлиги кутаринқилиги ,ўқувчилар билан муомала қилиш усулларининг хилма –хил бўлиши ,сухбатининг дустона вазиятда бўлиши катта роль уйнайди. 3 Табиат ўқитувчисининг бошкалардан ажралиб турадиган ўз хусусиятлари бор ўқувчилар билан катъий ишчан муносабат урната билади. Лекин ўқувчилар билан етарли эмоционал муносабатда бўлмайди .Улар билан

www.arxiv.uz муносабатларида жуда хам расмий бўлади ва каттикқўллик курсатади.Дарсга келгач синфни диккат билан кўздан кечириб чикади ват парта устидага ортикча нарсаларни олиб қўйишини талаб қилади.Кимда Ким дарсликни очиб утирса у дарсга тайёрланиб келмаган деб хисоблайман дейди у. Дарсда укучиларни диккат билан кўзатиб боради.ўқувчилар хулқининг бироз булсда бўзилишига йўл куймайди. Бу ўқитувчининг дарсларида катъий ишчан муносабат урнатилади. Хаар бир ўқувчининг актив ишлашига эришади,хар бир минутдан самарали фойдаланади.бироқ бу ўқитувчида болаларга нисбатан самимийлик ва жушкинлик етишмайди.,мулохазаларга кўп урин берилади.Педагоглар учун олий нерв фаолиятининг қандайдир алохида типии мавжуд бўлади деб уйламаслик керак деб ёзади Н,Д.Левитов –гап факат нерв системасининг бир-бирига кушилиб педагоглик ишига ёрдам берадиган хусусиятлари тўғрисида бориши лозим .Кўзголиш жараёнларининг кучи анчагина кам бўлганда ўқитувчи ишда халакит берадиган даражадаги бушанглик ,пассивлик кийинчиликлардан куркишга тормозланиш профессиялари кучсиз бўлганда эса хулқда ортикча қизиқконликка ,сержахлликка мойил бўлади.Нерв системасида кўзголиш ва тормозланиш системаларининг мувозанатлиги педагогга хул атворида оқилона чора қўллаш учун ,ўқувчиларга педагогик тасир кўрсатишнинг самарали воситаларини танлашит учун яхши асос булиб хизмат қилади.Нерв жараёнларининг чакконлиги Янги ва кутилмаган шароитларда диккатни бир нарсадан иккинчи нарсага тез кучириш ,эпчиллик кўрсатиш ва вазиятга караб иш тўтиш учун мухим шарт булиб хисобланади.Агар ўқитувчи ўз камчиликларини била туриб ўз-ўзини тарбиялаш билан катъий шугулланиб борса нерв системаси типининг салбий таъсири бир мунча сусайиши мумкин. Хаар бир ўқитувчининг аклиу фаолиятдаги индивидуал фарқлари кўп жихатдан унинг қобилиятлари,қизиқиш ва майллари ,эхтиёжларининг ижтимоий ахамияти билан белгиланади.Ташаббускор ўқитувчи қизиқишларининг кенглиги ва севимли ишига берилганлиги ўз вазифаларининг мухимлигини тушуниш, ўз билимларини ва таълим-тарбиявий

