Pedagogik faoliyatning axloqiy jihatlari - Pedagogika - Referatlar

Pedagogik faoliyatning axloqiy jihatlari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

86 KB

Ko'chirib olish

Pedagogik faoliyatning axloqiy jihatlari Reja: 1. Axloqiy ma‘rifatlilik 2. Axloqiy tajriba 3. O’z-O’zini axloqiy tarbiyalash

O’qituvchilik faoliyati o’z mohiyatiga ko’ra axloqiy xarakterga ega. Pedagogik faoliyatning bunday xususiyati barcha fan o’qituvchilariga, tarbiyachilar, sinf va maktab rahbarlariga birdek taalluqlidir. Barcha pedagogik xodimlarning har bir so’zi va amaliy xatti-harakatlari o’quvchilarga, tarbiyalanuvchilarga umuminsoniy va milliy axloqni singdirish maqsadiga xizmat qilishi lozim. Bu ish, o’z navbatida, muallim va o’quvchilardan axloq nazariyasi, axloqiy tasavvur va tushunchalar, o’qituvchi odobiga doir bilimlarning muntazam ravishda oshirib borishni; muhokama, mulohaza qilib, uning mohiyatini tushunish, mag’zini chaqishni talab etadi. Murakkab axloqiy hodisalarning mohiyatini o’quvchilarga tushuntirish mas‘uliyatli ish bo’lib, buning uchun muallim o’quvchilarning yoshi, saviyasiga mos, ular tushunadigan axloqiy faktlar, misollarni izlab topishi, tanlab olishi kerak. - Pedagogik faoliyat o’qituvchidan axloqiy-ma‘rifatli, yaxshi xulq egasi bo’lishni; axloqiy tajribaga ega bo’lishni, o’z-o’zini muntazam ravishda axloqiy jihatdan tarbiyalab borishni talab etadi. Shu bilan birga, muallim o’quvchilarga muntazam ravishda axloqdan saboq berib, ularning axloqiy bilimli qilishi; bolalarga yaxshi xulqiy odatlarni amalda bajartirib, mashq qildirib, axloqiy tajriba orttirishlariga ko’maklashishi; o’quvchilarni ham o’z-o’zini tarbiyalab borishlariga erishishi zarur. Axloqiy ma‘rifatlilik Axloqiy ma‘rifat pedagogik faoliyatning tarkibiy qismi bo’lib, uning maqsadi umuminsoniy va milliy axloqning mohiyatini, qonuniyatlarini, uning tamoyillari, talablari, qoidalariga doir bilimlarni, axloqning odamlar hayotidagi o’rni va rolini muallimning o’zi anglab olishi va tarbiyalanuvchilarga, o’quvchilarga singdirishidir. Pedagogik xodimlarning hammasi, barcha fan o’qituvchilarining faoliyati shu maqsadga qaratilishi zarur. O’zbekiston maktablarida “Odobnoma” o’quv predmeti sifatida o’qitilayotgani ham o’quvchilarni axloqiy-ma‘rifatli qilishdek muhim vazifani tuzukroq bajarishga, o’quvchilarning axloqiy tarbiyasini yaxshilashga da‘vat etilgan.

- O’quvchilarni axloqiy-ma‘rifatli qilish bu, ularning axloqqa doir muammolar, axloqiy baho mezonlari bilan tanishtirish; kishi biror ishni qilayotganda fikri, so’zi, xulqi, xatti-harakatlarida mas‘uliyatini va erkinlik darajasini bilishi, har bir harakatining xulq-atvorining oqibatini ko’z oldiga keltirish lozimligini yoshlarga anglatishdan iborat. Shu tariqa o’quvchilar hayotining ma‘nosi, yashashdan maqsad baxt nima ekanligini anglab olishlari lozim. - Bu muammoli masalalarni boshqalarga tushuntirish uchun o’qituvchi axloq nazariyasi sohasida chuqur bilimga ega bo’lishi, umuminsoniy va milliy-axloq bilan sinfiy axloqning farqi va o’xshash tomonlarini ajrata bilishi lozim. O’quvchilarning to’g’ri javob berish uchun muallimning ko’p vaqti ketadi, u ko’p kuch sarflaydi. Lekin bu jarayonda o’qituvchining axloqqa doir bilimlari, ma‘naviy saviyasi ham orta boradi. - Axloqiy ma‘rifat shaxsni axloqiy tarbiyalashning birinchi bosqichi bo’lib yoshlarni axloq to’g’risida falsafiy ta‘limotlarning mazmuni va mohiyati, progressiv axloqiy g’oyalar, tamoyillar, qoidalar bilan tanishtiradi. Kishi xulqiga bilimdan ko’ra ham e‘tiqod ko’proq to’rtki bo’ladi. Axloqiy bilimlar hali e‘tiqod degani emas. Ayrim o’qituvchilar buning farqini ajrata olmay, axloqiy bilim berishni-axloqiy tarbiya berish deb tushunadilar. Shuning uchun ham ular ko’pincha bolaga nasihat qilish, axloqqa doir mavzularda suhbatlar o’tkazish bilan cheklanib, bolalarga yaxshi ishlarni amalga oshirishga, axloqiy ko’nikma va malakalar hosil qilishga kamroq e‘tibor beradilar. - Maktablar tajribasini kuzatish shunday dalolat beradiki, o’quvchilar “Odobnoma” darslarida, shuningdek jamiyatshunoslik, gumanitar fanlarni o’qitish jarayonida “Axloq”, “Odob” so’zlarining ma‘nosini bilib oladilar. Markaziy Osiyo xalqlarining qadimiy urf-odatlari, axloq-odobi, tarixini, Avesto, Qur‘oni Karim Hadislarga doir bilimlarni o’rganadilar. Ona Vatan tarixi, Spitamen, Malika

