Ekskursiya xizmatlari hikoyasining mazmunini tayyorlash - Pedagogika - Referatlar

Ekskursiya xizmatlari hikoyasining mazmunini tayyorlash

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

58 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Reja: 1. Ekskursiya xizmatlari hikoyasining mohiyati 2. Ekskursiyani olib borishning maxsus metodik usullari 3. Diqqat (e`tibor) krizisi va uni bartaraf etish yo`llari

www.arxiv.uz 1. Ekskursiya xizmatlari hikoyasining mohiyati Hikoya qilish ham namoyish, ko`rsatish kabi ekskursiya jarayonining asosiy qismidir. Ular yordamida ekskursiyaning mavzu, maqsad va vazifalariga mos obektlar haqida malumotlar beriladi. Hikoya qilish jarayoni ko`rsatishning ajralmas qismidir va unga bo`y sunadi, aynan shu bilan ekskursiya maruzadan farq qiladi.(maruzada illyustrativ materiallar ko`rsatish shart emas). Shuni yodda tutish kerakki, ekskursiya obetlari haqida asosiy taasurotlarni, uning tarixiy, madaniy voqealar bilan bog`liqligini sayyohlar aynan hikoya qilish orqali bilib oladilar. Hikoya ham marshrutdan tashqari va aniq obektlarsiz mavjud bo`lmaydi. Hikoya induktiv metod asosida yaralishi mumkin, yani xususiylikdan umumiylikka, kuzatuvdan xulosaga. Yoki deduktiv- yani umumiylikdan xususiylikka. Ekskursiya amaliyotida ko`pincha induktiv metoddan foydalaniladi, yani ko`rish obektini tahlil qila turib, gid umumiy xulosalarga keladi. Ekskursiya maqsadiga erishish mavzularning to`liq yoritilishi hikoya qilishning to`g`ri tanlangan metodik usullariga bog`liq. Bu usullar ekskursiya malumotlari, oldindan sharhlash, tasvirlash, tushuntirish, sitatalardan foydalanish, adabiy montaj. Ekskursiya malumotlari - obektlar haqida lo`nda, aniq harakteristikasi, faktlarning to`plamidir. Malumotda obekt haqida faqat asosiy faktlar beriladi: nomi, qurilgan yili, muallifi, o`lchamlari... Ekskursiyaning bu metodik qo`llanmasida masalan, “Ostankino” minorasi haqida quyidagicha malumot beriladi: “Ostankino televizion minorasi, 1967 yilda qurilgan, balandligi 537metr, konstruktor N.Nikitin, memorlar A.Batalov va D.Burdin.” Hikoya qilishning bunday metodik usulidan mazkur obekt ekskursiya jarayonida ikkinchi darajali obekt bo`lsa, foydalaniladi(sharhli, ko`prejali ekskursiyalarda). Oldindan sharhlash- hikoya qilishning bunday metodik usuli sayyohlar boy, qiziqarli ekskursiya obektlari to`plangan joyda kelib qolganlarida ishlatiladi.Bu yerda obektlar shunchalik ko`pki sayyohlar u haqda tezroq bilishni