www.arxiv.uz иш методларини тинмай таккомиллаштириб боришибилан факатгина эришган мофакиятлари билан кифояланиб коладиган демак ,пировардида хаётдант оркада коладиган Дакки ўқитувчидан ажралиб туради. Шундай қилиб ,ўқитувчида энг яхши индивидуал хусусиятлари ривожланишини таминлайдиган асосий шартлардан бири унинг ўзи устида ишлаши,тинмай ўз малакасини ошириб боришидир.Психология курсини ўрганиш,ўқитувчига ўз ютуқ ва камчиликларини англаб етишда катта ёрдам бериши мумкин кобилият - бу кишининг бирор фаолиятга яроқлилиги ва шу фаолиятни муваффақиятли амалга оширишидир. Педагогик қобилият- бу қоб и лият турларидан бири кишнинг педагогик фаолиятга яроқлилигини ва шу фаолият билан муваффақиятли шу ғ уллана олиши аниқлаб беради. Педагогик қобилиятнинг тузилиши қандай? қуйида бу масалани куриб чиқамиз. Ўзоқ йиллар олиб борилган тадқиқотлар, педагогик қобилиятлар мураккаб ва кўпқиррали психологик билимлардан иборатлилиг и ни кўрсатиб берди. Ана шу тадқикот маълумотларида н фойдаланиб, педагогик қобилиятлар тузилишида муҳим урин эгаллайдиган қатор компонентларни (таркибий қисмлар) ажратиб кўрсатиш мумкин. 1. Дидактик қобилиятлар - бу болаларга ўқув материалларни аниқ ва равшан тушунтириб, осон-қилиб етказиб бериш, болаларда фанга қизиқиш уйғотиб, уларда мустақил фасл фикрлашни уйғота оладиган қобил и ятлардир. Дидактик қобилиятларга эга бўлган ўқитувчи зарурат тў ғ илганда қийин ўқув материаларга осонроқ мураккаброғи соддароқ, тушуниши қийин бўлганини тушунарлироқ-қилиб ўқувчиларга мослаштириб бера олади. Ўқитувчининг мана шу хислатларини билиб олган ўқувчилар одатда; ўқитувчининг энг мухим томони Ҳам унинг Ҳамма нарсани аниқ равшан ва т ушунарли қилиб беришида , б ундай ўқитувчининг қулида мазза қилиб ўқитинг келади»; «Униси эса Ҳеч нарсага ярамайдиган ўқитувчи, хеч Ҳам аниқ тушунтириб бера олмас эди»; «ўқув материалини олдида тирик одамлар эмас, балки қандайдир механизмлар бордек, зерикарли ва ноаниқ мужмал қилиб тушунтаради. -Биз бундай ўқитувчиларни ёқтирмаймиз» - дейдилар.

www.arxiv.uz Ҳозирги тушунчамиздаги касбий маҲорат, шунчаки билимларни осонроқ Ҳаммабоп ва тушунарли қилиб ўқувчилар онгига етказиб бериш қобилиятининг эмас, балки, шу билан бирга ўқувчиларнннг мустақил ишларини, уларнинг билиш фаоллигини- оқилона ва моҲирлик билан бошқариб, уларни керакли томонга йуналтириб туришдан иборат қобилият н и Ҳам ўз ичига олади. Мана шу қобилиятлар асосида ўқувчилар пс и хологиясига хос доимий установка йуналтириш ётади. қобилиятли педагог ўқувчиларнинг тайёрлик даражасини уларнинг тараққиёт даражасини Ҳисобга олган Ҳолда болаларнинг нимани билиши ва нимани билмаслигини нималарни аллақачон эсдан чиқарганликларини тасаввур қила олади. Кўпчиличк ўқитувчиларга айниқса-хафсаласиз ўқитувчиларга, ўқув материали оддийгина ва Ҳеч қандай «алоҳида тушунитириш Ҳамда изоҲ беришни талаб қилмайдигандек туюлади. Бундай ўқитувчилар ўқитувчиларни эмас, балки биринчи галда ўзларини назарда тутиб иш олиб борадилар. Шунинг учун материалини ў з ига қараб танлайдилар. қобилиятли, ўқитувчилар аса ўзлар н инг ўқувчи ўрнига қўйиб, катталар учун равшан ва тушунарли бўлган маториал ўқувчилар учун тушунарсиз бўлиши мумкин деган нуқтаи назарда бўладилар. Шунинг учун Ҳам бундай ўқитувчилар материалнинг характери ва уни баён эт и ш усулларини алоҳида ўйлаб кўриб режалаштирадилар. Материални баён эти ш жараёнида қобилиятли ўқитувчи учун ўқувчиларнинг қандай тушунаётганликлари ва зарур бўлганда дарс баёнотига алоҳида эътибор беришга интилаётганликлари каби қатор белгиларига қараб тўғри тасаввур қилиб, хулоса чиқара олади. Ана шундай педагогик қобилиятни аниқлаш учун психолог Н.Гоноболин жуда қулай тест тавсия этади. Бу тестга кўра билиш характеридаги матнда ўқитувчннинг фикр и айрим синф ўқувчилари учун қийин деб Ҳисобланган қисмларни алоҳида кўрсат и б, ни м а ўчун бу қисмларнинг қийинл и гини тушунтириб берган, шундан сўнг эса матнни ўқувчиларга енгил ва уларнинг ўзлаштиришлари учун қулай қилиб тўзиш тавсия этилади.