Tumaris, Jaloliddin Manguberdi, Amir Temur vatan fidoiylarining jasoratlari bilan tanishadilar. Insoniy munosabatlari bilan tanishadilar. Insoniy munosabatlar odobi- salomlashish va xayrlashish qoidalari, so’zlashuv va muosharat odobi qoidalarini bilib oladilar. Shuningdek, insoniy fazilatlar-tozalik, ozodalik, poklik, soch- soqqolni parvarish qilish, pardoz-andoz odobi qoidalarini; halol, harom nimaligini,chekish, ichkilikbozlik, giyohvandlik kabi zararli odatlardan saqlanish haqidagi tushunchalarni; oilaviy hayot odobi va psixologiyasiga doir bilimlarni o’rganadilar. Bularning barchasi o’quvchilarni axloqiy jihatdan ma‘rifatli qilishga qaratilgan. - Shu bilan birga ularda umuminsoniy va milliy va milliy axloq qoidalari, talabalariga mos ravishda harakat qilgan bo’lishi zarur. Odobnoma mashg’ulotlarini hayot bilan bog’layman deb, sinfdagi o’quvchining biror nojo’ya xatti-harakatini takror-takror misol sifatida keltiraverish, uni qoralayverish ham yaxshi natija beravermasligini unutmaslik darkor. - O’quvchilarni axloqiy ma‘rifatli qilish vositalaridan biri ularga pand-nasihat berishdir. Nasihatni albatta, o’rni bilan va me‘yorida ishlatish lozim. Aks-holda u nasihatbozlikka aylanib ketadi. “Keksalar sizdek paytida unday qilgan edilar, bunday qilgan edilar. Siz urush nimaligini, qiyinchilik nimaligini ko’rmagansiz, bashang kiyinasiz, tayyorga ayyorsiz” qabilida ta‘na toshlarini otish, minnat qilish yoshlarning g’ashini keltirib, nafratini qo’zg’atishi mumkin. Keksalar haqida, ularning yaxshi an‘analari, odatlari haqida gapirish bilan birga yoshlarning ham ibratli ishlari, yaxshi xulqini ma‘qullash, xolisona baholash kerak. Shuni unutmaslik lozimki, jamiyat hamma vaqt olg’a qarab taraqqiy etadi. Yoshlar ota- onalaridan ko’ra ilgarilab ketadilar. Ular xulqida biror salbiy hodisa yoki odobsizlik uchrasa, buning sabablarini aniqlash lozim. Ko’pincha bolaning yomon xatti-harakatiga ota-ona, kattalar sabab bo’lishi, bu noto’g’ri tarbiya oqibati ekanligi ma‘lum bo’ladi.

- Muallim biror axloqiy qusurni o’quvchilar bilan tahlil etayotganida, iloji boricha, sinfda turgan o’quvchini misolga keltirmasligi yoki “o’quvchilardan qaysi biri bunga o’xshaydi” deb, darsni bo’shroq o’zlashtiradigan yoki sho’xroq bolaga ishora qilmasligi lozim. Bunday “axloqiy ma‘rifat” bolani haqoratlashga aylanishi, yomon oqibatlarga olib kelishi ham mumkin. - Bolalarni axloqiy ma‘rifatli qilish uchun muallim o’quvchilarning hissiyotiga ta‘sir o’tkazadigan vositalardan foydalanishi kerak. Bunda badiiy adabiyot, ayniqsa, she‘riyat juda qo’l keladi. Masalan, Hadislarning mazmunini ifodalagan she‘rlar- Alisher Navoiyning “Qirq hadis”i, Abdulla Oripovning “Haj daftari”, Anvar Hojiahmadning “Jannat kaliti” (Muhammad Alayhissalomning 33 masaladagi 333hadislariga 333 she‘riy iqtibos. Toshkent, “Cho’lpon”, 1994, 96-bet) va boshqalardan foydalanish axloqiy saboq mashg’ulotlarini jonlantiradi, tarbiyaviy ta‘sirini oshiradi. - O’quvchilarni axloqiy ma‘rifatli qilishda “Odobnoma” darslari muhim rol o’ynaydi. O’zbekiston maktablarida T. Qurbonovning “Odobnoma” (Toshkent, “O’qituvchi”, 1991, 1995) darsligi bo’yicha o’tkazilayotgan mashg’ulotlar bunga yaqqol misol bo’la oladi. - Muallimning axloqiy-ma‘rifiy faoliyati samarali bo’lishi uchun u o’quvchi yoki talabaning axloqqa doir bilim darajasidan xabardor bo’lishi kerak. Bolalar bilan yakkama-yakka suhbatlar o’tkazish, savol-javob kechalarini tashkil etish, mashg’ulotlar jarayonida axloqqa doir savollar berish kabilar bunda qo’l keladi. O’qituvchi bolalarni axloqiy ma‘rifatli qilish jarayonida shuni esda tutishi lozimki, “Hayotning ma‘nosi nimadan iborat”, “Kimni baxtli deyish mumkin?” “Baxtlilikni ulchaydigan toshu tarozi, mezonlar bormi?” kabi axloqiy masalalarga yoshlar hamma vaqt qiziqqanlar va qiziqadilar. Shuningdek, oilaviy hayot jinsiy odob muammolarining ahloqiy jihatlari ham sinfdagi biror bolaning salbiy xatti –