www.arxiv.uz istaydilar(Xivadagi Ichan-hal`a, Samarqanddagi al-Buxoriy majmuasi, Moskvadagi Qizil maydon). Bunday paytda gid obektning nomi va u haqda qisqacha malumot berishi kifoya(bu obekt texnologik haritaga kiritilmagan bo`lishi ham mumkin).Bu bilan u sayyohlarning qiziquvchanligini(lyubopitstvo)tinchlantirib, marshrut bo`yicha yana obektlarni hikoya qilaveradi. Tasvirlash - bu obekt haqida to`liq malumotlarni hikoya qilish, uning asosiy xususiyatlari va sifatlarini sanab o`tish, obekt bilan bog`liq asosiy voqealarni tasvirlashdir. Masalan, yana shu “Ostankino” minorasini endi tasvirlab beramiz: “Ostankino televizion minorasi, 1967 yilda qurilgan, balandligi 537metr. Uning konstruktori N.Nikitin, memorlar A.Batalov va D.Burdin. U balandligi 384metrli beton stvoldan iborat.Undan 50 qavatli bino balandligi kabi metall truba –antenna ko`tarilgan. Minora har biri 3.5 ming tonna og`irlikni ko`tara oladigan 10 ta beton asoslarga suyangan(opora). Minoraning har xil qavatlarida tomosha qilish maydoni qurilgan va u yerga tezyurar liftda chiqish mumkin. Eng yuqori maydonchaga chiqish uchun 80 soniya vaqt kerak. 320 metrli balandlikda minorani uch qavatli “Sedmoye nebo” restorani halqasi qamrab olgan. Restoran minora atrofida sekin aylanadi. Tinch, osuda havoda minora tayanch nuqtadan 2 metrgacha har tomonga og`ishi mumkin. Qattiq shamolda esa, og`ish 13 metrgacha boradi. ” Obektni tasvirlash metodidan masalan, avtobusli ekskursiyada, sayyohlar avtobusdan tushmaganlarida foydalaniladi. Tasvirlash 2-3 daqiqadan oshmasligi kerak. Tushuntirish - bu metodik usul yordamida obektning ichki xususiyatlari oydinlashtiriladi, biror-bir hodisa, fakt sababi aniqlashtiriladi, chuqur tahlil qilinadi. Masalan, yana o`sha “Ostankino”minorasini olsak.Ekskursiyada bu asosiy obekt bo`lsa, gid o`z hikoyasida quyidagi malumotlarni ham kiritishi mumkin: Minoraning maxsus konstruksiyasi tufayli uning mustahkamligi taminlangan. Bu mustahkamlik shuni hisobidanki, minora asosi tagida suzuvchi grunt stobilat yotibdi va o`ziga xos tayanch plita unga minoraning katta bosimini bir maromda

www.arxiv.uz taqsimlaydi.”Ostankino” minorasi beton stvollarining mustahkamligi unga ishlatiladigan 10000 ta qo`rg`oshimli(stal)trosslar bilan armaturalangan konstruksiyasi hisobidandir. Izohlash - ishlab chiqarish jarayonida, obekt namoyish etilayotganda bu metoddan foydalaniladi. Masalan, ishlab chiqarish korxonalarida tashkil etilgan ekskursiyalarda yig`ish sexida ishlayotgan konveyerlar(traktor,kombayn, avtomobil yig`ish sexida) harakati kuzatilayotganda gid qisqa malumotlar yordamida guruh kuzatayotgan jarayonni izohlaydi. Barcha etibor obekt, hodisa, voqealarning maxsus xususiyatlariga qaratilishi shart. Sitatalardan foydalanish- tarixiy voqealarni yorqin ifodalash, sayyohlar ko`z oldida obrazlar, hodisalarni jonlantirish maqsadida tarixiy hujjatlar, adabiy asarlardan qisqa bir parchani matnga kiritishdir. Sitata qisqa, lo`nda , aniq, kerakli joyda va vaqtda ishlatilishi shart. Sitatalardan meyoridan ortiq foydalanish ham noto`g`ri, sayyohlar gidning mavzu bo`yicha shaxsiy fikri yo`q deb o`ylashadi. Sitatalarni 10x15 sm o`lchamli kartochkalarga yozish kerak. Bu ayniqsa, yangi mavzu bo`yicha ekskursiya ilk marotaba olib borilayotgan bo`lsa. Gid sitatani to`liq qog`ozga qarab o`qimasligi, eshituvchilarga qarashi va har zamondagina qog`ozga ko`z tashlashi mumkin. Adabiy montaj - bu hikoya qilishning murakkab metodik usulidir.Unda bir yoki bir necha mualliflar badiiy asarlaridan, xotira daftarlaridan, hujjatlardan, maqolalardan parchalar tanlanadi va gid undan voqealar yoki mashhurlar obrazini qayta tiklashda foydalanadi. Tanlangan parchalardan tayyorlangan matn mano va badiiy jihatdan yaxlit bo`lishi kerak. Sayyohlar nima haqida gap ketayotganini, voqealar dinamikasini his etishlari muhimdir. Adabiy montaj usuli adabiy va tarixiy mavzuli ekskursiyalarda qo`llaniladi. Gidlar bu usuldan kam foydalanadilar, chunki bu usul ulardan adabiyot va tarixni yaxshi bilishlarini, artistlik qobiliyatini talab qiladi. 2. Ekskursiya olib borishning maxsus metodik usullari