www.arxiv.uz қобилиятли ўқитувчи шу билан бир қаторда материални ўзлаштириш, ўқувчиларга бир оз нафас олиб, ўзларига келиб олишлари ва ўз диққат-эътиборларинн бир жойга қўйиб, айрим қўзғалишларни «сўндириб», бошқаларни эса жадаллаштириб, уларнинг бўшашганлигини, сустлиг и ни ва лоқайдлигини енгишлари учун замии тайёрлаш зарурлигини Ҳам назарда тўтади. Бундай ўқитувчи зарур шароит ярат и лмагунча дарсни бошламайди. Ҳаддан ташқари ш и ддат билан бошланган дарс ўқувчиларда Ҳимоя қилувчи тормозланишнинг вужудга келтириб, мия фаолияти тормозланади ва ўқитувчининг сўзлари етарлича идрок қилинмайди. 2. Академик қобилиятлар — математика, физика, биология, она тили, адабиёт, тарих ва бошқа шу каби фанлар соҳасига хос қобилиятлардир. қобилиятли ўқитувчи ўз фанини фақат Ҳажмидагина эмас, балки атрофлича, кенг, чуқур билиб, бу сохада эришилган ютуқлар ва кашфиётларни доимий равишда кўзата бориб, ўқув материалини мутлақо эркин эгаллаб, унга катта қизиқиш билан қарайди Ҳамда озгина бўлсада тадқиқот ишларинн олиб боради. Кўпчилик тажрибали педагогларнинг айтишларича, ўқитувчи ўз фани буйича бундай юксак билим савиясига эришиш, бошқаларни қойил қ и либ хайратда қолдириш, ўқувчиларда катта қизиқиш уйғота олиш учун у к е сак маданиятли, Ҳар томонлама мазмунли, кенг эрудицияли (билимдон) одам бўлмоғи лозим. Бундай ўқитувчилар Ҳақида ўқувчилар: «Махмуд ака худди профессорнинг ўзгинаси-я. Биз унинг билмаган биронта соҳаси бормикин деб тез-тез уйлаб турамиз. Дарсларга у бутун вужуди билан киришиб кетади» дейдилар. Баъзан ўқувчилар ўз ўқитувчиси Ҳақида «Бақир-чақир қ илади-ю, аммо заррача билими йуқ» деб бутунлай тескарисини айтсалар, жуда алам қилади. 3. Перцепт и в қоб и л и ятлар - бу ўқувчининг, тарбияланувчининг ички дунёсига кира билиш, психологик кўзатувчанлик, ўқувчи шахсининг вақтинчалик психик Ҳолатлари билан боғлиқ нозик томонларини тушуна билшидан иборат қобилиятдир. қобилиятли ўқитувчи болаларнинг Ҳар қандай майда-чуйда хатти- Ҳаракатларида, ёрқин ифодаланадиган айрим ташқи Ҳолатларида Ҳамда уларнинг ички дунёсида юзага келадиган ўзгаришларни сездирмасдан билиб олади. Ана шундай