harakati haqida gap ochilgan bulsa, juda ehtiyot bo’lish, bolaning shaxsiga tegmaslik, aksincha mualim bola shaxsiga va uning qadr –qimmatiga inson sifatida qarashi, hurmat bilan yondoshshishi zarur. - Muallim o’quvchilarni axloqiy ma‘rifatli qilishda “Otalar so’zi -aqlning ko’zi”, “Ma‘rifatnoma” kabi teleko’rsatuv materiallarini ham foydalanishi muhimdir. O’quvchilarga axloqiy saboq berishda kino – film va telefilmlardan qo’l keladigan tanlay bilish lozim. Shu bilan birga teleekran, kinoekranlarda namoyish etilayotgan ayrim chet el filmlari xalqimizning tarixan qaror topgan milliy qadriyatlari, urf – odatlari, axloqiga to’g’ri kelmasligi ham o’quvchilarga tushuntirish lozim. A ql iy tajriba. - O’quvchilarda axloqiy tajriba hosil qilish pedagogik faoliyatning muhim jihatlaridan biri bo’lib, u ijobiy axloqiy xatti –harakatlarini bajartirish mashq qildirishdan iborat. Bu jarayonga o’qituvchilar va ota –onalar rahbalik qiladilar. O’qituvchi bu ishga pedagogikadan bilimdon mutaxassis sifatida yondoshishi kerak.U bolaga axloqiy ta‘sir o’tkazish mumkin bo’lgan barcha omillarni hisobga olish lozim. - Bo’lajak o’qituvchilar pedagogika o’quv yurtida ta‘lim olish jarayonida bu sohada katta imkoniyatlarda egadirlar. Chunki o’quv yurtidagi nazariy mashg’ulotlar bo’lajak o’qituvchilarning pedagogik amaliyoti bilan birga amalda oshiriladi, talabalar o’quvchilarning axloqiy ma‘rifatli qilishga doir tadbirlarni, topshiriqlarni bajaradilar, o’quvchilarda axloqiy mavzularda ma‘ruzalar qilib, ular bilan suhbat, uchrashuv, anjumanlar o’tkazadilar; ekuskursiyalarda birga borib, tarbiyasi qiyin bolalarda homiylik qiladilar, o’quvchilarning oilasidagi ma‘naviy –ruhiy vaziyatni o’rganadilar.Bo’lajak o’qituvchilar o’quvchilar bilan birga ijtimoiy foydali mehnatda, yozgi dam olish lagerlarida ishlash jarayonida ham o’quvchilarning axloqiy tajribasini tashkil etish, ularda yaxshi xulq- odatlarini mashq qildirish imkoniyatiga ega bo’ladilar.

- O’quvchilarni foydali mehnatning xilma –xil turlariga jalb etish axloqiy tajriba orttirishning muhim shartidir.Bolani axloqiy jihatdan tarbiyalashda mehnat faoliyatining ahamiyati katta. Mehnat jarayonida tejamkorlik, hamkorlik, o’z– o’ziga va tendoshlariga talabchanglik, mehnatsevarlik, uddaburonlik kabi ahloqiy fazilatlar shakllanadi. - O’qish bola bajaradigan murakkab mehnatdir. Yetti yoshdan boshlab bola o’qishga jalb etiladi. O’qish sohasida erishilgan dastlabki yutuqlar uning qalbiga quvonch bag’ishlaydi, savod chiqarishda uchraydigan to’siqlarni, qiyinchiliklarni bartaraf etishga undaydi. Bunday xislat ta‘limning dastlabki payilarida hamma bolalarda uchraydi. Boshlang’ich sinf o’quvchilarining qobiliyati xar –xil bo’lsa ham, lekin intiluvchanlik, tirishqoqlik tufayli ularning barchasi ma‘lum yutuqlarni qo’lga kiritadi. Bu borada muallim bolalarda o’qishda qiziqish va ehtiyojni,intiluvchanlikni tarbiyallay bilishi jkda muhim ahamiyat kasb etadi. O’qituvchining o’qishga bo’lgan munosabatida uningmuallimga va u o’qitayotgan fanga axloqiy munosabati namoyon bo’ladi. - O’qituvchining uy vazifalarini bajarishi, oiladagi mehnatga, uy-ro’zg’or ishlariga jalb etilishi ham, axloqiy tajriba orttirishda, yaxshi xulqiy odatlarni, ijobiy-axloqiy fazilatlarni mashq qildirish muhimdir. Ota-onaning bolaga muhabbati oqilona bo’lmog’i, bolani kelajakda mehnat bilan hayot kechirishga axloqiy-ma‘naviy jihatdan tayyorlashi lozim. Ayrim ota-onalarning o’z bolasiga haddan tashqari muhabbati, hamma narsani muhayyo qilaverishi, bola bajarishi mumkin va lozim bo’lgan ishlarni ham ota-onanini o’zi bajaraverishi, bolaning axloqiy shakllanishiga salbiy ta‘sir etadi, uni tayyorga-ayyorlikka o’rgatadi, noz- ne‘matlarni qadrlamaslikka, kattalarni hurmatsizlikka olib keladi. Ota-onaning bolaga muhabbati, avvalo, uni sog’lom qilib ustirishga qaratilishi lozim. - Maktab o’quvchilarini jamoat ishlariga, jumladan ikkinchi jahon urushi nogironlari,

