Boshqaruvda muomala madaniyatining asosiy jihatlari - Pedagogika - Referatlar

Boshqaruvda muomala madaniyatining asosiy jihatlari

Yuklangan vaqt:

13.04.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

119 KB

Ko'chirib olish

Boshqaruvda muomala madaniyatining asosiy jihatlari Reja: 1. Ovoz ohangi 2. Suhbat 3. Suhbatda nimadan saqlanish lozim 4. Muomala madaniyatining asosiy tushunchalari va tuzilishi 5. Muomalada yuzaga keladigan ziddiyatlar va inson fe`l-atvori 6. Suhbatlashish odobi .

Tayanch iboralar : Shirin muomala, san`at, ovoz, ohang, shirin so‘z, ishonch, qalb, so‘z, yuz va ko‘z, tilning ko‘rki, muomala, madaniyat, aql, kuch, til, muomala odobi, qadr-qimmat, izzat, axloqiy me`yor, kommunikativ (bir tomonlama) axborot uzatish, interaktiv (ikki tomonlama o‘zaro ta`sir), perseptiv (o‘zaro bir-birini idrok qilish), verbal muloqot, noverbal muloqot, xushfe`llik, xushmuomalalik, hayo-ibolilik, beozorlik, shirinso‘zlik, ochiqko‘ngillik, raqobatchilik, hamkorlik, murosa (kompromiss), moslashish, chekinish . Insonning go‘zal hayot kechirishi, jamiyatda o‘z o‘rnini topa olishi, boshqalarning hurmat - ehtiromiga erishishda muomala madaniyatining o‘rni kattadir. Insonning shirinso‘zligi uning tarbiyalanganidan guvohlik bersa, so‘zga boyligi, chechanligi, bilimdon va o‘qimishli, ekanligini ko‘rsatadi. Go‘zal muomala inson dilini qanchalik xushnud etsa, aksincha achchiq so‘z, qo‘pol muomala inson qalbini larzaga soladi. Muomala qilishni bilish - avvalambor, suhbatni olib bora olish qobiliyatidir. Bu yerda ham umumqabul qilingan qoidalar mavjud. Suhbatdoshingizni gapini bo‘lmasdan uni eshitishni o‘rganing. Zero suhbatdoshingizga hamdardlik, layoqatlilik, yaxshi niyatli ekanligingizni ko‘rsatib, uni diqqat va sabr-toqat bilan eshita olishning o‘zi - bu iste`dod. Lekin bu iste`dod tug‘ma emas - har bir inson uni o‘zida hamda farzandlarida mujassam etib, tarbiya toptirishi mumkin. Suhbatdoshingizni tinglayotib, iloji boricha uning ko‘ziga qarashga harakat qiling. Suhbatdoshingizning gaplariga tasdiq sifatida yo boshingizni silkitib yohud so‘zlar bilan suhbatga bo‘lgan jonli qiziqishni ko‘rsatishga harakat qiling. Hech qachon suhbatdoshingizni gapini bo‘lib, u bilan bahslashishga va raddiya bildirishga intilmang. Agar suhbatdoshingiz sizni unga bo‘lgan e`tiboringizni suiiste`mol qila boshlasa, chiroyli qilib uzr so‘ragan holda vaqtingiz ozligini, bandligingizni aytib suhbatni boshqa kunga ko‘chirishni so‘rang. Faqatgina o‘z dardini gapirish uchungina suhbatlashadigan odamdan yomon suhbatdosh chiqadi. Zero, oxir-oqibat u tinglovchilarsiz qolishi mumkin.

Muomala odobi boshqa, kishilar qadr-qimmatini, izzatini joyiga qo‘yishni, an`anaviy axloqiy-me`yoriy talablarni bajarishni taqozo etadi. Shuning barobarida, u insondagi yaxshi jihatlarni namoyon etishi, bilan ham ajralib turadi. Uning eng yorqin, eng sermazmun va eng ifodali namoyon bo‘lishi nutq vositasida amalga oshadi. So‘zlash va tinglay bilish suhbatlashish madaniyatining muhim jihatlarini tashkil etadi. Shu bois muomala odobi o‘zini, eng avvalo, shirinsuxanlik, kamsuqumlik, bosiqlik, xushfe`llik singari axloqiy me`yorlarda namoyon qiladi. Muomala odoblarining yana biri bu - insoniy nigoh. Ma`lumki, odamning nigohida, yuz ifodasida, qo‘l harakatlarida uning qay sababdandir tilda ifodalanmagan hissiyoti, talablari o‘z aksini topadi. Chunonchi, suhbatdoshining gapini oxirigacha eshitmay, qo‘l siltab ketish yoki qo‘pol muomalada bo‘lish madaniyatsizlikni anglatadi. Suhbatdoshingizni fikrini noto‘g‘ri deb bilgan taqdiringizda ham tarbiyali va kamtar inson sifatida munosabatda bo‘lib, ―Menimcha adashdingiz? ―Uzr, men boshqa fikrdaman, ― Kechirasiz, men sizning fikringizga qo‘shilmayman degan iboralar bilan murojaat qilinadi. Hech qachon ―umuman noto‘g‘ri, ―bu to‘g‘rida hech narsani tushunmaysiz, ― bu narsani yosh bola ham biladi degan iboralarni ishlatish mumkin emas. Gapirayotgan insonning fikrini bo‘lib, ―Bo‘lishi mumkin emas, ―O‘zingiz ishonasizmi? tarzidagi iboralar bilan chalg‘itish ham odobsizlik sanaladi. Xushmuomalalik va odoblilik mug‘ombirlik hamda qalbaki tortinchoqlikdan kelib chiqmasligi, samimiy, tabiiy va beg‘araz, har qanday mug‘ombirlik va yolg‘on tortinchoqlikdan holi bo‘lishi kerak. Barcha davrlarda suhbat, muloqot insoniyatlarning o‘rtasidagi asosini tashkil qilgan. Suhbat - bu fikrlar almashinuvi bo‘lib, u aqllilik va chiroyli so‘zlashning belgisi hisoblanmaydi. Ba`zi insonlar qanday gap boshlashni bilishmaydi, gapirganda ham o‘zlarini yo‘qotib qo‘yadilar. Juda ko‘p keraksiz so‘zlarni, ishlatadilar. Bugungi kunda ba`zi yoshlarimiz nutqi faqat jargon va vulgar so‘zlardan iborat. Agar suhbatdoshingizning nutqi jargon so‘zlar bilan to‘lib- toshgan bo‘lsa, o‘zi qiynalib, poyma-poy gapirsa, talaffuzi yaxshi bo‘lmasa, ohangi quloqqa yoqmasa, eng mazmunli suhbat ham o‘z qimmatini yo‘qotadi. Hamma vaqt

aniq–ravshan, hovliqmasdan, muloyimlik va mayin ovoz bilan gapirishga harakat qilish kerak. Hovliqib aytilgan so‘zni tushunish qiyin bo‘ladi, juda cho‘zib, sekin gapirish esa kishining sabr -kosasini to‘ldiradi. Talaffuz etilgan har bir so‘z, bo‘g‘in va ohang aniq va ravshan jaranglashi lozim. Juda nozlanib gapirish ham xunuk odat. O‘z ona tilisini hurmat qilgan inson uning buzilishiga yo‘l qo‘ymaydi. Ajnabiy so‘zlarning aniq ma`nosini bilgan va ularni to‘g‘ri talaffuz eta oladigan kishi, zarurat bo‘lsa, ularni o‘z nutqida ishlatishi mumkin . Ovoz ohangi Suhbatning tavsifini belgilab berish uchun so‘z boyligi va so‘zning grammatik qurilishigina hali yetarli emas, bu yerda gaplashish ohangi, ya`ni intonatsiya muhim rol o‘ynaydi. So‘zlashish ohangi iroda va emotsional ta`sirni, hissiyotni aks ettiradi. So‘zlashish ohangidan hatto kishining kayfiyatini bilish mumkin. Ohang ma`lum darajada kishining xulqini ham aks ettiradi. YA`ni suhbatdoshimizning tarbiyali yoki tarbiyasizligini ko‘rsatadi. Bitta so‘z yoki iboraning o‘zi qanday ohangda aytilganligiga qarab, bizga har xil ta`sir etishi mumkin. Ko‘pincha aytilgan so‘z emas, balki haqoratomuz ohang kishini ranjitadi. So‘z ohangining chiroyliligi yoki ingichkaligi bilan siz bevosita atrofdagilarda og‘ir yoki yengil kayfiyat uyg‘otasiz. Ifodalanayotgan so‘zlarning ma`nosi suhbatdoshingizning javob berish imkoniyatini yaxshilash darajasida bo‘lsa bas. Haqiqiy ma`lumot so‘z ohangizdadir. Asosiy xavf shundaki, na siz va na sizning suhbatdoshingiz nishonga teguvchi bu bevosita ifodalanuvchi ma`lumotni anglangan tarzda ham, anglanmagan tarzda ham tahlil qila olmaysiz. Har bir zamonaviy inson o‘z so‘z ohangini o‘zgartirish imkoniga ega. Avvalambor, haqqoniy eslashga harakat qiling, qachondir siz o‘z so‘z ohangizga nisbatan maqtovlar eshitganmisiz. Agar siz o‘z so‘zohangizning yaxshiligiga ishonchingiz komil bo‘lsa, unda ovozingizni tasmaga yozib olib, uni eshitib ko‘ring. Birinchi eshitishdayoq ko‘pchilik o‘zining so‘zlash ohangini hayrat bilan tanib qolishadi. Yoqimli ohang, bunda biz ayollarni nazarda tutyapmiz, odatda nafis ohangdir, baland ham, past ham, tez ham, sekin ham emas. Agar sizning ovozingiz