www.arxiv.uz Ҳолларда ўқувчилар: «МуҲаббат опа кимнингдир кайфиятида ўзгаришлар бўлса ёки кимдир дарсга тайёрла н масдан келган бўлса кўзига қарабоқ билиб олад и ки, Бизни н г ўқитувчимиз Ҳеч қаёққа ярамаса Ҳам, Ҳамма нарсани кўриб тур а ди» дейдилар. 4. Нутқ қобилияти - киши н инг ўз туйғу-хисларини нутқ ёрдамида, шу билан бирга мимика ва пантомимика ёрдамида аниқ ва равшан қилиб ифодалаб бериш қобилиятидир. Бу ўқитувчидан ўқувчиларга ўзатиладиган ахборот, асосан, ишончи сигнал тизими - нутқ орқали берилади. Бунда мазмун жиҳатдан унинг ичк и ва ташқи хусусиятлари назарда тутилади. («Биз учун адабиёт ўқитувчимиз -Назира опанииг дарсини эшитишдан катта лаззат йўқ. Назира опамлар шу қадар яхши ва чиройлик қилиб гапирадиларки, Ҳатто танаффусга чалинадиган қўн ғ ироқ Ҳам халақит беради»), Дарсда қобилиятли ўқитувчининг нутқи хамма вақт ўқувчиларга қаратилган бўлади. ўқитувчи янги материални тушунтирадими, ўқувчилар жавобини шархлаб берадими, ўқувчилар жавобини, уларнинг хатти-Ҳаракатлари ёки хулқ-атворини маъқуллайдими ёки танбеҲ берадими, хуллас нима қилишдан қаттий назар, нутқи Ҳамма вақт ўзининг ишончлилиги, жозибадорлига каби ички қувват билан алоҳида ажралиб туриши лозим. ўқитувчи нутқи, унинг талаффўзи аниқ, равшан, оддий ва ўқувчилар учун тушунарли бўлиши керак. Бериладиган ахборотлар шундай тузилиши керакки, бунда ўқувчиларнинг фикру-зикри ва диққа т -эътиборини юқори даражада фаоллаштирадиган бўлсин. Бунинг учун эса ўқитувчи ўқишга савол ташлаб, аста сёкинлик билан ўқувчилирни тўғри жавобга олиб келади, ўқувчиларнинг диққат- эътабори фаоллашт и рувчи («Бунда айниқса зийрак бўлинг!», «ўйлаб, яна ўйлаб кўринг!») сўз ва ибораларни ўз меъёрида ишлатади. Ўқитувчи ўзун жумлаларни, мураккаб оғзаки изохларни,- қийин атамаларни ва зарурати бўлмаса, турли таърифларни тинглатмаслиги лозим. Шу билан бирга ўқитувч и шуни Ҳам Ҳисобга олиши керакки, ўқитувчининг лўнда-лўнда булнб чиққан қисқа нутқи кўп Ҳолларда ўқувчиларга тушунарсиз бўлаб қолар экан ўқитувчининг ўз ўрнида ишлатиладиган Ҳазил аралаш ва хайрихоҲлик билдирувчи арзимаган кинояли нутқи ўқувчиларни жуда жонлантириб, ўқувчилар томонидан ўта яхши қабул қилинар экаи. қобилиятли ўқитувчининг н утқи жонли, образли, аниқ-равшан, интонацияли ва ифодали, эмоцияга бой, дона-доиа бўлиб, бунда стилистик ва грамматик хатолар

www.arxiv.uz мутлақо бў л маслиги лозим. Бир хил оҲангдаги эзма нутқ ўқувчиларни жуда тез толиқтириб, ул а рни зериктиради ва беҲафсала қилиб қўяди. Бу билан бирга бундай нутқ И.П.Паваовнинг физиологик таълимотига кўра, доимий таъсир этувчан қўзғовчига айланиб, бош мия катта ярим шарлари пўс т ида тормозланиш жараёнини юзага келтириб, ўқувчини эзма ва уйқучан қилиб қуяди. Нутқ тезлиги кўп жиҳатдан ўқитувчининг индивидуал психологик хусусиятига боғлиқ. Айрим ўқитувчилар тез гапирсалар, бошқалари сёкин гапирадилар. Аммо ўқитувчи ўқувчиларнинг билимларини эгаллаб олишлари учун энг қулай тезликдаги нутқ -ўқишча жонли нутқ эканлигини эсдан чиқармаслиги лозим . Шошқалоқ нутқ билим ўзлаштиришга халақит бериб, болаларни тез толиқтиради ва муҲофаза қилувчи тормозланишни юзага келтиради. Ўта сёкин нутқ ланжлик ва зерикишга олиб келади. Нутқнинг баландлиги қаттиқ гапириш Ҳам худди шу сингари Ҳолларга олиб келади. Ҳаддан ташқари қаттиқ, кескин, бақириб гапириш ўқувчиларнинг асабига тегиб, уларни тез толиқтириб, муҲофаза қилувчи тормозланишини юзага келтиради. Мана шу ерда шарқ, мўтафаккирларидан Насриддин Тусийнинг ўқитувчи нутқи Ҳеч қачон ва Ҳеч қаерда заҲархандали, қўпол ёки қаттиқ бўлиши мумкии эмас. Дарс пайтида ўқитувчининг ўзини тўта олмаслиги ишни бўзиши мумкин деган насиҲатини келтиришимиз жуда ўринли бўларди. Ўқитувчининг буш, паст овози ёмон эшитилади. Нутқи, имо-ишоралар, турли кескин Ҳаракатлар ўқувчиларни жонлантиради. Бу тариқа имо-ишоралар ва Ҳаракатлар тажрибали ўқитувчиларда ўз меъёрида ишлатилади. Лекин бир хилдаги тинимсиз Ҳаракатларнинг Ҳаддан ташқари куп бўлиши кишининг асабига тегади. 5. Ташкилотчилик қобилияти бу биринчидан, ўқувчилар жамоасини уюштира билиш, бунда жамоани жипслаштира олиш ва иккинчидан, ўзининг шахсий ишини туғри ташкил қила олиш қобилиятидир. Ўқувчилар ўз ўқитувчилари Ҳақяда турлича фикрда бўладилар. Жумладан, айрим укувчилар: «Биз Азим акани жуда яхши кўрамиз. Улар синфимизда бир вақтнинг ичида, жуда тезлик билан ишчанлик кайфиятини уюштириб, барчамизнинг ўзининг пухталиги, озодалиги, эпчиллиги ва тадбиркорлиги билан Ҳайратда қолдирадилар» десалар, айрим ўқувчилар: «Собир акамлар бизнинг ихлосимизни қайтариб, Ҳафсаламизни бир пул