qarovchisi bo’lmagan keksalarga g’amxo’rlik qilish, ularning holidan xabar olib turish, xatti-harakatlarni mashq qildirishdir. Umumiy ta‘lim maktablarida bolalarni kasbga yo’naltirish sohasidagi ishlarga jalb etish ham axloqiy tajriba hosil bo’lishiga ko’maklashadi. Muallimning bu sohalarga muhim vazifalaridan biri tarbiyaviy ishlarga qiziquvchan, pedagogik ishlarni bajarishga, qobiliyatli o’quvchilarni tanlab, ularga turli topshiriqlar berib, qo’yi sinf o’quvchilari bilan tarbiyaviy ishlarni bajarishga jalb etishdir. Muallim dars o’tayotganida ayrim amaliy topshiriqlarni o’quvchilarga bajartirish, “assistent”, “yordamchi”, “laborant”, sifatida foydalanishi ijobiy natijalar beradi. Bola muallimning bunday topshiriqlarini bajonudil bajaradi va bu jarayonda pedagogik kasbining sirlarini o’rgana boradi. Bo’lajak o’qituvchi o’quvchilarni bu kabi ishlarga jalb etish jarayonida o’zi ham axloqiy jihatdan mukammallashadi, pedagogik tajriba orttiradi. Maktabda o’quvchilarni o’z-o’zini boshqarishning turli sohalarga jalb etish bolalarning axloqiy tajribasini tashkil etishda katta imkoniyatlarga ega. Sinfda, maktabda navbatchilik qilish natijasida bolalar bu ishlarni bajarish jarayonida bolada talabchanlik, jamoatchilik printsipiallik kabi axloqiy fazilatlar, axloqiy tajriba shakllana boradi. Sinfda starostalik vazifasini bajarish talabchanlik, adolatli bo’lish, halollik kabi axloqiy sifatlarni mashq qildirish uchun muhimdir. Bu jarayonda bolada ijtimoiy burchni bajarish, mas‘uliyatni his qilish, kattalarning topshirig’ini bajarish, tengdoshlariga topshiriqlar berish kabi axloqiy xatti- harakatlarga doir ko’nikma hosil bo’ladi, bola xulqiy tajriba orttiradi. Ayniqsa, yoshlar tashkilotlarining ishlarida faol qatnashish, badiiy havaskorlik, fizkultura va sport, munozaralar, konferentsiyalarni o’tkazish kabilar bolalarda tashkilotchilik qobiliyatini ustirish bilan birga, ularning xulqini mashq qildirish, takomillashtirish maktabi bo’lib ham xizmat qiladi. - Axloqiy mashqlarni bajartirish jarayonida maktab, oila, o’qituvchilar, ota- onalar bolaga nisbatan bir xil talab qo’ya bilishlari muhimdir. Ayrim oilalarda ota-onalar o’zlari sezmagan holda bolalari qalbiga qaysarlik, o’jarlik, o’zboshimchalik, ochko’zlik, kattalarga ishonmaslik urug’ini sepgan bo’ladilar. Bunday bolalarga yaxshi ishlarni

bajartirish, ezgu xulqlarni mashq qildirish qiyin kechadi. Bundaylar orasidan “tarbiyasi qiyin” bolalar yetishib chiqadi. Qaysar bola kupincha kichiklikda katta yoshdagi kishilarning yaxshi niyati,odiligiga ishonchini yo’qotgan bo’ladi. Bolaning murg’ak qalbida paydo bo’lgan bu ishonchsizlik asta –sekin dushmanlikka, shavqatsizlikka aylandi va uni jo’rttaga yomon ishlar qilishga undaydi. Bundaylarni gap,nasihat bilan tuzatishamri mahol., ularni amaliy ishlarga faol jalb etish lozim. Illat bolaning qalbini, vujudini butunlay egallab olgan. Sinf rahbari, o’qituvchi bundan kech xabar topsa ham, bola qalbini shu shumg’iyadan tozalashni o’z burchi deb belishi kerak, oiladagi jaholat asoratini insoniylik,adolat, xayrixoxlik, xushyorlik bilan bartaraf etish zarur. O’z xulqidagi nuqsonni yo’qotishda bolaga amaliy yordam kerak. Pedagogik mahoratga ega bo’lgan o’qituvchigina bola qalbiga yo’l topib, unga yaxshit ishlarni amalda bajartirib, mashq qildirib undagi qaysarlikni bartaraf etish mumkin. Badiiy adabiyotda, pedagogik amaliyotda bunday misollar ko’plab uchraydi. - O’qtituvchining axloqiy qiyofasi, ibrat – namunasi bolaga har qanday nasihatda kura kuchliroq ta‘sir etadi.O’qituvchining fidoyi ishlarini, mehnati, yaxshi xatti – harakatlarini ko’rgan o’quvchi unga ergashadi. Muallimning bolalar bilan birga ishlashi, birga ovqatlanishi kabilar ham axloqiy ta‘sir utkazishda muhimdir. O’qituvchi “muallimning ayganini qilu, qilganini qilma!” qabilida ish tutishi mumkin emas.Kishi o’ziga nimani ravo ko’rsa bosho’alardan ham o’shani talab etishi axloqiy ta‘sir o’tkazishning bebaho usulidir. O’z –o’zini axloqiy tarbiyalash Pedagogik faoliyatning muhim jihatlaridan biri o’z – o’zini axloqiy tarbiyalashdir. Markaziy Osiyo xalqllarining umuminsoniy va milliy ma‘naviy qadriyatlarida inson o’zini anglab olishi, o’z odatlari va sifatlarini o’zgartirishga qodirekanligi ta‘kidlanadi. Axloiy faoliyat jarayonida insoning o’zi ham, bilimlari, dunyoqarashi, e‘tiqodi ham o’zgara boradi. - Ijodiy faoliyat jarayonida insonda “o’z – o’zini boshqarish” qobiliyati hosil bo’ladi, u o’z