www.arxiv.uz Yuqorida ko`rib chiqilgan metodik usullar ekskursiyani olib borishning asosiy usullari hisoblanadi, lekin ular hammasi emas. Gid qanchalik malakali bo`lsa, ekskursiya maqsadiga erishish uchun u shunchalik ko`p metodik usullardan foydalanadi. Bunday samarali usullar quyidagilar: Voqea qatnashuvchilari bilan uchrashuv - bunda yozuvchilar, shoirlar, olimlar, mehnat va urush qahramonlari jalb etiladi. Uchrashuvlar ekskursiyani bezaydi va uni yanada qiziqroq bo`lishiga olib keladi. Lekin bunday uchrashuvlar mantiqan asoslangan va yaxshi tayyorgarlik ko`rilgan, ko`riladigan savollar aniq belgilangan bo`lishi kerak. Uchrashuvlar albatta, ekskursiya mavzu va maqsadiga mos bo`lishi, uning tarkibiy qismiga aylanishi lozim. Uchrashuvga taklif qilinganlar chiqishi uzoqqa cho`zilmasligi va gid bergan malumotlarni qaytarmasligi zarur. Uchrashuv paytida qo`llaniladigan metodik usul bu suhbatdir. Suhbat - taklif etilgan mehmonning kichik chiqishidan so`ng boshlanadi. Suhbat murakkab metodik usuldir va agar u gid tomonidan boshqarib borilmasa, kutilgan natijani bermasligi va hatto ekskursiya jarayonini buzishi mumkin. Ovoz yozish tasmalarini eshitish - bu metodik usulni gidlar o`z tajribalarida tez-tez qo`llaydilar. Mashhur yozuvchi, shoir, bastakorlar hayoti va ijodiga bag`ishlangan adabiyot va sanat mavzusidagi ekskursiyalarda, ular yashab, ijod qilgan joylar tomosha qilinayotganda asarlaridan parchalar qo`yib eshitiladi. Lekin bu ham uzoq davom etmasligi va mantiqiy davomiylikni buzmasligi kerak. Rituallardan foydalanish metodida sayyohlar urush bo`lib o`tgan joylarni , qabristonlarni, muqaddas olovni ziyorat qilganlarida bir daqiqa sukut saqlab, u yerga gullar qo`yadilar, motamsaro kuylar eshitadilar, posbonlar harakatini kuzatadilar, halok bo`lganlarni xotirlaydilar. Bu ritual o`zining tarbiyaviy ahamiyatiga ega bo`lishi uchun gid guruh bilan oldindan tushuntirish ishlarini olib borishi kerak. Gid sayyohlarga bu marosimning muhimligini ishontirsagina uni o`tkazish mumkin.

www.arxiv.uz Tadqiqot metodidan gidlar bolalar, yoshlar guruhi bilan ishlaganda foydalanadilar. Bu yerda guruh bilan kichik tadqiqot ishlarini olib borishiga to`g`ri keladi, natijada esa gid aytganlari tasdiqlanishi kerak. Masalan, botanika bog`ida daraxt halqalarini sanab chiqish orqali uning yoshini aniqlash. Daryodagi suv oqimi tezligini oddiy cho`p bilan hisoblash. Yemelyanov o`z kitobida tadqiqot usuliga quyidagi misolni keltiradi: Armanlarning yodgorligi hisoblanmish Zvartnots cherkovida tadqiqot usulidan foydalanish mumkin. U yerda joylashgan quduqlar chuqurligini yoqilgan qog`ozni tashlash orqali bilish mumkin. Yorug`likda quduqning devorlari ham ko`rinadi. Ishlab chiqarish korxonalarida tashkil etilgan ekskursiyada ham bolalar korxonada malum vaqt mobaynida necha turdagi mahsulot ishlab chiqilayotganini kuzatadilar.Bu usul sayyohlarni faolroq bo`lishga undaydi va shu bilan ekskursiya qiziqarliroq o`tadi. Savol-javob metodik usuli bu auditoriya etiborini jalb qilish maqsadidagi maxsus notiqlik (oratorlik) metodidir. Gid nutqi ham rasmiy chiqishlar tarkibiga kiradi va o`zining maxsus xususiyatlariga ega. Har bir notiqlik nutqi eshituvchilarga chiqish mavzusini anglashga, o`rganishga qiziqish uyg`otishi kerak. Ekskursiya mazmuni qiziqarli bo`lsagina u eshitiladi. Ammo notiqlik sanati qanchalik qiziqarli bo`lmasin baribir odamning eshitish qobiliyati asta-sekin pasayadi. Buni gid ham juda yaxshi biladi. “Zaiflashgan etibor” bilan kurashish uning asosiy vazifasidir. Gid diqqat etiborni saqlab qolish yo`llarini mohir notiq sifatida bilishi kerak. Diqqat e`tiborni aktivlashtirish yo`llaridan biri bu savol- javob usulidir. Gid auditoriyaga mavzu bo`yicha savol beradi, bir ozdan so`ng o`zi yana shu savollarga javob beradi. Bu bilan u sayyohlarga ikkilanish hissini paydo qiladi, ularni aniqlab, tegishli xulosalarga keladi. Masalan: Nima deb o`ylaysiz, shu bino qanaqa memoriy uslubga tegishli? Mazkur voqea ushbu tarixiy davrga qanday rol o`ynaydi?