boshqalarga yoqmasa, hayotingizdagi tutgan o‘rningizga uning mos kelmaganidan bo‘lishi mumkin. Ehtimol, siz gaplashayotganda charcharsiz. Boshqa nutqdagi qusurlar ham to‘g‘rilansa bo‘ladi. Ammo chiroyli nutq uchun faqat ohangning nafisligi yetmaydi. Dunyoqarashning boyligi nutqni yanada go‘zallashtiradi. Zero, quruq so‘zlardan iborat chiroyli nutq odamlarda sizga nisbatan bo‘lgan kinoyani uyg‘otadi. Buyuk mavlono Jaloliddin Rumiy «Ichingdagi ichindadir» nomli asarida ―So‘z buyukdir. Zero Alloh bo‘l demasa ham olam bo‘laverar edi. Chunki Allohning xohishini o‘zi yetarlidir. Alloh «Bo‘l!» deb So‘zni buyuk qildi, degan. Shunday ekan, so‘zlarni mazmun bilan boyitish ham muhimdir. Chiroyli nutq egasi o‘z nutqi bilan bir-ikki martagina odamlarni o‘ziga jalb qilishi mumkin. Lekin mazmunsiz chiroyli so‘zlar odamlar me`dasiga tegadi. Zero hozirgi paytda Siz nutq bilan yuzlanayotgan odamlar avvalida sizga ko‘proq ijobiy emas, tanqidiy nuqtai nazardan yondashadilar. Ish, martaba, kechinmalar va kayfiyatning yomonligi ham, betoblik ham atrofdagilar bilan qo‘pol muomalada bo‘lish huquqini bermaydi. Hatto buyruqni ham muloyimlik, mayin ovoz bilan va shu qatori bir vaqtda ishga doir qat`iyatlik bilan berish mumkin. Suhbat Suhbat olib borish mahoratini egallash uchun qadimgi notiqlar kabi zarur bo‘lgan bilimlarni egallash lozim. Ammo bu do‘stona uchrashuvlarni notiqlik san`ati bo‘yicha musobaqaga aylantirish degani emas. Har kimga ham aqlli gaplarni osonlik bilan yetkazish qobiliyati berilmaydi. Suhbatlashish san`atida sergaplikka yo‘l qo‘ymay mashq qilish lozim, odamga moslashish kerak va uzoq tajribaga ega bo‘lgandan so‘nggina o‘z istiqbolini ko‘rish mumkin. Avvalambor biz o‘z «men» lashimizdan qochishimiz lozim, o‘zgalarning qiziqishiga e`tibor bermoq - bu har suhbatning asosiy afzalligidir. Jamoaga yoqish uchun suhbatdoshingizga yaqin bo‘lgan va uni ko‘proq qiziqtiradigan suhbat mavzularini tanlashingiz lozim. Jamiyatning ba`zi a`zolariga doimo hamma narsadan noliyveradigan va ayb qidiraveradigan odamlar kiradi. Ammo muloqot

qilish me`yori va tajribasiga ega haqiqiy odobli inson hamisha o‘z talabalari darajasida kamtarin, mulohazalarida esa notakabbur va bag‘rikeng bo‘ladi. Agar jamoat sizga notanish bo‘lsa, suhbatda mavjud odamlar borasida gaplashmagingiz ma`qul, avval ularning o‘zaro munosabatlarini kuzatib, shu asosda biron bir narsa deyishingiz mumkin. So‘z bu o‘zingizga qarshi qurolga aylanuvchi kuchdir. Yaqiningizni ayblashdan oldin, o‘ylab ko‘ring, hasadgo‘y bo‘lmang. Ko‘rolmaslik hissini ochiqchasiga ko‘rsatmang, bundan sizga bo‘lgan munosabat ijobiy o‘zgarish kasb etmaydi. Atrofdagilar uchun notanish bo‘lgan tilda biron-bir odam bilan suhbatlashish madaniyatsizlikdir. Suhbatdagi har bir so‘z suhbatdosh uchun aniq va tushunarli bo‘lmog‘i lozim. Agar sizning nutqingizni tinglayotgan odam biron-bir so‘zni qaytarish uchun gapingizni bo‘lsa, tez orada suhbatdosh sizga bo‘lgan qiziqishini yo‘qotadi. Bunda nutq o‘ta baland ohangda bo‘lmasligi lozim, aks holda, o‘zingizni noqulay ahvolga solib qo‘yasiz. Sizning suhbatingizga uchinchi suhbatdosh qo‘shilsa-yu, mavzu esa o‘ta nozik xususiyat kasb etsa, o‘zingizni iltifotli va hushmuomala bo‘ling. Jamoatda turli narsalar haqida gap ketadi, savollar chuqurlashib ketmaydi, biron-bir narsa har taraflama ko‘rib chiqilmaydi, balki qisqacha mulohaza yuritiladi, ammo yuzaki emas. Hech qachon boshqalar bilan gaplashish istagi borligini yoki suhbat sizga zerikarli ekanligini ko‘rsatmang, suhbat chog‘ida atrofga alanglab, qo‘lga tushgan biron narsani o‘ynab yoki soatga qarayverish mumkin emas. Suhbat chog‘ida o‘zini ko‘klarga ko‘tarib, o‘z faoliyati, izlanishlari, mulki, o‘z tanishlari doirasi yoki kimnidir ismini ro‘kach qilish bilan maqtanish va yaxshi emas - bular suhbatdosh aqlining qanchalik tor ekanligidan guvohlik beradi. Munozara qilinayotgan muammolar doirasi keng bo‘lishi mumkin, biroq nima bo‘lganda ham o‘zingizni ishonchli his qiladigan, o‘zingizga mos bo‘lgan mavzularda suhbat olib borishingiz maqsadga muvofiqdir. Suhbatdoshni sog‘liqdan nolish, ob-havo haqidagi so‘zlar bilan charchatmang. Suhbat haqiqatan ham qiziqarliroq bo‘lishi uchun barcha qobiliyatingiz va hazilkashligingizni ishga soling .

Suhbatda nimadan saqlanish lozim Tarbiyali kishi o‘zi haqida eng oxirida gapiradi. Agar undan bu haqda so‘rashgan taqdirda ham mavzuni boshqa tarafga burib yuborishi ma`qul. Shaxsiy muammolar oilaviy yoki do‘stlar davrasida muhokama qilinadi. Jamoatga esa hordiq olish uchun chiqiladi. Uy ishlari va kasalliklar to‘g‘risida yaxshiroq mavzu topolmagan odamlar gapirsinlar. Boshqaning g‘ashiga tegadigan shaxsiy mavzulardan qoching. Ishonchli ma`lumotlarni hammaga tarqatish yaramaydi, bu ko‘proq sergaplikdan dalolat beradi. Ko‘pchilik bunday odamlar bilan masofa saqlashga harakat qiladi. Sababi, diqqat markazida bo‘lish uchun hamma narsaga tayyor bo‘lgan bunday «suhbatdoshlar» hech kimning qadr-qimmati bilan qiziqmaydilar. Zero birovning qusurlarini ko‘rsatishning foydasidan ko‘ra zarari ko‘proq. Boshqalarning aybini ko‘rsatish evaziga o‘zini «minbarga» olib chiquvchilar nafaqat odobsiz, balki axloqsiz ham sanaladilar. Haqiqiy insonlar jamoatda boshqalar aybini aytishdan o‘zlarini tiya biladilar. Suhbat qiziqarli bo‘lmog‘i lozim. Turli pishiriqlar pishirish yoki futbol o‘yinidagi usullar haqidagi mavzular uzoqqa cho‘zilmaydi. Tor doiradagi bunday mavzular haqida gapirish va o‘rgatish davradagilarni charchatib qo‘yishi mumkin. Shunchaki gapdonlik uchun kerak-kerakmas behuda gaplarni gapirishdan hech kim lazzatlanmaydi. Agar tinglovchilar sizni so‘zlaringizga nisbatan diqqatsiz bo‘la boshlasalar, suhbatni to‘xtating; so‘zlaringiz qiziqarli ekanligiga amin bo‘lsangizgina suhbatlashing. Faqat tinglovchilik qilish ham odamlarni zeriktiradi, ba`zida siz ham biron-bir fikr berish orqali o‘z munosabatingizni bildirib turganingiz ma`qul. Guruh bo‘lib jamoadan chiqib ketmang. Agar shunday istagingiz bo‘lsa, uyingizga o‘zingiz istagan odamlarni taklif qilishingiz mumkin. Baland martabadagi kishilar to sizga murojaat qilmagunlariga qadar, hadeb ular bilan muloqot qilishga shoshilmang. Yakunlanmagan suhbatni o‘rtasida tashlab ketmang. Agar suhbatdoshlardan biri sizga qarshi fikr bildirsa, jizzakilik qilmang, garchi mavzu o‘ta qiziqarli bo‘lgan taqdirda ham qolganlar sizning emas, sizga qarshi bo‘lgan kishi tarafini olishlari mumkin. Davrada biror odam bilan shivirlashga o‘tmang. Bu atrofdagilarning g‘ashiga tegadi. So‘zlashayotganda