istaklarini o’z irodasiga bo’ysundirishimkoniyatiga ega bo’ladi. Kishining o’z shaxsini axloqiy ideallari, axloqiy bilimlar, e‘tiqodlar asosida shakllanitirish maqsadga yo’naltirilgan faoliyati o’z – o’zini axloqiy tarbiyalashdir. Bu jamiyatda amlga oshirilayotgan axloqiy tarbiya jarayonining davomi, axloqiy faoliyat shakllaridan biridir. - Shaxsning axloqiy kamoloti (rivojlanishi) jamoatda, aktiv faoliyat natijasida sodir bo’ladi. Ijtimoiy munosabatlar jarayonida kishi o’zida ma‘lum bir axloqiy qarashlarini hosil qiladi, bu qarashlar o’z navbatida, uning xulqiga, xatti-harakatlariga ta‘sir etadi. Kishining jamiyatda egallagan holati, kasbi ham uning ogi va xulqiga ta‘sir o’tkazadi. Axloqiy kamolotining (shakllanishining) bu qonuniyatlari o’z-o’zini axloqiy tarbiyalash jarayoni ham ijtimoiy hayot talablari bilan uzviy bog’liq ekanligidan dalolat beradi. O’z-o’zini axloqiy tarbiyalashning mohiyati jamiyatning rivojlanishi, davlatning taraqqiyotiga yo’naltirilgan bo’lishi, unga xizmat qilishi lozim. - O’z -o’zini axloqiy tarbiyalash bu, kishining ijtimoiy tajribada mavjud bo’lgan va shu jamiyat a‘zolarining ongida mustahkamlanib qolgan axloqiy odatlar va axloqiy sifatlarni egallab olishga yo’naltirilganfaoliyatidir. Demak o’z-o’zini axloqiy tarbiyalash ijtimoiy hodisa bo’lib, jamiyat talabalari asosida belgilanadi. - O’z-o’zini axloqiy tarbiyalash har bir shaxsning mehnat jamoalari, ma‘lum bir guruh, kasb egalarining mehnat faoliyatida qatnashishi jarayonida sodir bo’ladi. Jamiyatda axloqiy tarbiyaning va o’z-o’zining tarbiyalashning maqsadi va mazmuni bir xil bo’ladi. Jamiyatda axloqiy tarbiyaning va o’z-o’zining tarbiyalashning maqsadi va mazmuni bir xil bo’ladi. Bu maqsadga erishish axloqiy tarbiyaning natijasi va jamiyatni taraqqiy ettirishning sharti hamdir. Shuning uchun ham o’z-o’zini axloqiy tarbiyalash masalasi pedagogik faoliyatda muhim ahamiyatga egadir.

- Maktabda o’qish yillari inson hayotida axloqiy izlagishlar davriga to’g’ri keladi. Bolalarni bu davrda o’z- o’zini tarbiyalashda da‘vat etish samarali bo’ladi. Muallimning vazifasi o’quvchilarga ibrat olishlari ergashishlari uchun namuna bo’ladigan faktlarni ( dalilarni) topish-ga ko’maklashishidan iborat. Muallim o’quvchilarning o’z-o’zini axloqiy tarbiyalash ishini tashkil etish, amalga oshtrishga da‘vat etilgan ekan, avvalo uning o’zi o’z shaxsini muntazam takomillashtirib borish lozim. O’z-o’zini axloqiy tarbiyalash tajribasiga ega bo’lmgan kishi boshqalarga bu ishni o’rtaga olmaydi. - Markaziy osiyoda o’tmishda yashab ijod etgan mutafakkirlar, donishmandlar – Abu Ali Ibn Sino, Farobiy, Navoiy, Bobur va boshqalarning faoliyati shunday dalolat beradiki, ular o’z bilimlarini oshirish, shaxs sifatida kamolatga erishishlari uchun o’zini-o’zi tarbiyalashga katta e‘tibor berganlar va natijada insoniylik kamolot, ilm – fanni rivojlantirish borasida yuksaklikka erishganlar. - O’z-o’zini axloqiy tarbiyalash ishini samarali amalga oshirish uchun o’qituvchidan qo’ydagilar talab etiladi: - axloqiy rivojlanish sohasida ergashish, taqlid qilish lozim bo’lgan namunani (idealini) ko’z lodigi aniq keltirish. Pedagogning axloqiy qiyofasida qo’yiladigan asosiy talablargina emas, pedagogik ish jarayonida muallimning xulqida namoyon bo’ladigan eng noztik axloqiy xislatlarini (sifatlarini) ham bilish; - pedagoglik burchini mukammal bajarish , obru orttrish uchun zarur axloqiy sifatlarini aniqlash; - Pedagoglik faoliyati, ta‘lim – tarbiya ishi uchun zarur bo’ladigan axloqiy fazilatlarni shakllantirishga imeon beradigan faoliyat turlarini bajarishga aktiv kirishishi va o’z axloqiy bilimlarini sistematik oshira borishi zarurligi anglash;