www.arxiv.uz Tabiiyki, gid berilgan savollarga hamma vaqt ham javob kutmasligi kerak. Uning o`zi bu savollarga to`liq javob beradi. Lekin savol sayyohlar e`tiborini muammoga qaratadi, qiziqishni shakllantiradi, diqqatni jamlaydi. 3. Diqqat (e`tibor) krizisi va uni bartaraf etish yo`llari Diqqat qilish - bu odam ruhiy faoliyatini yo`naltirish va shaxs uchun biror ahamiyatga ega ob`ektga fikrni jamlashdir. Ekskursiya materiallariga sayohlarning diqqatini jalb etish uchun gid ularning fikrlash faoliyatlarini to`g`ri yo`naltirishi kerak. Ekskursiya mavzusi dolzarb, namoyish ob`ektlari va hikoya uyg`unlashgan, mazmunli, tushunarli, yangiliklarga boy bo`lsa, sayyohlar diqqati barqaror bo`ladi. Hatto qiziqarli axborot ham ko`p bo`lsa, diqqat krizisiga olib keladi. Gid bu jarayon bilan kurashishni o`rganishi kerak. Lekin qachon gid hikoyasining qaysi daqiqalaridan diqqat krizisi boshlanadi? Ekskursiya olib borish bilan bog`liq bunday ilmiy tadqiqotlar no`malum. Har bir gid o`z tajribasida diqqat krizisi muammosi bilan to`qnashadi. Uning davomiyligi ko`pgina sabablarga bog`liq: barchaga ma`lum eskirgan ma`lumotlar; gid nutqida obrazlilik va his-hayajonning yo`qligi; namoyish bilan hikoyada o`rtasida bog`liqlikning yo`qligi; guruh xususiyatlari(yoshi, millati) gid tomonidan o`rganilmaganligi... Diqqat krizisi boshlanish vaqti haqidagi ma`lumotlarni ma`ruza metodikasi ishlaridan olish mumkin. Auditoriya oldidagi notiqlik chiqishlari xususiyatlarini tadqiqoti shuni ko`rsatmoqdaki, eshituvchilardagi birinchi diqqat krizisi maruzaning 14-18 daqiqasida, ikkinchisi birinchisidan so`ng 11-14 daqiqada, uchinchisi 9-10 daqiqadan so`ng, to`rtinchisi 8-9 daqiqadan va keyinchalik diqqat krizisi orasidagi interval qisqarib boraveradi. (Har 4-5 daqiqada). Birinchi ko`rsatkich yosh auditoriyaga, ikkinchi yoshi katta auditoriyaga tegishlidir. Bu ma`lumotlardan gidlar ham foydalanishlari mumkin. Ular shubhasiz notiqlar kategoriyasiga kiradilar. Lekin bino ichida o`qiladigan ma`ruzalardan