sekin va bosiqlik bilan gapiring. Nigohingiz suhbatdoshingizning tugmachasi yoki boshqa narsasiga emas, balki uning nigohiga qadalgan bo‘lishi lozim. Boshqalarni qo‘l bilan ko‘rsatish yaramaydi. Suhbat chog‘ida qo‘llar suhbatdoshning yelkasida bo‘lishi shart emas. Stol atrofidagi suhbat diqqat-e`tiborni jalb qilishi, Ayniqsa, hurmat yuzasidan o‘ng tomondagi ayolga qaratilgan bo‘lishi kerak. Umumiy suhbatga bir chekkada o‘tirgan uzoqdagi odam bilan so‘zlashib, shovqin qilish orqali halaqit bermang. Shoshib turgan kishi bilan suhbat olib borishga harakat qilmang. Agar erkak ayol bilan ketayotgan bo‘lsa, uni faqat zarurat yuzasidan to‘xtab gaplashish mumkin. So‘zlariga qarab tanishlaringizga baho bermang, uning amali so‘zlaridan yaxshiroq bo‘lishi mumkin. Shu ma`noda, ba`zi bir mulohazalarga ko‘ra, quyidagini tavsiya etish mumkin: «Muomala - bu insonlar o‘rtasidagi aloqalarning paydo bo‘lishi va rivojlanishi hamda ularning hayot faoliyatidagi ehtiyojning murakkab jarayoni bo‘lib, o‘zga kishilar bilan ma`lumot almashish, ularni tushunish va idrok etishning hamkorlikdagi strategiyasidir». Bu muammoning obyekti -ideal ruhiy voqelikdir. Bu yerda gap inson tafakkurining aqliy, hissiy va ixtiyoriy paydo bo‘lishi hamda uning ruhiyatini ongosti jarayonlarida yuzaga kelishi haqida ketyapti. Uning predmeti esa insonlar muomalasi va faoliyatining ruhiy va axloqiy tarafi hamda turli xil vazifada faoliyat yurituvchi insonlar guruhining o‘ziga xos ruhiy jarayonlari hisoblanadi . Muomala madaniyatining asosiy tushunchalari va tuzilishi Muomala shaxslararo munosabatning shunday ko‘rinishiki, uning yordamida odamlar bir-birlari bilan axloqiy, estetik, madaniy, siyosiy va ruhiy jihatdan aloqaga kirishadilar, ta`sir o‘tkazadilar va ta`sirlanadilar. Shu boisdan muomala ijtimoiy kategoriya sifatida turmushning barcha sohalarida qo‘llanish mohiyatiga ko‘ra bevosita yoki bilvosita ishtirok etadi. Dastlab «muomala» va «aloqa-kommunikatsiya» tushunchalarining o‘xshash tomonlarini aniqlab olish lozim. Aloqa-kommunikatsiya - yalpi aloqaning bir turi bo‘lib, yo‘naltirilgan aloqa deb yuritiladi. U mohiyatan ma`lum bir hodisa haqidagi ma`lumotni boshqalarga uzatadi. Masalan, ommaviy axborot vositalarida ko‘rsatuv

uchun yo‘naltirilgan ma`lumotlarda muomala aloqa-kommunikatsiya vositasi vazifasini bajaradi. Boshqacha qilib aytganda, bunday holatda muomala, eng avvalo, subyekt-obyekt munosabati sifatida namoyon bo‘ladi. Muomala jarayoni ikki taraflama xarakterga ega: u o‘z mohiyatiga ko‘ra axborot yoki ma`lumotlarni shunchaki uzatish va qabul qilishga qaraganda keng qamrovli bo‘lib, ikki yoki undan ortiq insonlar o‘zaro ta`sirining murakkab tizimi hisoblanadi. Shunga ko‘ra muomala akti bir insonning boshqa inson(lar) bilan muomalaga kirishib, unda o‘zinikiga o‘xshash xususiyatlarni topa olishi, ularga munosib javob qaytarishi. Ular bilan o‘zaro muloqotda optimal darajaga erishsagina o‘zining muomala jarayonidagi munosib o‘rniga ega bo‘ladi. Bunday holatda muomala, eng avvalo, subyekt-subyektga munosabati tarzida ko‘zga tashlanadi. Lekin shuni ta`kidlash lozimki, ko‘pgina ilmiy-ommabop adabiyotlarda mualliflar «muomala» va «kommunikatsiya» tushunchalarini sinonim tarzida ishlatadilar. Aytish mumkinki, muomala jarayon sifatida tugal natijani obyektiv ehtiyojlar, aniq manfaatlar, maqsadlar, tuzilmalar, vositalar, muomala texnikasi nuqtai nazaridan ko‘rib chiqadi. U paydo bo‘lganidan boshlab ilmiy tavsiflanadigan qator daraja va bosqichlardan o‘tib kelgan. Shuningdek, muomala hamkorlik faoliyatining muhim omili ekanini alohida ta`kidlash lozim. Muomalaning ijtimoiy, iqtisodiy, siyosiy, huquqiy sohalardagi hamkorligi ikkala tomonning manfaatiga asoslanadi. Shunday bo‘lgan taqdirdagina, muloqot samarali yakunlanishi mumkin. Bu borada mamlakat Birinchi Prezidentining davlatlararo har tomonlama shartnomani imzolash uchun olib boradigan muloqotlari yuqoridagi fikrlarimizga misol bo‘ladi. Shunday holatlar ham bo‘ladiki, muloqot jarayonida hamkorlarning o‘zaro muloqotida umumiy manfaatlar kuzatilmaydi, shu bilan birga, bu holat hamkorlikning uzilishiga ham olib kelmaydi. Bunday holat aksariyat hollarda siyosiy, iqtisodiy soha vakillarining o‘zaro kuzatuvchi va ekspert sifatida ishtirok etadigan uchrashuvlarida kuzatiladi. Psiholog olim E.G‘oziyev muomala tuzilishi to‘g‘risidagi tadqiqotlarida muomalaning quyidagilardan tarkib topganligini ko‘rsatadi :

1. Kommunikativ (bir tomonlama) axborot uzatish. 2. Interaktiv (ikki tomonlama o‘zaro ta`sir). 3. Perseptivlik (o‘zaro bir-birini idrok qilish). Jumladan, ―muomalaning birinchi tomonida - tilga va uning amaliy ifodasi bo‘lmish nutq faoliyatiga bevosita murojaat qiladilar. Muomalaning ikkinchi tomoni - muloqotga kirishuvchilarning o‘zaro ta`siri, ularning nutq faoliyatida nafaqat so‘z orqali fikr almashinuvi, balki xatti-harakati va xulq-atvori bilan o‘zaro ta`sir o‘tkazish, ta`sirlanishdan iborat. Muomalaning uchinchi tomonida - muloqotga kirishuvchilar o‘zaro bir-birlarini idrok qilish jarayoni namoyon bo‘ladi, insonni inson tomonidan idrok qilish yuzaga keladi1. Shuni alohida qayd etish zarurki, muloqot jarayonining stixiyali va anglanmaganlik davrida natija ikkiyoqlama bo‘lishi mumkin: muloqot yakun topishi (masalan, «Bizning aloqalarimiz va munosabatimiz tasodifiy bog‘langan edi. Yana shunday tasodifiy munosabatimiz tez ajraladi) yohud ichki ta`sir natijasida yuzaga kelgan muloqot jarayonida uning keyingi bosqichlarida ham davom etishi mumkin. Davomiga tegishli manfaat yuzaga keladi. Agar muloqot barqaror bo‘lsa, u holda hamkorlarda aniq maqsadlar paydo bo‘ladi: turli axborotlarni uzatish; bilim va tajriba almashish; bir-birini tushunishga erishish; harakatlar birligiga erishish kuzatiladi. Muomalaning yuqorida qayd etilgan tarkibini alohida ko‘rib o‘tish maqsadga muvofiq. Kommunikativ - (umumiy bajaryapman, bog‘layapman, umumlashtiryapman) Bunda insonlar o‘zaro turli xil tasavvurlar, g‘oyalar, manfaatlar, kayfiyatlar, tuyg‘ular, yo‘nalishlar va hokazo munosabat orqali fikr almashadilar. Insoniy muloqot sharoitida axborot va ma`lumotlar nafaqat uzatiladi, balki shakllanadi, aniqlanadi va rivojlanadi ham. Bunda kommunikativ jarayonning har bir a`zosi o‘zi bilan hamkorlik qilayotgan shaxsning faolligini ham ko‘zlaydi. Hamkor - ishtirokchi subyekt sifatida qo‘yiladi. Shu bois unga axborot uzatish jarayonida uning manfaati, maqsadi va xohishini inobatga olish maqsadga muvofiq. Lekin muloqotning ushbu ko‘rinishida qiyinchiliklar yuzaga kelish, turli to‘siqlar paydo bo‘lishi ehtimolini ham e`tibordan chetda qoldirmaslik lozim. Interaktiv - (o‘zaro ta`sir) muloqotda odamlar o‘zaro ta`sirlanishi jarayonida nafaqat axborot almashinuvi balki, umumiy faoliyatni rejalashtirish ham muhim sanaladi. Muloqot jarayonlarini faollashtirishda qarama-qarshi fikrlar va qarshiliklarga duch kelish natijasida