www.arxiv.uz қиладилар, Улар куп ишга уринадилар-у, аммо бирортасини Ҳам оҲирига етказмайди» дейдилар. Баъзан айрим ўқувчиларнинг ўз ўқитувчиси Ҳақида: «Нодира опамлар биз билан худди она товуқдек овора бўладилар. Агар биз шўхлик қила бошласак, улар ўзларини кўрмасликка, пайқамасликка солардилар. Ажойиб аёл эди-ю аммо унинг дарсида Ҳеч ким Ҳеч нарса қилмас эди-да...» деган фикрларни Ҳам эшитиш мумкин. Ўқитувчининг ўз ишини ташкил қила билиши деганда, унинг ўз ишини тўғри режалаштириб, уни назораг қила олиши назарда тутилади. Тажрибали ўқитувчиларда вақтга нисбатан ўзига хос сезувчанлик - ишни вақт буйича тўғри тақсимлаб, мўлжалланган вактдан туғри фойдалана олиш кўникмаси пайдо бўлади. Дарс давомида, албатга, кўп Ҳолларда вақтни беҲуда йўқотиш Ҳам мумкин. Аёкин бу йўқолган дарс режасини тўзатиш зарурияти тўзилган Ҳолларда бўлиши мумкин, Тажрибали ўқитувчилар вақтни сёза билишини ўрганиш учун дарс режасини ёки матнда вақтни назорат қилиш учун белгилар олиб боришни тавсия этадилар, Жумладан: дарснинг 10, 20, 30 ва бошқа дақиқалари давомида мабодо кўзда тутилмаган вақт ортиб қолган такдирда фойдаланиш учун қандай қўшимча материалларн тайёрлаш ёки вақт етмай қолган тақдирда қандай материални кейинги дарсга қолдириш мумкинлиги Ҳақида маслаҳат берадилар. 6. Авторитар қобилияти - бу ўқувчиларга бевосита эмоционал -иродавий таъсир этиб, уларда обрў орттира билишдан иборат қобилиятдир. (Гарчан ўқитувчининг ўз фанини мукаммал билиши, сезиларли ва хушмуомалалиги асосида қозонилади). Авторитар қобилият ўқитувчининг ростгўйлиги, иродавий уддабуронлиги, ўзини тўта билиши, фаросатлилиги, талабчанлиги каби иродавий хислатлари Ҳамда қатор шахсий хислатларга, шу билан бирга ўқувчиларни таълим-тарбиясида жавобгарликни Ҳис этиш, унинг эътиқоди, ўқувчиларга маънавий ва маърифий эътиқодни сингдира олганлигига ишончи каби хислатларга Ҳам боғлиқдир. Ўқувчилар (айниқса, ўғил болалар, ўспиринлар - буни алоҳида таъкидлаб ўтиши керак) талаб қилишни биладиган, ўқувчиларни мажбур қилмаган ва дўқ-пўписа қилмаган, шу билан бирга беҲуда расмиятчиликка йўл қуймаган Ҳолда ўз айтганини

