O’qituvchi va o’quvchi o’rtasidagi muomala madaniyati - Pedagogika - Referatlar

O’qituvchi va o’quvchi o’rtasidagi muomala madaniyati

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

97 KB

Ko'chirib olish

O’qituvchi va o’quvchi o’rtasidagi muomala madaniyati Reja: 1. Pedagogik muomala va uning vazifasi. 2. O’qituvchining pedagogik takti. 3. Pedagogik taktni egallash shartlari..

Tayanch iboralar: maktabdagi munosabatlarni insonparvarlashtirish, o’quvchi faoliyatini tashkil etish, rollarni almashtirish (o’qituvchi, o’quvchi), o’zaro hayrihohlik, o’z-o’zini tasdiqlash, pedagogik muloqotda modellashtirish, komunikativ hujum, boshqarish, tahlil qilish bosqichlari, muomala uslublari, avtoritar, demokratik, liberal . 1. Pedagogik muomala va uning vazifasi Maktabda ikki asosiy sub’ekt – bu o’quvchi va o’qituvchi. Ularning darsda, sinfdan tashqari ishlar jarayonida va kundalik turmushdagi muomalasi o’quv- tarbiya jarayoni samaradorligining muhim sharti, o’quvchi shahsini shakllantirishning asosiy vositasi hisoblanadi. Hatto, ta’limning barcha jabhalarida yangi pedagogik tehnologiya usullari, ta’limni liberallashtirish, ta’limda o’z–o’zini boshqarish g’oyalari keng joriy etilayotgan hozirgi davrda ham o’quv–tarbiya jarayoniga nisbatan avtoritar – buyruqbozlik yoki imperativ munosabatlarga oid dalillarga duch kelamiz. Ba’zan, maktab rahbarlari orasida ”Men bir o’zim butun o’quvchilar bilan kurash olib boryapman, aslida hamma birgalikda kurashishi kerak”, - degan mulohazalarni eshitib qolamiz. To’g’ri, bu bilan maktab rahbari o’quv–tarbiya ishlarini, tartib–intizomni yahshilashga harakat qilyapti. Lekin ko’zlagan maqsadga erishish uchun noto’g’ri yo’lni, ya’ni ”o’quvchilarga qarshi kurash” yo’lini tanlayapti. Bu o’rinda o’z–o’zidan tanlangan yo’lga mos ta’sir ko’rsatish usullari – o’quvchilar va o’qituvchilar oldiga chiqarib uyaltirish, so’z berib ishontirish, ota–onalarini chiqartirish kabilar - ko’llaniladi. Natijada ikki qarama– qarshi kurashuvchi tomon - o’qituvchilar va o’quvchilar armiyasi vujudga keladi. Binobarin, ular umumiy maqsadlar uchun emas, balki o’z mavqelarini himoya qilish uchun kurash olib boradilar. Oqibatda o’quvchilar o’qituvchilar va maktab talabini rad etadilar. “Kadrlash tayyorlash milliy dasturi”ni hayotga joriy etishning uchinchi bosqichi amalga oshirilayotgan hozirgi paytda ta’lim muassasalarida, avvalo, barkamol avlodni shakllantirish uchun zarur shart–sharoit va muhitni vujudga keltirish talab etiladi. Barkamol avlodni tarbiyalab etishtirishdek ijtimoiy

ahamiyatga molik maqsadni amalga oshirishda shunday yo’l tanlash kerakki, bunda o’quvchilar bilan kurash olib borish emas, har bir o’quvchida matkab hayotini anglash, o’zi va o’zgalar ishiga nisbatan javobgarlik hissini uyg’otish, qarshi kurash emas, balki o’zaro hamkorlik, hamfikrlik, hamdo’stlik yo’llarini qidirish va bunda o’zaro samarali muomalaga asoslanish lozim. Bularning hammasi o’qituvchiga, uning o’quvchilar bilan pedagogik maqsadga muvofiq munosabatlarni tashkil eta olish ko’nikma–malakalariga bog’liq. Tadqiqotlar shuni ko’rsatadiki, o’qituvchilar o’quvchilar bilan aloqa o’rnatishni tashkil etishda o’zlarining etakchi o’rin tutishlarini anglamaydilar. O’qituvchilarning 25 foizi o’quvchilar bilan muloqot jarayonida yuzaga kelayotgan qiyinchiliklarga o’quvchilarni, ularning tarbiyasizliklarini sabab qilib ko’rsatishadi. Ziddiyatli vaziyatlarning paydo bo’lishida o’zining ham anchagina hissasi borligini tan olishni istamaydilar. Muomala – pedagogik faoliyatdagi muhim kasbiy qurol hisoblanadi. Ko’pgina pedagogik tadqiqotlarda muomala pedagog mehnat faoliyatining muhim elementi ekanligi asoslab berilgan. Pedagogik muomala – bu o’qituvchining ijobiy psihologik iqlimni yaratishga qaratilgan, darsda va darsdan tashqari jarayonlarda o’quvchilar bilan olib boriladigan professional hamkorligi. Noto’g’ri qurilgan pedagogik muomala qo’rquv, ishonchsizlik; daqqat, hotira va o’qish faoliyatining pasayishi, nutq dinamikasining bo’zilishi kabi salbiy oqibatlarga olib keladi. Natijada o’quvchida o’qituvchiga va u o’qitadigan predmetga nisbatan qat’iy salbiy munosabatni paydo qiladi. SHu singari ma’lum bir predmetdan (aslida o’qituvchidan) bezish hollari ba’zi o’quvchilarda bir necha yil davom etishi mumkin. O’ylab ko’ringa, darsdan zavqlanish o’rniga undan begonalashish. Mana shunday salbiy munosabatning til va adabiyot, tarih, matmatika singari asosiy o’quv predmetlariga nisbatan paydo bo’lishi, ayniqsa, juda achinarli hol.