- O’zini-o’zi axloqiy tarbiyalash sohasida pedagogika ilmida va pedagogik amaliyotda qaror topgan tarbiya shakllari va usullarini bilish. - O’qituvchi o’zini-o’zi axloqiy tarbiyalash uchun ma‘lum shart- sharoitlar hap zarur. Bulardan eng muhimi o’z-o’zini tarbiyalashning negizi sifatida o’z bilimlarini mustaqil oshirish uchun bo’sh vaqtga ega bo’lish, shuningdek, pedagogik jamoda o’qituvchining o’z ustida ishlashiga ko’maklashadigan tegishli muhit mavjudligi. Bu shart–sharoitlardan birotasi bo’lmasa ham o’zi-o’zini tarbiyalash jarayoni susayadi. Bu sharoitlar mavjud bo’lmagan taqdirda ham, agar o’qituvchining o’zini–o’zi tarbiyalash maqsadi qat‘iy bo’lmasa muallim o’zi muljallagan maqsadga erishish uchun irodsini ishga solib, astoydil intilmasa, o’zini–o’zi axloqiy tarbiyalash sohasida biror samaraga erisha olmaydi. Muallim o’zini–o’zi axloqiy tarbiyalash kishiga jiddiy kirishi uchun irodasi kuchli, axloqiy tarbiyalangan bo’lmog’i lozim. Demak, o’z–o’zini tarbiyalash jarayoni-bilish, istak, bajara olish va harakat qilishdan iborat. - O’zbekiston Resbublikasi maktablarida ishlaydigan o’qituvchining ma‘naviy qiyofasini ko’rsatadigan (belgilayigan) axloqiy fazilatlardan eng muhimlari quydagilar: o’z ishiga vijdonan va tanqidiy munosabat; mehribon va adolatli bo’lish, halolik xushmomilalik, kamtarlik, o’z kasbini va bolalarini sevish, o’z kasbidan g’ururlanish. Muallim bu axloqiy fazilatlarni o’zida tarbiyalash uchun, avvalo, bunday axloqiy sifatlar pedagogik faoliyat uchun ijtimoiy qimmatli va zarur ekanligi, shuningdek, bu sifatlardan qay biri unda kamroq rivojlanganligini anglab, bilib olish zarur. Lekin o’z-o’zini axloqiy tarbiyalash uchun buni anglab yetishning o’zigina yetarli emas. Buning uchun muallim aniq bir maqsadni ko’zlab intilishi, faol harakat qilishi lozim. Davlat va jamiyat oldidagi o’z pedagoglik burchini yuksak darajada his etgan muallimgina bu sohada uchraydigan to’siqlar, qiyinchiliklarni bartaraf etib, ko’zlagan maqsadga erisha oladi.

- O’z–o’ziga o’z, ishiga tanqidiy munosabatda bo’lishi o’z–o’zini axloqiy tarbiyalash jarayonida zarur axloqiyxislatlaridan biridir. Bunday xislat o’z-o’zini axloqiy tarbiyalash uchun kishiga o’z kamchiliklarini aniqlash (bilib olish), o’z oldiga ularni bartaraf etish maqsadini qo’yishga imkon yaratadi. Kishi o’ziga, o’z xulqi, xatti-harkatlariga nisbatan tanqidiy ko’z bilan qaramasa, o’z-o’zini tarbiyalab bo’lmaydi. Shuning uchun ham kishida bunday xislatni yoshlik chog’idan tarbiyalab ustirish maqsadga muvofiq. - Kuzatishlar va o’qituvchilar bilan suhbat natijalari quyidagi xulosaga kelish uchun asos bo’la oladi: muallimning o’z xatti-harakatlarining axloqiy qimmati haqidagi tasavvuri, tushunchasi uning pedagogik mahorati darajasiga, pedagoglik burchini sezish va bajara olish darajasiga bog’liq; bu, o’z navbatida, muallimning pedagoglar jamoasidagi obro’yiga ta‘sir etadi. Odatda, o’z ishining ustasi, mohir o’qituvchilar o’z-o’ziga o’z ishiga tanqidiy ko’z bilan qaraydigan va o’z bilim larini muntazam oshirib borishga intiluvchan bo’ladi.o’rtacharoq pedagog esa xotirjam yuraveradi; o’quvchining bilimi sayozligi muallimning pedagogik mahorati darajasiga bog’liq emas, deb hisoblaydi. Bunday o’qituvchi o’z bilimlarini oshirish, o’z-o’zini tarbiyalashga befarq qaraydi. Ko’pincha, o’quvchilar orasida ham, peadgoglar jamoasida ham katta obro’ orttira olmaydi. Pedagogik kengashlar va boshqa yig’ilishlarda tanqidga uchrasa ham bunga yo e‘tibor bermaydi, yoki o’zining professional tayyorgarlik darajasini tanqidiy baholay olmaslik natijasida “maktab jamoasi va ma‘muriyat mening qadrimga yetmayapti, tirnoq ostidan kir qidiryapti” degan soxta fikrda bo’ladi. Bunday muallim ba‘zan o’z alamini bolalardan olishga o’rinadi yoki o’z kuchiga ishonchi yo’qoladi, ishga befarq qaraydigan bo’lib qoladi, o’z obro’si uchun kurashmay qo’yadi. Vaholanki, har bir muallim o’zidagi salbiy xulq-odatlar, illatlar (qo’pollik, yalqovlik, bo’shanglik, injiqlik kabilar) ni bartaraf etishi mumkin. Shuningdek, har bir o’qituvchi o’zida uchraydigan: bolalarga, o’z kuchiga ishonmaslik, o’zini tuta bilmaslik; tashabbuskorlik, qat‘iylik, talabchanlik kabilar yetmasligi; ishga