paydo bo‘ladigan muammoli holatlar muhim sharoit hisoblanadi. Qo‘shimcha axborot va ma`lumotlarga ehtiyoj kuchayib boradigan ko‘ptomonlama uyg‘unlik yuzaga keladi. Bu qo‘shimcha faoliyat qatnashchilarining o‘zaro ta`siri tezligining oshishiga olib keladi. Perseptivlik - (qabul qilish) muloqot jarayoni qatnashchilari o‘rtasida bir-birini tushunish va bir-biriga tushuntira olish g‘oyatda muhim. Bir-birini tushunishning o‘zi turlicha talqin etilishi mumkin: hamkorning xohishi, maqsadini tushunish va ularning motivlarini to‘g‘ri yo‘naltira bilish. Muloqot odamlar o‘rtasidagi o‘zaro ta`sir va o‘zaro tushunishning murakkab ijtimoiy- psixologik jarayoni sifatida turli xil vositalar yordamida amalga oshiriladi. Jumladan, verbal muloqot (belgili tizimlardan nutqda foydalanish) va noverbal muloqot (turli xil nutqiy belgili tizimlardan foydalanish) ni farqlash qabul qilingan. Verbal muloqot - bu tabiiy tovush nutqidir. Nutq muloqotning eng universal vositasi hisoblanadi. U, ayni paytda, ham axborot manbai sifatida, ham suhbatdoshga ta`sir etish vositasi sifatida yuzaga keladi. Nutqiy muloqot o‘ziga xos san`atdir. Noverbal muloqot vositalariga - optiko-kinetik (imo-ishora, mimika, pantomima), paralingvistik (ovoz, uning diapazoni, ovoz toni), ekstralingvistik (to‘xtab tin olish, yo‘tal, yig‘i, kulgi, nutq maromi), proksemika (muloqotning makon va zamonda joylashuvi), vizual muloqot (ko‘z bilan aloqa qilish), xidlarni bilish kabi vositalar kiradi. Bu vositalar muloqot jarayonida katta yordamchi kuch va qobiliyatga ega bo‘lib, nafaqat verbal ta`sirni kuchaytirish yoki kamaytirishga, balki muloqotning barcha noverbal muloqot jarayonida ishtirok etayotganning xohishi-istak sifatidagi muhim jihatlarni ko‘rsatishga yordam beradi. Har qanday ijtimoiy faoliyat kabi muloqot ham o‘zining muayyan sifat ko‘rsatkichlariga ega bo‘lib, ular fikrlar va tuyg‘ular olamiga kirib borish asosida yuzaga keladi. Bu ko‘rsatkichlar ularni yuzaga keltiradigan asosiy sohalardan mustaqil tarzda guruhlashtiriladi. Bular: a) individual-shaxsiy; b) sotsial-psixologik; v) predmetli-amaliy. Muloqotdan ta`sirlanish jarayonida yuqoridagi ko‘rsatkichlar bir-biri bilan bevosita bog‘lanadi . Xulosa qilgan holda quyidagi muomala turlarining xossalarini ko‘rsatib o‘tish maqsadga muvofiq: 1. Zamon va makondagi muloqot kontakt va distant muomalaga bo‘linadi. Kontakt muloqotda hamkor-suhbatdosh yonimizda bo‘ladi va u bilan bevosita va

bilvosita muloqot o‘rnatishimiz, imo-ishoralar va turli xil harakatlar orqali bir- birimizga murojaat qilishimiz mumkin. Masalan, yonimizdagi do‘stimizni imlab chaqiramiz, rozi yoki noroziligimiz ifodasini labimizni burib, boshimizni qimirlatib bildiramiz . 2. Biror-bir muloqotni bilvosita amalga oshirish. Bevosita muloqot bu - odatdagi suhbat, so‘zlashuv, doklad va h.k. Bilvosita muloqot turlariga telefonda gaplashish, xat orqali murojaat qilish, axborotni radiodan, televideniyedan hamda kitob orqali uzatish kabilar kiradi. Aynan bilvosita muloqot rivoji hayotda juda ko‘p o‘zgarish va yangiliklarni taqozo qiladi. «Men» - gapiruvchi va «Sen» - tinglovchi ko‘rinishidagi dialog-monolog muloqot. Dialog «men» va «sen» rollarining almashinuvini ifodalaydi. Dialog muloqotdagi savol-javobning qisqaligi, aniqligi va tuzilishiga ko‘ra oddiyligi bilan tavsiflanadi. 3. Fikrimizga Abdulla Qodiriyning ―Mehrobdan chayon romanidagi ―Chin o‘rtoq» bo‘limidan olingan Muhammad Rajabbek bilan Anvar o‘rtasidagi mana bu dialog misol bo‘ladi: ―Anvar uch haftagacha hatmi qur`on kechalari Muhammad Rajabbek uyiga kelib turar edi. Oxirgi hatmi qur`on kechasi Muhammad Rajabbek Anvardan hol- ahvol so‘radi: -Domlangiz salomatmi? -Shukur. -O‘qishingiz yaxshimi? -Birmuncha. -Domlaning uyida turasizmi? -Taqsir. -Siqilmaysizmi? -Yo‘q. -Ilmi hisob o‘qiganingiz bormi? -Yo‘q, taqsir. -Domlangiz ilmu hisobni bilurmikin?

-Bilmaslar deb o‘ylayman. -Agar men bir domla tayin qilsam, hisob o‘qiysizmi? -Ustozim ruxsat bersalar, albatta o‘qiyman. -Xo‘p...bo‘lmasa erta kechga domlangiz shu yerga kelib, menga uchrashsin! -Xo‘p, taqsir ! 4. Shaxslararo ommaviy muloqot. «1-1» va «1-bir nechta» ning muloqotlari shaxslararo muloqotga, «1-ko‘p» muloqoti esa ommaviy muloqotga olib keladi. Ommaviy muloqotning matbuot, radio, televideniye kabi vositalari turli janrdagi matnlar hamda reklama roliklaridagi «suhbat» tomoshabinlar bilan «sen» orqali kechadi. Masalan, reklamalardagi «chanqog‘ingga ishon, ―sening ishonchli hamkoring, ― kabi murojaatlar shular jumlasidan. Ommaviy muloqot bu - ochiq chiqish, ma`ruza, doklad, davlat rahbarining murojaatnomasi, tashqi ishlar vazirligining bayonoti va hokazolardan iborat. Ommaviy muloqot matnini tuzishda leksik va grammatik qoidalarga jiddiy e`tibor qilish zarur. 5. Xususiy-rasmiy muloqot. Xususiydan farqli o‘laroq, rasmiy muloqot matni ko‘pgina stereotip xususiyatlarga ega. Masalan, ikki tomonlama kelishuv va bitimlar, diplomatik hujjatlar va bayonnomalar, shartnoma va boshqa shu kabi rasmiy qog‘ozlar matni rasmiy muloqot turiga misol bo‘ladi. Bunda so‘zlashuv nutqining loyihasi va leksikasi muhim o‘rin tutadi. Muomala madaniyatida xushfe`llik, xushmuomalalik, hayo-ibolilik, beozorlik, shirinso‘zlik, ochiqko‘ngillik singari axloqiy me`yorlar muhim sanaladi. Biz shulardan ayrimlarini ko‘rib chiqishni maqsadga muvofiq deb hisoblaymiz. Xushfe`llik. Ushbu axloqiy xatti-harakat me`yoriylik nuqtai nazaridan g‘oyat muhim. Chunki har bir jamiyat darajasi ma`lum ma`noda undagi fuqarolar muomala madaniyatining yuksakligi bilan ham belgilanadi. Zero, xushfe`l, shirinsuxan inson o‘zining har bir muvaffaqiyatsizligiga fojia sifatida qaramaydi, alam yoki g‘azab bilan yomon kayfiyatini boshqalarga o‘tkazishga intilmaydi. Atrofdagi axloqiy muhitni buzmaydi. Natijada o‘ziga ham, o‘zgalarga ham ko‘tarinki kayfiyat, tarli-tuman omadsizliklarning o‘tkinchiligini anglatuvchi hayotbaxsh bir umid bag‘ishlaydi. Jamiyat doimo ana shunday odamlarni hurmat qiladi va ulardan o‘rnak olishga intiladi.