www.arxiv.uz қилдира оладиган ўқитувчиларнн жуда Ҳурмат қиладилар. Шу муносабат билан ўқувчиларнинг ўқитувчилар Ҳақида айрим фикрларини мисол қилиб келтарамиз: «Унинг ажойиб хислати бор - у Ҳеч қандай зарда ва бақириқ, чақириқсиз ишлай олади»; «Биз уни жиддийлиги, вазминлига ва талабчанлиги учун жуда яхши кўрамиз. У Ҳамма вақт шунчаки мулойимгина, сипогина талаб қилади, аммо унинг талаби шу қадар , таъсирчанки, унга қулоқ солмаслик мумкин эмас»; «Бизнинг математика ўқитувчимиз Ҳамма вақт ювош, осойишта, ўзини тутган ва шу билан бир қаторда бутун синфга ажойиб таъсир эта олади»; «Кимё ўкитувчимизнинг обрўсига эътибор зтмай кўпинча, у Ҳар қандай шароитда Ҳам ўз айтганига эришади»; «Ниғмат ака бизга устунлик билан таъсир этади. У Ҳадеб талаб қилавермайди, агар талаб қиладиган бўлсалар унда бўйин товааб бўлмайди», ёки ўқувчиларнинг ўз ўқитувчилари Ҳақидаги мана бундай фикрлари: «Полвон ака мактабимиздан кетганига биз хурсанд бўлдик. У бизни дўқ-пўписа, бақириқ-қичқириқ, буйруқбозлик билан қўлга оламан деб ўйларди-ю, аммо бизни бардош беришгагина мажбур этарди, холос». Бунда Ўзбекистон Республикаси Президенти И.А.Каримовнинг мактаб таълими жараёнида олиб борилаётган ишларнинг аҲволи тўғрисида жуда ачиниб айтган фикрларини келтириш ўринли бўлур эди: «Мабодо бирор ўқувчи ўқитувчига эътироз билдирса, эртага у хеч ким Ҳавас қилмайдиган аҲволга тушиб қолади. Мактаблардаги жараёнда ўқитувчи Ҳукмрон. У боладан фақат ўзи тушунтираётган нарсани тушуниб олишни талаб қилади, принцип Ҳам тайёр: «менинг айтганим - айтган, деганим — деган». Шу билан бир қаторда ўқувчилар ўқитувчининг бўшлиги, ландавурлиги, лақмалиги, соддаларча ишонувчанлиги, сусткашлиги, ортиқча риёгарчилиги, иродасизлиги каби хислатларни баралла қоралайдилар: «яхши одаму, Лекин ўта буш: уни алдаб кетиш Ҳеч гап эмас»; «Тушуниб бўлмайди: бирда жуда қатиққўл, талабчан, баъзан Ҳеч қандай талаб деган нарса йуқ»; «Жуда бўшанг, ланж: уни кўришинг билан уйқин келади»... 7. Коммуникатив қобилията - бу болалар билан мулоқотда бўлишга, ўқувчиларга ёндашиш учун тўғри йул топа билишга, улар билан педагогик йуқтаи- назардан мақсадга мувофиқ ўзаро алоқа боғлашга педагогик тактнинг мавжудлигига