tanqidiy ko’z bilan qaray olmaslik kabi illatlarni o’z-o’zini tarbiyalash orqali bartaraf eta olishi mumkin. Kishi o’z xarakteri, odatlarini o’zgartira olmaydi, degan fikr haqiqatga to’g’ri kelmaydi. - Demak, har kim o’z kuchi va imkoniyatlarini oqilona-ongli baholay olishi, yo’naltirishi, boshqara bilishi muallim uchun o’z-o’zini axloqiy tarbiyalashning muhim shartidir. O’z-o’zini baholash deganda kishining qobiliyati va bilimlari, pedagoglar jamoasidagi mavqei, axloqiy-ruhiy sifatlari, odatlari, ko’nikma va malakalarini baholay olish nazarda tutiladi. Bu har bir kishi o’z fazilatlari va kamchiliklarini tasavvur etib baholay olishi, o’z xislatlarini his etib, oqilona yo’l tutishi demakdir. - O’z-o’zini baholashning hissiy-emotsional tizimi shaxsning o’z qadri- qimmatini himoya qilish reaktsiyasiga tayanadi. Uning maqsadga muvofiq to’g’ri, oqilona bo’lishi kishiga o’z salbiy odatlarini ham tanqidiy baholay olish imkonini beradi. O’z xatti- harakatlarini oqilona tahlil qila olish o’z-o’zini baholash tizimining ikkinchi bosiqichini tashkil etadi va kishiga biror salbiy xatti-harakatdan nafratlanish yoki yaxshi xatti-harakatlardan xursand bo’lish, o’z-o’ziga, o’zining fikr va qiliqlariga, xulqiga go’yo chetdan turib baho berishga imkon yaratadi. Agar o’qituvchining baholashlarida hissiyot kuchli bo’lsa, u o’z xatti-harakatlariga tanqidiy munosabatda bo’la olmaydi. Aksincha, o’zining haqligidan, xato qilmasligidan mag’rurlanish hissi paydo bo’ladi. Bu, o’qituvchining axloqiy madaniyat darajasi pastligini ko’rsatadi. O’z-o’ziga, o’zining xulqiga, xatti-harakatlariga va o’z imkoniyatlariga tanqidiy qaray olmaydigan muallim o’z ishining ustasi bo’la olmaydi. Shuning uchun ham pedagoglar jamoasi o’z-o’zini tarbiyalash masalasida bunday o’qituvchiga o’z fazilatlari, xislatlari, kamchiliklarini to’g’ri baholay olishida ko’maklashishi kerak. - O’quvchilar nazarida muallim inson kamolotining ko’zgusi hisoblanadi. - O’quvchilar muallim timsolida barcha yaxshi fazilatlarni mujassam ko’rishni istaydilar.

Lekin radio, televidenie, ommaviy axborot vositalari ko’paygan hozirgi davrda muallim o’quvchilar uchun axborotlar olishning yagona manbai emas. Endigi bolalar muallimning fazilatlari va xislatlarini boshqalar bilan taqqoslash imkoniyatiga ko’proq egadirlar. Shuning uchun ham hozirgi davr o’qituvchilarining axloqiy qiyofasiga qo’yiladigan talablar juda yuksakdir. Bu esa, o’z navbatida, muallimdan o’z bilimlarini muntazam oshira borish va o’z-o’zini axloqiy tarbiyalab borishni talab etadi. - O’qituvchi o’z-o’zini axloqiy tarbiyalashning mohiyati-axloqiy ideal talablariga mos ravishda o’zining fazilatlari, odatlari va xislatlarini takomillashtirib, o’zgartirib borishni ongli ravishda belgilab olishdan iborat. O’quvchining ko’z o’ngida inson kamolotining yuksak timsoli bo’lish uchun muallim o’z bilimlarini muntazam to’ldira borish bilan birga optimist (nekbin) bo’lishi, kelajakka ishonch bilan qarashi, olijanoblik va odillik fazilatlarini o’zida mujassam-lantirgan bo’lishi kerak. Bu maqsadga erishish muallimdan o’z-o’zini axloqiy tarbiyalash borasida muntazam va astoydil harakatni talab etadi. - O’qituvchining o’z-o’zini axloqiy tarbiyalash jarayonini tashkil etishida undagi motivlar va rag’batlantiruvchi omillar muhim rol o’ynaydi. O’qituvchini o’z-o’zini axloqiy tarbiyalashga da‘vat etuvchi omillar haqida gap borganda shuni ta‘kidlash lozimki, pedagogik ishda muallimning moddiy manfaatdorligi deyarli yo’q darajada, bu ishda axloqiy va ma‘naviy-psixologik omillarning ta‘siri katta va ular juda xilma- xildir. Ulardan biri pedagogik burchini yuksak darajada anglashdir. Bu holat muallimning o’quvchilarga, kasbdoshlari va ota-onalarga munosabatini, xulqini belgilaydi. Bu, muallim faoliyatini pedagoglar jamoasi va ma‘muriyat nazorat etishi, tanqid qilish va rag’batlantirish usullari bilan amalga oshiriladi. - Muallimdan o’z axloqiy fazilatlarini takomillashtirishni talab etuvchi omillardan yana biri bolalar orasida, pedagoglar jamoasi, ota-onalar jamoasida obro’ orttirishga intilishdir. Bu ham muallimni o’z-o’zini axloqiy tarbiyalashga da‘vat etuvchi