Xushfe`llik, shirinsuxanlik qay darajadadir ko‘proq kishining ma`lum bir insoniy tabiatga intilishi bilan bog‘liq bo‘lsa, bosiqlik, kamtarlik, kamsuqumlik, aksincha, ko‘proq iroda kuchi natijasida yuzaga keladi. Zotan insonning o‘z g‘azabini bosa bilishi, noroziligini barvaqt bildirmasligi; so‘zlagisi, biror-bir gap bilan o‘zini ko‘rsatgisi kelib qolganda o‘sha istakni to‘xtata olishi kuchli irodani talab qiladi. Shu bois muomala bosiq, kamtarin yetti o‘lchab bir kesish tamoyili asosida ish ko‘rgan shaxslar oqil odamlar sanaladi va ular jamiyatda ham namunaviylik maqomiga noil bo‘ladilar. Xushmuomalalik. Muomalaning asosiy manbaini so‘z tashkil etishi barchamizga ma`lum. Shuningdek, so‘z insonning botinidan chiqishi, inson botinidan chiqadigan so‘zga egalik qila olishini ham bilamiz. Biroq, tashqariga chiqqan so‘z insonning o‘zini qulga aylantirib qo‘yishini doim ham bilavermaymiz. YA`ni og‘izdan chiqqan yaxshi-yomon so‘z bevosita insonning ruhiyatiga o‘rnashadi: yaxshi so‘z bilan muomala qilinsa - yaxshilik topiladi, yomon so‘z bilan muomala qilinsa - yomonlik. Xushmuomalalik ijtimoiy ahamiyatiga ko‘ra xushfe`llikka nisbatan keng qamrovlidir. U insonning ham xatti-harakati, ham muloqoti natijasida vujudga keladi. Xushmuomalalik o‘z ichiga muloyimlik, murosai madora, ohistalik, tagdorlik kabi sifatlarni qamrab oladi. Shuningdek, xushmuomalalik qatiy tartibga asoslagan axloqiy me`yor hisoblanadi: u o‘zgani ranjitmaslik, birovga yomon so‘z aytmaslik, bahs-munozaraga kirishganda muholifni hurmat qilish, qo‘rslik va chapanilikdan holi bo‘lish hamda suhbatlashganda ehtiroslarga berilmaslikni talab etadi. Hayo-ibolilik. Xondamir, Vosifiy va boshqa zamondoshlarning asarlaridan bilamizki, Navoiy g‘oyat tabiati nozik, pok, xushxulq va o‘ta nazokatli kishilarni yaxshi ko‘rgan, o‘zi ham juda noziktab inson sifatida nom qozongan. Shu sababli u «Mahbub ul - qulub» asaridagi «tanbeh» larida hayo, beozorlik sifatlariga alohida urg‘u berib ta`riflaydi. Vafo va hayoni uyg‘unlikda ko‘rgan shoir «vafosizda hayo yo‘q, hayosizda vafo yo‘q» deb ta`kidlaydi. Demak, bu tushunchalar bir-biriga juda vobasta. Chunki ma`rifatli, komil insonlar hayoli va vafodor kishilardir. Vafosizning jabri qancha bo‘lsa, hayosizning shallaqiligi, betga choparligi, beandishaligi ham shuncha ozor keltiradi; shoir buni o‘zi boshidan o‘tkazgan: «Zamon ahli bevofalig‘din ko‘ksumga tuganlar va davron hayoli behayolig‘idin bag‘rimda tikanlar... har qaysig‘a raqam uray desam Ayyub sabri anga vafo

etmas va qalam suay desam Nuh umrida tamomg‘a etmas». Shoir alam bilan yozgan: YO marhamat ul xayli sitamkoraga bergil, YO sabru tahammul meni bechora bergil. Muloyimlik. Muloyimlik barcha mutafakkirlar nazarida kishining maqbul sifatlaridan biri, deb e`tirof etiladi. Muomala madaniyatida muloyimlik «xilmli», «yumshoq tabiatli degan tushunchalar bilan bir ma`noni anglatadi. Bu tushuncha achchig‘lanmaydigan, ehtiyotkor, so‘zini o‘ylab gapiradigan kishilarga nisbatan ishlatiladi. Biroq, muloyimlikning kamchiligi shuki, bunday sifat sohiblari aksar odamlarga yoqmaydi. Beozorlik. Insonlarning tabiatidagi xusumat, adovat, g‘azab kabi illatlar bu kabi odamlardan holi. Ular barcha mas`uliyatni o‘z zimmasiga olsalar-da birovga yomonlikni ravo ko‘rmaydilar, og‘irliklarini o‘zgalar zimmasiga yuklamaydilar. Beozor kishilar matonatli bo‘la turib, o‘zidan ojiz kishilarga qahr bilan muomala qilmaydilar. Umuman olganda, axloqiy me`yorlarning muomala madaniyatidagi ko‘rinishlari talaygina. Biz shulardan ayrimlarigagina to‘xtalib o‘tdik. Shunday ekan, muomalada pirovard natijada quyidagicha xulosa chiqarish maqsadga muvofiq, deb o‘ylaymiz: agar axloqshunoslikning mezoniy tushunchalari bir-biriga bog‘liq bo‘lsa, axloqiy tamoyillarning bog‘liqligi yanada mustahkamroq - ular biridan ikkinchisiga o‘tib turish xususiyatiga ega; axloqiy me`yorlar bir-biri bilan shu darajada chambarchaski, ba`zan birini ikkinchisidan aniq ajratish qiyin, zero ular xulq va odob doirasidagi axloqiy amaliyotlardir . Muomalada yuzaga keladigan ziddiyatlar va inson fe`l-atvori Taraqqiyot ziddiyatlarning paydo bo‘lishi, rivojlanishi va bartaraf qilinishi jarayonidan iborat. Shunga ko‘ra, ziddiyatlarning ko‘rinishi ham turli xil bo‘lib, ular narsa- hodisalarning harakati va rivojlanishida turlicha ahamiyat kasb etadi. Ziddiyatlar ichki, tashqi, asosiy, asosiy bo‘lmagan kabi ko‘rinishlarga ega. Jumladan, ichki ziddiyatlar - narsa va hodisalardagi ichki jarayonlarning ifodasi, harakatlanishning manbai hamda rivojlanishning asosiy sababidir. Tashqi ziddiyat - narsa va hodisalar o‘rtasidagi munosabatlarning ifodasi hisoblanadi. Jamiyat rivojlanishining mazmuni va mohiyati ham asosan ichki ziddiyatlarning xal qilinishi bilan belgilanadi. Biroq rivojlanishda tashqi

ziddiyatlarning ishtiroki kamroq bo‘ladi, degan fikrga bormaslik kerak. Zero, globallashuv va integratsiya jarayonlarida tashqi ziddiyatlarning ham o‘z o‘rni bor. Narsa-hodisalarning mohiyati, holati, kelib chiqish va rivojlanish qonuniyatlarini belgilovchi ziddiyatlar esa asosiy ziddiyatlar deb ataladi. Asosiy ziddiyatlar taraqqiyotda belgilovchi (boshqaruvchilik) vazifani bajaradi va barcha boshqa ziddiyatlarga ta`sir ko‘rsatadi. Yuqoridagilardan kelib chiqqan holda, ziddiyat muomalada -insonlar o‘rtasidagi muloqotlarda - so‘zlashish, fikr almashish, muzokara olib borish, bahslashishda biri ikkinchisini inkor etadigan ikkita muomala natijasida vujudga keladi. Shuni ta`kidlash lozimki, ziddiyatli vaziyatlar asosida alohida shaxslar va guruhlarning qarama-qarshi fikrlari, maqsadi hamda shu maqsadga erishishning vositalari yotadi. Ijtimoiy psihologiya ziddiyatlarni manbaiga qarab bir necha turlarga ajratadi. Masalan, ziddiyat ichki-shaxsiy (rahbar bilan xodim o‘rtasida) va shaxs-tashkilot (shaxslar, guruhlar va tashkilot o‘rtasida) bo‘lishi mumkin. Shuningdek, ziddiyatlarning gorizontal tasnifi ham mavjud (bir-biriga bo‘ysunmaydigan xodimlar o‘rtasida), vertikal (bir-biriga bo‘ysunuvchi xodimlar o‘rtasida) va aralash turdagi ziddiyatlar ham mavjud. Kundalik hayotda vertikal va aralash turdagi ziddiyatlar uchrab turadi. Agar bunday ziddiyatlar jamoada 70-80%ni tashkil etsa, bu rahbar uchun xavfli hisoblanadi. Bunday vaziyatda rahbarning har qanday harakati ziddiyatlar prizmasi orqali olib qaraladi. Muomala madaniyatida ziddiyatlar anglashmovchilik, bir-birini tushunmaslik hamda o‘zaro manfaatlar to‘qnashuvi natijasida kelib chiqadi. Shuningdek, ziddiyatlarni keltirib chiqaruvchi sabablar xususiyatiga qarab tavsiflash mumkin. R.L.Krichevskiy o‘zining «Agar siz rahbarsiz kitobida ziddiyatlarni keltirib chiqaruvchi omillarni 3 guruhga bo‘ladi : Birinchi guruh - mehnat jarayonidagi ziddiyatlar . Ikkinchi guruh - insonlararo munosabatlarning psixologik xususiyatlari, ya`ni impatiya va antipatiya, madaniy-etnik xilma-xillik, rahbar xatti-harakatlari, psixologik moslasha olmaslik va hokazo . Uchinchi guruh - jamoa a`zolarining o‘ziga xosligi. Masalan, o‘zini boshqara olmaslik, ehtiroslarga berilish, tajovuz, do‘q-po‘pisa, haqoratlash-so‘kinish, munosabatga kirisha olmaslik .