www.arxiv.uz қаратилган қобилиятдир. Педагогик такт пс их ологиясини ўрганишда психолог И.В.Страхов бениҲоят катта хисса қушган. Унинг фикрича бунда муҳими ўқувчиларга таъсир этишнинг энг қулай усулларини топа билиш, тарбиявий таъсирни қуллашда мақсадга мувофиқ педагогик чораларга эътибор бериш, аниқ педагогик вазифаларни Ҳисобга олиш, ўқувчи шахсининг психологик хусусиятлари ва унинг имкониятлари Ҳамда мазкур педагогик Ҳолатларини Ҳисобга олиш зарурдир. Педагогик тактнинг яққол ифодаларидан бири - Ҳар қандай педагогик таъсирга н и сбатан қўлланиладиган чора-тадбирларни (рағбатлантири ш , жазолаш, панд-насиҲат) Ҳис эта билишдан иборатдир. Фаросатли ўқитувчи болаларга эътибор бериб, зийраклик билан қарайди, уларнинг индивидуал психол о гик хусусиятлари билан Ҳисоблашади. «У биз билан Ҳайрон қоларли даражада, ажойиб, яқин дўстларча яқин муносабатда бўлади»; «Бизнинг тарих ўқитувчимизнинг кучли томони - Ҳар кимга қандай ёндошишини билар эди»; «Энг ёмони - ўқитувчининг ўқувчилар олдида хушё р лик қилишидир. Бизнинг зоология ўқитувчимиз Фарида опамлар шундайлардан эди: улар нимаики қ и либ бўлса-да, у болаларни ўзига қаратиш учун хушомадгўйлик қиларди! Н ега улар ўзларини бунчалик камситиб ерга уради? деб ўйлар эдим. Ахир улар ўз фанини яхши билардику»; «ИброҲим ака эса, қарабсанки, Ҳеч нарсадан Ҳеч нарса йуқ, киши дилига озор берар, тушириб қолар ёки беҲудага ур иши б, койиб берар эди». Педагогик кадри н инг йўқлиги кўпинча оғир оқибатларга олиб келади. Тошкент мактабларидан бирида она тили ва адабиёт ўқитувчиси ўқувчилорга жуда куп талабларни қуйгану, аммр Ҳеч қандай изчиллик билмаган: бир вазифа бериб туриб, шу заҲотйёқ бошқа талабларни қуя бошлаган. Арзимаган хатолар, таргиб бўзишлар руй берса, шу заҲотиёқ мазмунан ва шакл жиҲатидан ўта ва алам қиладиган қескин гапларни қилиб, «2» қўярди. Масалан, дафтарнинг четида қолдирилган жойнинг хатолиги ёки интизом бўзганлик каби ва арзимаган иарсалар учун ёпишгани-ёпишган эди. Ўқитувч и нинг бу хатти-Ҳаракатлари учун ўқувчиларда дард, алам тулиб тошганди. Кўп ўтмай ўқувчиларнинг норозилига ва қатъий эътирози очиқдан-очиқ намойишкорона билдирилиб, ўқитувчига қулоқ солмайдиган, атайлаб инт и зом бўзадиган ўқитувчини

www.arxiv.uz кескин танқид қиладиган бўлиб қолдилар. Бундай ачинарли аҲвол фақат ана ўша ўқувчи мактабдан кетгандан кейингина тўзатилди. Ўқитувчининг педагогик такти масаласи муносабати билан шуни Ҳам айтиш жойизки, қачон ўқ у вчилар ўқитувч ини нг ижобий хислатлари тўғрисида гапирар эканлар, улар Ҳамиша ўқитувчининг адолатлилиги каби хислатларини биринчи ўринга қуядилар . «Кўп Ҳолларда ноҲақ иш қиладилар бирор масалани яхшилаб текшириб кўрмасдан иш тўтадилар». Ўқитувчининг бундай хислатига ўқувчилар нечундир ачиншини талабчанли муносабатида бўладилар Ўқитувчининг адолатсизлиги ёмон оқибатларга олиб келиши мумкин. Бу туғрида Ҳар қайсимиз мактаб амалиётидан қандайдир тасаввурга эгамиз. 8. Педагогик хаёл - бу кишниинг ўқувчилар шахсини тарбиявий томондан лойиҲалаштиришда ўз иш-харакатларининг натижасини олдиндан кўра билишда намоёя бўладиган қобилиятдир. Бу қобилият ўқитувчи маълум ўқувчидан келгусида ким чиқишини кўз олдига келтиришда, тарбияланувчиларда у ёки бу хилдаги хислатларни ўсиб ривожланиши олдиндан кўра билишида намоён бўлади. Бу қобилият педагогик оптимизм, тарбиянинг кучига ўқувчиларга бўлган ишонч билан боғлиқдир. Шунинг учун Ҳам ўқувчилар айрим ўқитувчилар тўғрисида: «АҲмад акамлар, чамаси ичимиздаги энг ярамасларга Ҳам ишончларини йуқотмасдилар, шунинг учун Ҳам биз уларни Ҳурмат қилардик», деган фикрларни изҲор қиладилар. 9. Диққатни тақсимлай олиш қобилияти - бу қобилият бир вақтнинг ўзида диққатни бир қанча фаолиятга қарата олишда намоён бўлиб, ўқитувчи ишида ғоят-мухим ахамиятга эгадир. қобилиятли, тажрибали ўқитувчи ўзининг диққат-эътиборини ўқув материалини қандай баён этилишига, унинг мазмунига, ўз фикрларини атрофлича қилиб қандай очиб беришга ёки ўқувчи фикрига баралла қаратади ва шу билан бирга бир вақтнинг ўзида барча ўқувчиларни кўзатиб, уларни Толиққан-толиқмаганлигига, эътиборли ёки эътиборсизлигига дарсни тушуниш-тушунмаслигига аҳамият бериб, ўқувчиларнинг интизомини кўзатади Ҳамда оқибат натижада ўзининг шахсий хулқ- атворига (юриш-туришига, ўзини тутишига, мимика ва понтамимикасига) эътибор