omillardandir. Muallimning obro’si esa uning pedagogik mahoratiga, ta‘lim- tarbiya ishiga bo’lgan munosabatiga, mafkuraviy va nazariy tayyorgarligiga, faolligiga, o’quvchilar va ota-onalar bilan ishlash usullariga, oiladagi xulqiga, bilim-saviyasiga, o’quvchilar va o’z kasbdoshlariga xayrixohligi kabilarga bog’liq. Bu fazilatlarni o’qituvchi pedagogik faoliyat jarayonida egallaydi va o’z-o’zini axloqiy tarbiyalash yo’li bilan takomillashtiradi. - O’quvchilarning muallimga izzat-hurmat bilan munosabatda bo’lishlari ham o’qituvchining ishiga to’rtki bo’ladi. Muallim pedagogik mahoratni egallamasdan turib obro’ orttirib bo’lmasligini anglasa, o’z bilimlarini orttirishga intiladi, darslarga puxta tayyorgarlik ko’radi. Ayrim o’qituvchilar o’quvchining xulqi va o’qishidagi nuqsonlarga beparvolik qilib, ayrimlari esa boshqa kasbdoshlari obro’sini yerga urish bilan o’quvchilar oldida obro’ orttirishga intiladilar. Bu yo’llar bilan hech qachon haqiqiy obro’ga erishib bo’lmaydi. - Muallimni o’z-o’zini axloqiy tarbiyalashga undovchi omillardan yana biri so’z va ishning birligiga intilish, tarbiyalanuvchilar uchun ibrat bo’lish istagidir. Shuningdek, o’qituvchining darsga kechikib kelishi bolalarning ham dars qoldirishlari va kechikishlariga sabab bo’lishi ham mumkin. - Maktablar, o’quv yurtlari tajribasi shundan dalolat beradiki, o’z ishining mohir ustasi hisoblanadigan muallimlar o’z bilimlarini oshirish sohasida munatazam ishlaydigan kishilardir. Bundaylar, odatda, bilishga qiziquvchan bo’lishadi. O’zlari bilgan, boshdan kechirgan voqea, taassurotlarini, bilimlarini boshqalarga, o’quvchilarga berishga intiladilar. Muallimda bunday fazilat va ehtiyojning mavjudligi o’z-o’zini axloqiy tarbiyalashga da‘vat etuvchi omildir. - Muallimning o’z-o’zini axloqiy tarbiyalash faoliyati samarali bo’lishi uchun u pedagogika, psixologiya va metodika sohasidagi yangiliklardan, ilmiy tadqiqotlardan muntazam xabardo bo’la borishi kerak. Markaziy Osiyoda yashab ijod etgan donishmandlar, buyuk mutafakkirlarning falsafiy, adabiy-pedagogik

merosida o’z-o’zini axloqiy tarbiyalash uchun qimmatli maslahatlar, yo’l-yo’riqlar mavjud. - O’z-o’zini axloqiy tarbiyalashning muhim vositalaridan biri muallimning o’z faoliyati, xatti-harakatlari, tabiatidagi xislatlarning ijtimoiy qimmatini tahlil eta olishidadir. O’z-o’zini tahlil etish shaxs uchun o’zini anglash yo’llaridan biridir. Bu muallimga o’z kamchiliklarini bilib olishga ko’maklashadi. Shu asosda u o’z-o’zini axloqiy tarbiyalash vazifalarini belgilashi mumkin. Buning uchun muallim o’z xatti- harakatlarini kuzata bilmog’i lozim. O’z-o’zini kuzatish jarayoni bu, muallimning o’z xulqi, hissiyotini aniqlash va o’z oldiga qo’ygan maqsad-lari nuqtai-nazaridan ularni baholay olish jarayonidir. - Muallimning o’z-o’zini kuzatib va nazorat qilib borishi muntazam bo’lmog’i kerak. Bunday ish, odatda, ma‘lum bir muddatga mo’ljallab amalga oshiriladi. Muallim o’zini nazorat qilish uchun o’quvchiga, kasbdoshlariga, ota-onalarga bergan va‘dasini alohida daftarga yozib borishi mumkin. Buning natijasida o’quv yili yoki pedagogik faoliyat davomida axloqiy xarakterdagi juda ko’p pedagogik faktlar, materiallar to’planadi. Muallimning o’z-o’zini axloqiy tarbiyalash-o’z oldiga aniq maqsad va vazifalar qo’ya bilishi, o’ziga nisbatan qo’yadigan talablari aniq bo’lishi va ularni asta-sekin murakkablashtira borishi demakdir. - Buyuk daholardan biri quyidagi qoidalarga amal qilishni o’z faoliyati uchun asos qilib olgan: hovliqmaslik, ayniqsa, tashqaridan qaraganlar uchun xotirjam bo’lib ko’rinish, so’zda va xatti-harakatlarda rostgo’y, dangal bo’lish, o’ylab ish qilish; jur‘atli bo’lish; o’zi haqida kamroq gapirish; vaqtni befoyda o’tkazmaslik; mo’ljallangan, kerakli ishni albatta bajarish; zarur va kerakli narsalargagina sarf- harajat qilish; har kuni kechqurun yotish oldidan o’z xatti-harakatlari uchun o’ziga vijdonan hisob berish; biror qilgan yoki qilmoqchi bo’lgan ishi haqida maqtanmaslik.

- Muallim o’z-o’zini axloqiy tarbiyalashga kirishidan oldin o’zi uchun bunga o’xshash qoidalarni belgilab olishi mumkin. Maqsad yo’lida intilish, irodasini ishga solish o’z-o’zini axloqiy tarbiyalashning samarali bo’lishini ta‘minlaydi.

ADABIYOTLAR 1. Karimov I. A. O’zbekistonnint o’z istiqlol va taraqqiyot yo’li. T.: «O’zbekiston», 1992. 2. Karimov I. A. Xalqning otashqalb farzandi. T.: «O’zbekiston», 1992. 3. Karimov I. A. O’zbekiston kelajagi buyuk davlat. T.: «O’zbekiston», 1992. 4. Karimov I. A. O’zbekiston: Milliy istiqlol, iqtisod, siyosat, mafkura T.: «O’zbekiston», 1993. 5. Karimov I.A.Halollik va fidoyilik faoliyatimizning asosiy mezoni bo’lsin. T.:«O’zbekiston», 1994. 6. Karimov I. A. Bizdan ozod va obod Vatan qolsin. T.: «O’zbekiston», 1994. 7. Karimov I. A. Istiqlol va ma‘naviyat. T.: «O’zbekiston», 1994.

O'xshashlar

Pedagogik faoliyatning jamiyatimiz rivojlanishida tutgan o'rni. Pedagogik mahorat mohiyati

Axloqiy tarbiya

Ijtimoiy-madaniy faoliyatning nazariy asoslari

Axloqiy tarbiya metodlari

Ijtimoiy-madaniy faoliyatning mazmuni tamoyillari va usullari