www.arxiv.uz farqli ravishda ekskursiya jarayoniga tashqi muhit, shovqin va boshqa omillar gidlarning ishini murakkablashtiradi. Ekskursiyada ekskursiya ob`ektlari, tashqi fon o`zgarib turadi, bu esa sayyohlar diqqat e`tiboriga yaxshi tasir ko`rsatadi. Lekin materialni hikoya qilish jarayoni tanaffuzsiz, bir ob`ekt oldida 10-15daqiqa davom etsa, yoki avtobusda harakatlanayotganda atrof-muhit o`zgarishsiz bo`lsa, diqqat krizisi boshlanadi. Diqqat krizisning birinchi alomatlarini obekt oldida hikoya boshlashdan so`ng 4-5 daqiqalarda aniqlash mumkin : Sayyohlar bir-biriga savol bilan murojaat qiladi; hikoyaga e`tibor pasayadi (buni ko`z qarashlardan anglash mumkin ) ; ba`zilari guruhdan chetlashib ob`ektni o`zlari tomosha qiladilar. Diqqat krizisini yengib o`tish va sayyohlar diqqatini yuqori darajada saqlash , guruh faolligini oshirish uchun gidlar oldindan psixologik – pedagogik usullar o`ylab chiqarishlari kerak. Sayyohlar diqqatini saqlab qolish uchun quyidagi metodik usullar tavsiya etiladi. Birinchi va eng asosiysi – ekskursiya obektlarini ko`rsata olishdir. Metodik ko`rsatmalarga muvofiq 3 soatlik shahar ichidagi avtobusli sharhli ekskursiyada 10-15 tagacha asosiy obektlar kiritish mumkin. Shundan kelib chiqib har bir ob`ekt hikoyasiga 4-5 daqiqa vaqt sarflanadi, demak ekskursiya ishiga shu vaqt me`yor sifatida qabul qilinadi. Eslatib o`tamiz: namoyish etish sayyohlar diqqatini faollashtirishga samarali rol o`ynashi uchun u konkret, obrazli, faol, mantiqan ketma-ket, mavzuni yoritishga yordam berishi kerak. Diqqat krizisini bartaraf etishga tavsiya etiladigan yana bir vosita bu «gid portfeli» dagi ko`rgazmali vositalardir. Marshrut uchastkalarida ob`ektlar kam bo`lganda va gid 10-15 daqiqadan ziyod gapirayotganida, ulardan foydalanish ayniqsa, juda muhimdir. Ko`rgazmali vositalar qariyib barcha ekskursiyalarda mavjuddir. Ko`rgazmali vosita sayyohlar diqqatini jalb qilib, hikoyaga qiziqish uyg`otadi. Endi ular eshitish orqali qabul qilishdan, ko`rish orqali qabul qilishga o`tadilar va ekskursiya materiallarini yanada faolroq qabul qiladilar.

www.arxiv.uz Ekskursiya matniga diqqat qilish krizisini bartaraf etishda ekskursiyaning u yoki bu qismida yorqin faktlar qiziqarli epizodlarni kiritish tavsiya etiladi. Hikoyada taqqoslash uchun raqamli materiallardan foydalanilsa, yaxshi samara beradi (Moskva 800 yillik, Marg`ilon 2000 yillik, Samarkand esa, 2750 yillik tarixga egadir). Bunday taqqoslash ifodali eshitiladi va sayyohlar tomonidan yaxshi qabul qilinadi. Diqqat etiborni saqlab qolish maqsadida qo`llaniladigan yorqin faktlar, aniq misollar ekskursiya tarkibiga mantiqan kirishib ketishi, mavzudan chiqib ketmasligi kerak. Faktlar me`yoridan ziyod yoki mavzu bilan bog`lanmagan bo`lsa, ekskursiyaga bo`lgan qiziqishni so`ndiradi. Bunga ekskursiya matnini tuzishda, albatta e`tibor berish zarur. Diqqat krizisini bartaraf etishning yana bir usuli bu hikoyalarda latifa, hazillardan foydalanishdir. Latifa aqliy va jismoniy bosimni bartaraf etadi. Kulgu, latifaning yana bir yaxshi tomoni, u guruh va gid o`rtasidagi muhitni iliqlashtiradi, ishonch uyg`otadi. Lekin gid shuni yodda tutishi kerakki, eshituvchilarni atayin kuldirish, mavzuga mos kelmaydigan latifa aytishga harakat qilishi noto`g`ridir. Diqqatni faollashtirish uchun hazilni qo`llayotganda u me`yorida va madaniyatli bo`lishi kerak. Sayyohlar diqqatini jalb etishning yana bir yo`li savol-javob metodidir. Bu haqda o`tgan mavzularda aytib o`tilgan edi. Diqqat qilish,e`tibor krizisi bilan kurashishda eng yaxshi vosita bu aniq, yetarli, puxta ko`rib chiqilgan obektlarni namoyish etishdir. Tayanch iboralar: Ekskursiya xizmatlari matni, ekskursiyani olib borishning maxsus metodik usullari, ekskursiya malumotlari, oldindan sharhlash, tasvirlash, tushuntirish, sitatalardan foydalanish, adabiy montaj, diqqat (e`tibor) krizisi.

O'xshashlar

Ekskursiya matnini tayyorlash

Ekskursiya xizmatlarini tayyorlash texnologiyasi

O‘zbekistonning ziyoratchilik ekskursiya maskanlari

Ekskursiya- turistik mahsulotning tarkibiy qismi

Umumtеxnik, umumpolitеxnik va maxsus tayyorgarlik mazmunini bеlgilovchi faktorlar