Muomala jarayonida yuzaga keladigan ziddiyatlardagi muammo shundaki, insonlar muomalada bo‘lib, ba`zida bir-birlarini umuman tushunmaydilar, hattoki raqibingiz aniq, lo‘nda gapirsa ham. Sizningcha, insonlar go‘yoki sizni eshitmayotgandek. Xuddi shuningdek, ayrim hollarda siz ham ularni tinglamasligingiz mumkin. Muomala jarayonidagi qiyinchiliklarni inobatga olib, YE.Melburd, V.Zigert va L.Lang tomonidan insonning ziddiyatli vaziyatlardagi xatti-harakatlarining psixologik standart bilan mos ravishdagi modeli ishlab chiqildi. Bu borada ziddiyatni konstruktiv hal etish quyidagi omillarga bog‘liq: - ziddiyatni adekvat tarzda idrok etish, ya`ni shaxsiy kechinmalarsiz ikkala tomonni ham to‘g‘ri baholay olish; muomalaning samimiyligi va samaradorligi, muammoni har tomonlama yechimini topish, ziddiyatlarda holislikka amal qilish; o‘zaro ishonch va hamkorlik muhitini yaratish. Rahbarning ziddiyatlarni vujudga keltiruvchi individual xususiyatlarni bilishi muhim ahamiyatga ega; Psihologlarning bu boradagi tadqiqotlarini umumlashtirib quyidagilarni ko‘rsatish mumkin: - o‘z imkoniyatlarini to‘g‘ri baholay olmaslik, mazkur holatda atrofdagilarni to‘g‘ri fikrlariga zid kelib, ziddiyat uchun zamin yaratiladi; ustunlik qilishga intilish; o‘z fikriga sodiqlik tufayli yangiliklardan voz kechish; fikrlarni bayon etishda ortiqcha to‘g‘rilik, haqiqatni ayta olish; qat`ilik; shaxs emotsional yig‘indisi - bezovtalik, darg‘azablik, qaysarlik; Ziddiyatlar yuqoridagi holatlar bilan birga ziddiyatga moyillik tufayli ham vujudga keladi. Shaxslararo va ijtimoiy psixologik munosabatlarda fikrlarning bir-biriga mos kelmasligi shular jumlasidan. Masalan, muayyan shart-sharoitda faoliyat olib boruvchi turli temperamentdagi insonlarni olib ko‘raylik. Odatiy muhitda holerik va flegmatik temperamentli kishilar ishni samarali bajaradilar (flegmatikning favqulodda mulohazakorligi va holerikning shiddat bilan harakat qilishi).

Shuningdek, ko‘p hollarda shaxslararo ziddiyatlarning asosini manfaatlar va maqsadlar egallaydi. Masalan, korxona rahbari ishlab chiqarish ko‘lamini kengaytirish va ish samaradorligini oshirishdan manfaatdor bo‘lsa, xodimlarni esa ko‘proq oylik maosh qiziqtiradi. Bunday holat ham ziddiyatni vujudga keltiradi. Aksariyat hollarda ziddiyat shaxsning imkoniyatlariga nisbatan qo‘yilgan yuqori talablar tufayli vujudga keladi. Tadqiqotchilar K.Tomas va R.Klimens ziddiyatlarda o‘zini boshqarishning quyidagi usullarini ko‘rsatadilar : Raqobatchilik. Hamkorlik. Murosa (kompromiss). Moslashish. Chekinish . Ularning fikricha, u yoki bu ziddiyatli vaziyatda boshqarish usuli sizning manfaatlaringizga hamda faol yoki sust ishtirok etishingizga bog‘liq. Mazkur usullarni maqsadga muvofiq ravishda ishlatish yuzasidan quyidagi tavsiyalarni havola etamiz: Raqobatchilik usuli. Mazkur usul eng tipik holat hisoblanadi. Ma`lumotlarga qaraganda, ziddiyatlarda o‘z manfaatlarini 70% qondirish, g‘olib bo‘lish hisoblanadi. Bunda raqib tomonga bosim o‘tkazish vujudga keladi. Uni kuchli irodaga ega bo‘lgan shaxsgina bajarishi mumkin. Bu usuldan o‘z fikri va kuchiga ishongan hamda ziddiyat natijasi muhim bo‘lgan insongina foydalana oladi. Buning uchun shaxs: a) imkoniyatlari keng, hokimiyat egasi, e`tiborli kishi bo‘lishi va tanlagan yo‘li to‘g‘ri ekanligiga ishonishi lozim, b) boshqa yo‘l yo‘qligiga ishonch hosil qilish. v) mazkur yo‘lni tanlash uchun yetarli imkoniyatlarga ega bo‘lish, g) avtoritarlikni ma`qul ko‘ruvchi xodimlar bilan ishlashi kerak. Shuni unutmaslik kerakki, bu usul kamdan-kam hollarda uzoq muddatli natijalarni olib keladi, chunki mag‘lub tomon sizning xatti-harakatingizni yoqlamasligi mumkin. Bundan tashqari, bugun mag‘lub tomon ertaga siz bilan hamkorlikdan voz kechishi mumkin. Bu usulni yaqin hamkorlik va shaxsiy munosabatlar mustahkam bo‘lgan holatlar uchun qo‘llash maqsadga muvofiq emas.

Shuningdek, mazkur usulni hokimiyatga ega bo‘lmagan taqdirda ham qo‘llamaslik kerak. Hamkorlik. usullar ichidagi eng murakkabi va eng samaralisidir. Bu usulning afzal tomoni shundaki, ikkala tomon uchun ham murosali yechim topilishi ehtimoldan holi emas. Mazkur usul ziddiyatni hal etish uchun uning barcha a`zolarining ishtirok etishini talab etadi. Mazkur yondashuv ish va shaxsiy hayotda omadga olib keladi. Bu usulni boshlashdan avval quyidagi so‘zlarni aytish maqsadga muvofiq: ―Men ikkalamiz uchun adolatli yo‘lni tanlamoqchiman, ―Ikkalamiz nimani xohlashimizni bilib olaylik, ―Men muammoni yechish uchun keldim kabilar. Tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, ikkala tomonning g‘olib bo‘lishi qabul qilingan qarorlarning ijrosining muvaffaqiyatli garovidir. Biroq bu uslub o‘z qarashlari va fikrlarini izohlab berish hamda ikkinchi tomonni tinglay olish qobiliyatini talab qiladi. Mazkur usulni quyidagi ziddiyatli vaziyatlarda qo‘llash mumkin: - muammoning yechimi muhim bo‘lib, murosaga yo‘l qolmagan vaziyatlarda; - ziddiyatli tomon bilan uzoq muddatli aloqalar o‘rnatish ko‘zlanganda; - asosiy maqsad o‘zaro tajribaga ega bo‘lish bo‘lganda; - fikrlarning integratsiyasi zarur bo‘lsa hamda xodimlar shu jarayonga jalb etilsa. Murosa usuli. Murosa usulining asosiy maqsadi ikkala tomonni o‘zaro kelishtirish hisoblanadi. Shu ma`noda bu usul hamkorlikka o‘xshab ketadi, biroq ancha yuzaki amalga oshiriladi. Bu usul tomonlarning manfaati mos kelib uni qanday hal etishida juda samarali. Murosa kelishuvni amalga oshirishda ma`lum ma`noda ko‘nikma bo‘lishi lozim, har bir a`zo nimagadir erishishi zarur. Mazkur usulning kamchiligi shundaki, birinchi tomon ikkinchi tomonga nisbatan o‘z imkoniyatlarini oshirib yuborsa, ko‘zlangan maqsadga erishib bo‘lmaydi. Murosa usulini quyidagi ziddiyatli vaziyatlarda qo‘llash mumkin : ikkala tomon ham birday imkoniyatlarga ega bo‘lsa; bir tomonning ehtiyojlarini qondirish mumkin bo‘lsa; - aniq qaror qabul qilinguniga qadar vaqtinchalik murosa yo‘lini tanlash.

Chekinish usuli. Bu usul, asosan, tomonlarning to‘g‘ridan-to‘g‘ri manfaatlariga zid kelmasa yoki muammo unchalik muhim bo‘lmasa, ziddiyatning keskinlashuviga ta`sir etmasa yoki tomon muammoni hal etish uchun o‘z kuchlarini sarflashni istamagan hollarda o‘zi samarasini beradi. Shuningdek, bu usuldan tomonlar teng kuchga ega bo‘lmagan holda foydalanishi mumkin. Aks holda, aloqalar uzilishi mumkin. Ziddiyatli tomon bu usuldan agarda : - ziddiyat manbai asossiz va muhim bo‘lmasa; - o‘z manfaatiga hal eta olmasligini bilsa; - muammoni yechish uchun yetarli kuchga ega bo‘lmasa; - qo‘shimcha axborotga ega bo‘lish uchun vaqtdan yutishni istasa; - zudlik bilan masalani hal etish xavfli bo‘lsa; - xodimlarning o‘zi bu muammoni hal eta olsa; - masalani hal etish sog‘liqqa zarar bo‘lsa; - ziddiyatda murakkab insonlar - qo‘pollar, noluvchilar ishtirok etsa ishlatishi mumkin. Bu usul muammodan qochish emas, aslida chekinish ziddiyatli vaziyatlardan qo‘l kelishi mumkin. Moslashish usuli. Bu usul ikkinchi tomon bilan aloqada bo‘lib, muhitni yaxshilash uchun o‘z manfaatlarini oqlamaslik tushuniladi. Tomas va Kilmen fikricha, ayrim hollarda bu ziddiyatni hal etishning yagona yo‘li hisoblanadi. Chunki uning paydo bo‘lish paytiga kelib ikkinchi tomonning manfaatlari siznikidan zarurroq bo‘lib qolishi mumkin. Moslashish usuli quyidagi hollarda qo‘llanishi mumkin: - asosiy vazifa tinchlikni saqlashga qaratilganda; - ziddiyat masalasi tomonlar uchun muhim bo‘lmaganda; - boshqalar bilan aloqani mustahkamlash o‘z manfaatidan ustun kelganda; - haqiqat siz tomonda ekanligini bilganda; - yetarli kuch va imkoniyatlarga ega bo‘lmaganda. Yuqoridagi usullar shaxslar tomonidan samarali ishlatila olinsagina o‘z ijobiy natijasini beradi . Ziddiyatli vaziyatlardan o‘zini tuta bilish qoidalari.