www.arxiv.uz беради. Тажрибасиз ўқитувчи, кўпинча ўқув материалини баён этишга берилиб кетиб, ўқувчиларнинг нима қилаётганликларини сезмай қолади ва назоратдан чиқариб қўяди, агар бордию, ўқувчиларни диққат- эътибор билан кўзатишга Ҳаракат қилса, бундай Ҳолларда ўз баёнотинннг изчиллигини йуқотиб қуяди. Юқорида кўрсатаб ўтилган қобилиятлардан ташқари, ўқитувчи инсон шахсининг мақсад сари интлиши, уддабуронлик, мехнатсеварлик, камтарлик каби қатор ижобий хислатларига эга бўлиши лозим. У ўқувчиларни тарбиялар экан, ўзининг хулқ-атвори, юриш-туриши, хуллас, бутун ўқитувчилик шахси билан ўқувчиларга урнак бўлиши керак. Ўқитувчининг ўзини қўлга ола билиши муҳим аҳамиятга эгадир. Хулоса қилиб, шуни айтиш жойизки, уқитувининг барча ижобий, умуминсоний ахлоқ меъёрларига мос келувчи хислатлари катта аҳамиятга эга. Агар биз қуйидаги хислатларини олиб қарайдиган бўлсак, буларнинг барчаси Ҳам ўта муҳим омиллардир. Жумладан, ўқитувчининг ташқи қиёфаси унинг обруси шаклланишига таъсир этади. Ўқитувчининг озодалиги, ихчамлиги, унинг покизалиги, саришта-сарамжонлиги, сипогарчилиги, унинг қилиқлари, ўзининг чиройлик тутиши, қадди-қомати ва юриш-туришлари ўқувчиларда жуда яхши таассурот қолдиради. Жумладан, ўқувчиларнинг Фарида опани нечук яхши курмайсан, улар Ҳар доим шу қадар хушчақчақ, озода, саришта-саранжомлар-ку!?» ёки Ноила опа мактабда эмас, балки театрда ишлаб, томоша кўрсатиши керак - чунки уларнинг турқи қиёфаси, юриш-туриши ясама, сохта» деган фикрларни олишимиз мумкин.

www.arxiv.uz Фойдаланилган адабиётлар рўйхати 1. Бажович Л. Личность и ее формирования в детским возрасте. М.: 2. Виготский Л.С. Избраннўй психологический исследование. М.: 3. Гоноболин Ф.Н. Книга об учителе. М. 1965. 4. Петровский А.В. Социолная псхология. М.: 1987. 5. Крутецкий В.А. Психология обучения и воспитания школьников. М.: 1979. 6. Виготский Л.С. Педагогическая психология. М.,1991г. 7. Бютнер. Как жить с агрессивнўм детьми. М., 1991г 8. Обухова Л.Ф. Детская психология. М., 1985г 9. Умурзакова А.П. Обҳечеловические ценности: национальнўе традиции и обўчаи в развитии. (Обшественнўе науки в Узбекистане 1991 №1). 10. А.В.Петровский «Умумий психология»Тошкент, Укитувчи,1992й.

O'xshashlar

Ўқитувчи психологияси

Ўқитувчи

Ўқитувчи самарадорлиги ўқитувчи профессионаллигини мезони

Касбий фаолият ўқитувчи касбидаги муаммолар ўз ўзини назорат қилиш психологияси

Ўқитувчи нутқининг техникаси