Rahbar ziddiyatlarni nafaqat ish sohasi balki shaxsiy emotsional sohada ham ishlata olishi zarur. Xo‘sh, ziddiyatli shaxs bilan ishlash jarayonida o‘zini qanday tutish lozim: Birinchidan - bunday odamlarda ichki o‘tkinchi kechinmalar bilan bog‘liq ehtiyojlar mavjud bo‘lib, ular shu orqali ehtiyojlarini qondiradi. Masalan, tajovuzkor o‘zining tajovuzi orqali qo‘rqoqligini yashirishi mumkin. Ikkinchidan - o‘z hissiyotlarini jilovlab, boshqaning hissiyotlarini ro‘yobga chiqarishga uchun imkoniyat yaratishi kerak. Uchinchidan - bunday odamlarning qilayotgan harakatlarini jiddiy qabul qilmaslik. To‘rtinchidan - ziddiyatli holatlarda muvofiq keluvchi usulni tanlash uchun bunday usullar qaysi toifa odamlarga mos kelishini ajrata olishingiz zarur. Robert Bremson tarbiyasi qiyin odamlar bilan muomala qilishning bir necha turlarini ajratib ko‘rsatadi: Tajovuzkor - agar so‘ziga quloq solishmasa, kishilarga tajovuz qiluvchi qo‘pol va shallaqilar. Shikoyatchi qandaydir g‘oyani o‘zlashtirib olgan holda boshqalarni katta gunohda ayblovchi, biroq ushbu muammoni yechish uchun biror ish qilmaydigan kishi. ―Darg‘azab bolakay bu toifa kishilar tabiatan o‘zlarining to‘g‘ri yoki noto‘g‘ri fikrlarini o‘tkazishga hamda jarayonni to‘laligicha qo‘l ostida tutib turishga intiladilar. Maksimalist garchand zarurati bo‘lmasa-da, biror-bir ishni ortga sudramaydigan kishi. Indamas (pismiq) barcha alamlarini ichiga yutib yuradigan, biroq payti kelganda birdan portlaydigan odam. ―Sirli qasoskor (ishkallar) biror-bir nayranglar yordamida noqulayliklarni yuza keltiruvchi, ―noto‘g‘ri qilingan ish uchun o‘zini adolat o‘rnatuvchi deb hisoblaydigan kishi.

Ikkiyuzlamachi yoki ―Yolg‘onchi g‘amxo‘r o‘zini sizga yaxshilik qilayotgan kabi ko‘rsatadi, biroq qalbida boshqalarga nisbatan adovat, ko‘rolmaslik mavjud bo‘lgan odam. ―Surunkali ayblovchi doimiy ravishda o‘zgalarning aybini qidiradigan (tirnoq orasidan kir qidiradigan), o‘zini doimo haq deb hisoblaydigan shaxs. Ziddiyatli holatlar yuzaga kelganda uning oldini olish uchun quyidagilarni tavsiya etish mumkin : 1. Ziddiyatli holatlarda insonning xatti-harakatini aql emas, balki hissiyotlar boshqarishini unutmang. Zero, aql yon bergan paytda inson o‘zining so‘zi va xatti-harakatiga javob bera olmaydi. 2. Muomalaning ko‘plab muqobil usullaridan foydalaning, suhbatdoshingizni ―jerkib tashlamang, o‘zingizga ―Men ham yanglishishim mumkin-ku!? degan savolni bering. 3. Ziddiyatning mohiyatini to‘laqonli tushunishga harakat qiling va «Mabodo ziddiyat hal etilmasa-chi? degan xavotirdan yiroq bo‘ling. 4. Agar suhbatdoshingiz qattiq hayajonda yoki g‘azablanayotgan bo‘lsa, uni «sovutishga intiling, zinhor undan baland kelishga urinmang: o‘zingiz jim bo‘ling-da undan buni talab qilmang. 5. Suhbatdoshingizga o‘zini sizning o‘rningizga qo‘yib ko‘rishini so‘rang, ya`ni «Agar siz mening o‘rnimda bo‘lganingizda qanday yo‘l tutgan bo‘lar edingiz? degan savolni berib ko‘ring. 6. Qilgan xizmatingizni haddan ziyod maqtayvermang va minnat qilmang. 7. Ziddiyatning yuzaga kelishiga sababchi bo‘lgan hamkoringizni hadeb ayblayvermang. 8. Har qanday holatda ham o‘zaro munosabatni saqlab qolishga harakat qiling. So‘zlashuv madaniyati har bir til birligini sharoitga qarab, yillar mobaynida qabul qilingan me`yorlar asosida qo‘llash san`ati hisoblanadi. Masalan, so‘rashish, salomlashish madaniyatini olaylik. So‘rashish barcha xalqlarning muomala madaniyatidagi muhim vosita bo‘lib, u har bir xalqning milliy xususiyatlaridan kelib chiqqan holda o‘ziga xos ko‘rinishga ega. Ta`kidlash zarurki, so‘rashish bilan

salomlashish aynan bir tushunchalar emas. Salomlashish barcha xalqlarda salom berish odobi qoidalariga asoslanadi, u faqatgina qo‘l berib ko‘rishishdan iborat emas. So‘rashish esa so‘z, imo-ishora, mimika va xatti-harakat orqali ham amalga oshiriladigan jarayon bo‘lib, u inson faoliyatining barcha jihatlarini qamrab oladi. O‘zbeklarda nutqiy muomala madaniyatida jamoa, odamlar bilan hamjihatlikda bajariladigan hashar, obodonlashtirish ishlarida ishtirok etayotganlarga «Hormanglar» deyiladi va ular tomonidan «Salomat bo‘ling» yoki «Bor bo‘ling» degan javob qaytariladi. Hosil yig‘im-terimi paytida xirmon tepasida ko‘rishganda esa «Xirmonga baraka» deyiladi va ular tomonidan «Umringizga baraka» degan javob qaytariladi. Mazkur so‘rashish madaniyatiga e`tibor bersangiz, murojaat ohangi ham, javob ohangi ham mantiqiylik, nafosat hamda kishiga xush yoqadigan tarzda ifoda etiladi. Bu so‘zlarning qudrati shundaki, ularni jahl ustida, g‘azab bilan aytsangiz ham birovga og‘ir botmaydi. Tariximizga nazar solar ekanmiz, o‘zbek tili ham o‘tmishda naqadar boy, so‘rashish uslublari xilma-xil va katta e`tiborga ega bo‘lganligining guvohi bo‘lamiz. Masalan, ajdodlarimiz mehmonni «Hush kelibsiz, qadamlaringizga hasanot»! deb kutib oladi. Agar mehmon aziz, muhtaram va orziqib kutilgan bo‘lsa, u bilan so‘rashganda nihoyatda latif va sog‘inch so‘zlarini ishlatishga harakat qilingan. E`tiboringizni O‘zbekiston xalq yozuvchisi Muhammad Alining «Ulug‘ saltanat» nomli tarixiy romanidagi Qutlug‘ Turkon oqa xonadoniga tashrif buyurgan Sohibqiron Amir Temur va temuriyzodalarni kutib olish jarayonidagi so‘zlashish madaniyatiga qaratmoqchimiz (tagiga chizilgan so‘zlarga e`tibor berishingizni so‘raymiz-muallif): «Saroymulkxonim darvozadan kirgani hamon: -Assalomu alaykum, g‘amguzorim mehribonim egachim! - deya ta`zim bajo ayladi va o‘zini qutlug‘ Turkon oqaning quchog‘iga otdi. Ollohga shukr! Ollohga shukr! - egachi ardoqli kelinini bag‘riga bosgancha uzoq vaqt qo‘yib yubormadi… Umarshayx Mirzoning onasi To‘lun oqa, Mironshox Mirzoning onasi Mengli bika va Tog‘ay Turkon oqalar nim tabassum ila muhtarama egachining katta xonim bilan ko‘rishishayotganini kuzatib turardilar.

Marhabo, xonadonimizga xush kelibsizlar! uyga taklif etdi egachi quvonchi cheksiz, mehmonlar bilan ko‘rishib bo‘lgach…Malikalar shohona bezatilgan dasturxon atrofiga tiz cho‘kishdi. Duoi fotiha tortildi. Barchangizga podsholiq qutlug‘ bo‘lsun, ardoqli kelinlarim! - dedi qutlug‘ Turkon oqa qo‘llarini ko‘ksiga qo‘yib. Kelinlar va kanizaklar o‘rinlaridan turdilarda tavoze bilan egachiga bosh egdilar: - O‘zingizga ham qutlug‘ bo‘lg‘ay, ey bonuyi kubro hazrati oliyalari !..» Mazkur muloqotni so‘zlashuv madaniyatining o‘ziga xos namunasi desak mubolag‘a bo‘lmaydi. Zero, ― g‘amguzorim, ―mehribonim, ―muhtarama, ―ardoqli, ―qo‘llarini ko‘ksiga qo‘yib, ―bonuyi kubro iboralari bilan qilinadigan har qanday murojaat o‘zining nafosati bilan kishi dilini xushnud qiladi, insonga xush yoqadi. Suhbatlashish odobi. Suhbatlashish muomala madaniyatini shakllantirishning muhim vositalaridan biri sanaladi. Har qanday suhbat, avvalo, ma`lumotlar almashinuvidir. Suhbatlashish orqali insonlar bir-birlari bilan muloqotga kirishadilar, bir-birlari haqida ma`lumotga ega bo‘ladilar, bir - birlarini tushunib boradilar, shu bilan birga muomala madaniyatlaridagi ayrim bo‘shliqlarni to‘ldiradilar. Zero shoir Chustiy ta`biri bilan aytganda: Orttirur mehringni hardam mehribonlar suhbati, Jonga jon baxsh aylagandek, jonajonlar suhbati. Sira oson bo‘lmagan mushkul tugunlarni yechar, Fikri qilin qirq yoruvchi nuktadonlar suhbati . Suhbatlashish odobida quyidagilarga e`tiborga qaratish maqsadga muvofiq: - Suhbatlashayotgan kishilarning gapini bo‘lmaslik lozim. Agar zarurati bo‘lsa albatta uzr so‘rab murojaat etish kishining madaniyatli ekanligini bildiradi;

- Suhbat mavzui haqida yetarli ma`lumotga ega bo‘lmay turib suhbatga aslo aralashmang, zero, oqibatda bemavrid fikringiz uchun uyalib qolishingiz ehtimoli mavjud; - Suhbatlashayotganlarga qarata luqma tashlamang. Bu o‘rinsiz qilig‘ingiz suhbatlashayotganlardan birini ranjitishi mumkin; - Suhbatdoshga og‘ir botadigan, uni xafa qiladigan, noqulay vaziyatga solib qo‘yadigan hamda suhbatdoshingiz xohlamaydigan mavzu bo‘yicha suhbat hurmang. Bu borada zehnli va farosatli bo‘lish kishi uchun doimo muvaffaqiyat olib kelgan; - Suhbatdoshingizni haddan ziyod maqtab yubormang. O‘rinsiz maqtov do‘stona munosabatga putur yetkazadi. Shuningdek, suhbatlashayotganda ―meningizni markaziy markaziy o‘ringa qo‘ymang. Chunki bunday suhbatlar aksariyat hollarda zerikarli bo‘ladi; - Suhbatdoshingizning kimligi, mavqei, qiziqishi, ijtimoiy kelib chiqishi va kabi xususiyatlarini avvaldan bilishga harakat qiling. Shunda u bilan bo‘ladigan suhbatingiz mazmunliroq bo‘ladi; - Suhbatdoshingizni hurmat qilishga o‘rganing, hatto uning fikrini siz noto‘g‘ri deb bilganingizda ham oxirigicha eshiting; Tanimagan yoki endi tanishgan odamlar bilan suhbatlashishda asosiy mavzu, albatta, sport yoki seriallar bo‘ladi. Biroq bunday suhbatlarda oilaviy masalalar, shaxsiy hayotdagi kelishmovchiliklar, ish joyidagi muammolar haqida suhbatlashish o‘rinsizdir. Shuningdek, suhbatdoshlar uch va undan ortiq kishini tashkil qilsa-da, ikki tanish odam bir-biri Bilan o‘zlari bilgan mavzuda suhbatlashishlari boshqalarga nisbatan hurmatsizlikni bildiradi; - Suhbatga qo‘shilishni istasangiz albatta suhbat mavzusini, suhbatlashayotganlar kayfiyatini hisobga oling. Yaxshi kayfiyatda suhbatlashayotganlarga qo‘rqinchli, vahimali, ko‘ngilsiz holatlar haqida gapirmang. Ayniqsa, bemor bilan suhbatlashganda juda ehtiyotkor bo‘ling; - bemornining ko‘nglini yaxshi, muloyim hamda kasalligidan biroz bo‘lsa-da chalg‘ituvchi so‘zlarni topib gapirish maqsadga muvofiq;

- Suhbatlashishning asosi faqat gapirishdan iborat emas, balki tinglash hamdir. Ammo, tinglash faqat eshitib o‘tirish degani ham emas. Yaxshi suhbatdosh suhbatdoshining fikrini tinglaydi, gapining mag‘zini chaqishga harakat qiladi., fikrlaridan mantiqiy xulosalar chiqaradi., qo‘shilmagan taqdirda: ―Darhaqiqat, mana bu fikringizda jon bor, biroq avvalgi gapingiz biroz mubolag‘ali» yoki ―Kechirasiz, menimcha shu fikringizni boshqacharoq ifoda etganingizda yanada tushunarliroq bo‘lar edi», yoki ―Fikringizni bo‘lganligim uchun uzr, lekin men buni boshqacha tasavvur qilaman» va hokazo. Zinhor ―Bo‘lishi mumkin emas, ―Gapingiz mutlaqo noto‘g‘ri, ―Bu haqda hech narsani bilmaysiz, ―Siz aytayotgan gaplarni yosh bola ham biladi degan iboralarni ishlatmangki, bu suhbatdoshingizning izzati, nafsoniyatiga tegadi ; - Suhbat paytida hadeb soatga qarash, yon-atrofga alanglash, boshqa birovga pichirlab gapirish hurmatsizlik va madaniyatsizlik belgisi sanaladi. Bu holat suhbat olib borayotgan kishiga nihoyatda salbiy ta`sir ko‘rsatadi. Natijada suhbat samarasiz yakunlanadi . Bugungi voqelik olamning ko‘p ishlari va haqiqatlariga yangicha qarash, ularni butun murakkabliklarini yangicha idrok qilish va yangicha siyosiy, iqtisodiy, ma`naviy mezonlarda baholashni talab etadi. Milliy ma`naviyatimiz va qadriyatlarimizning qayta tiklanishi, o‘zligimizni anglay boshlaganimiz tufayli bugun har birimizning ongimiz, tafakkur tarzimizda muhim ijobiy o‘zgarishlar ro‘y bermoqda. Hayotiy o‘zgarishlar odamlarimiz qalbi va ongiga singib, ularda kelajakka ishonch tuyg‘usini, Vatanga muhabbat, erkinlik hissini tarbiyalamoqda. Mazkur jarayonlar so‘zlashuv madaniyatini takomillashtirishda, uni yanada go‘zallashtirishda har bir kishining mas`uliyatini talab etadi .

Adabiyotlar : 1. Каримов И.А. Юксак маънавият - енгилмас куч. -Т.: ―Маънавият, 2008. 2. Каримов И.А. Мамлакатимизда демократик ислоҳотларни янада чуқурлаштириш ва фуқаролик жамиятини ривожлантириш концепцияси. - Т.: ―Ўзбекистон, 2010. 3. Каримов И.А. Ўзбекистон мустақилликка эришиш остонасида. -Т.: ―Ўзбекистон, 2011. 4. Каримов И.А. Ўзбекистоннинг ўз истиқлол ва тараққиёт йўли. - Т.: ―Ўзбекистон, 1996. 5. Ўзбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёевнинг ―Мамлакатимизни 2016 йилда ижтимoий-иқтисoдий ривожлантиришнинг асосий якунлари ва 2017 йилга мўлжaлланган иқтисoдий дастурнинг энг муҳим устувор йўналишлари га бағишланган Вазирлар Мaҳкaмaсининг кeнгайтирилган мaжлисидаги мaърузaси. www.gov.uz 6. Президент Шавкат Мирзиёевнинг Ўзбекистон Республикаси Кoнститутцияси қaбул қилинганининг 24 йиллигига бағишланган тaнтaнaли маросимдаги мaърузaси www . gov . uz 7. Давлат бошқаруви органлари ва маҳаллий ижро этувчи ҳокимият органлари ходимларининг одоб-ахлоқ намунавий қоидалари Вазирлар Маҳкамасининг 2016 йил 2 мартдаги 62-сон Қарори. www . lex . uz 8. Абдулла Шер. Ахлоқшунослик. Дарслик. -Т.: «Ўзбекистон файласуфлари миллий жамияти» нашриёти, 2010. 9. Арасту. Ахлоқи Кабир. Поэтика. -Т.: «Янги аср авлоди», 2004. 10. Ковалёв А. Влияние личности руководителя и стиля его работы на социально - псиҳологический климат коллектива. // Социально - псиҳологичесикий климат коллектива и личность. - М.: ―Мысль, 1983.

O'xshashlar

O’qituvchining muomala odobi

Pedagogik faoliyatning axloqiy jihatlari

Pedagogik mahorat va muomala madaniyati

O’qituvchi va o’quvchi o’rtasidagi muomala madaniyati

Muomala madaniyati va to‘g‘ri muloqot qoidalari