Aslida o’qituvchi va o’quvchi orasidagi muomala o’quvchiga zavq, o’quv- biluv faoltiyatiga nisbatan chanqoqlikni paydo qilishi, o’quv tarbiya jarayonining ijtimoiy–psihologik mahsuldorligini oshirishga ijobiy ta’sir ko’rsatish lozim. Pedagogik muomala ijtimoiy psihik jarayon sifatida quyidagi vazifalarga yo’naltirilganligi bilan harakterlanadi: - shahsni anglash; - o’zaro o’rin almashish (o’quvchi - o’qituvchi); - ham fikrlik; - o’z – o’zini anglash; - o’zaro ahborot almashish . Muomalaning o’zaro ahborot almashish vazifasi o’quv–tarbiya jarayoniga nisbatan ijobiy motivlarni yuzaga keltirib, o’quv muomalasi ustida birgalikda bosh qotirish imkoniyatini paydo qiladi. SHahs faoliyatining ijtimoiy hatti–harakat maydonini vujudga keltirish, ya’ni rollar orqali muomala o’rnatish, unda ijtimoiy hulq-atvorning u yoki bu ko’rinishini shakllantiradi. O’zaro ijtimoiy rollarni almashitirish shahs(ning) turli qirallarining namoyon bo’lishiga, shuningdek, boshqa kishining o’rniga o’zini qo’yib ko’rish orqali insonni inson tomonidan tushuntirish tuyg’ulari shakllantiriladi. O’qituvchilar bu vazifani o’quv-tarbiya jarayoniga tatbiq etadilar, ya’ni o’quvchilarni darsning ayrim elementlarini mustaqil olib borishga jalb etadilar. Bu bilan har bir o’quvchi uchun ham tashkilotchi-boshqaruvchi, ham ijrochi – bajaruvchi o’rinda bo’lishga imkon yaratiladi. Pedagogik muomala vazifasiga o’z–o’zini anglash ham kiradi. O’quvchining shahsiy ”men”ini o’zining shahsiy ahamiyatliligini anglashga yordam berish, o’z shahsi istiqboli va imkoniyatlarini holisona baholay olishga o’rgatish o’qituvchining vazifasidir. Pedagogik muomalaning o’zoro hamfikrlik vazifasini amalga oshirish boshqa kishi his–tuyg’ularini tushunish shart–sharoitini vujudga keltirib, boshqalar fikrini qabul qila olish qobiliyatlarini shakllantiradi. Bu esa o’zaro mo’’tadil

munosabatni ta’minlaydi. O’zaro hamkorlikda ish olib borish uchun o’qituvchi bolani, uning ehtiyojlarini, tasavvurlarini tushunishi juda muhimdir. Muomalaning o’zaro ahborot almashish vazifasini amalga oshirish bilan o’qituvchi o’quv materiali mazmuni hamda ma’naviy qadriyatlarni o’quvchiga etkazish jarayonini vujudga keltiradi. Bu esa o’quvchilarda ijobiy o’quv motivlarni va ongli izlanish ko’nikmalarini shakllantirishga yordam beradi. Ana shu vazifalarni puhta o’rganish yosh o’qituvchiga o’quvchilar bilan dars va darsdan tashqari paytda yahlit jarayon sifatida o’zaro muomalani tashkil etishga yordam beradi. Darsni loyihalashtirish davomida faqat u yoki bu ma’lumotlarni o’zlatirish haqidagina emas, balki o’quvchilarning o’zini namoyon etishi, o’z imkoniyatlarini anglashi uchun shart-sharoitlarni yaratish; o’zaro hamkorlik va ijodiy faoliyat usullarini topish haqida ham bosh qotirish kerak. Pedagogik muomala ham amaliy faoliyat jarayoni sifatida quyidagi tarkibiy qismlarga ajratiladi: 1. Pedagog tomonidan sinf bilan kuriladigan muomalani modellashtirish (prognoz bosqichi). 2. Dastlabki o’zaro ta’sir daqiqalarida bevosita muomalani tashkil etish (komunikativ hujum bosqichi). 3. Pedagogik jarayon mobaynida muomalani boshqarish. 4. Amalga oshirilgan muomala tizimini tahlil qilish va keyingi faoliyat uchun yana modellashtirish. Ko’pincha, o’qituvchining o’quvchilar bilan muomalasi bosqichlar va o’qituvchi faoliyatining harakteriga ko’ra ajratilmagan bo’ladi. Har bir bosqichda o’qituvchi nimalarga ahamiyat berishi lozimligi haqida to’htalib o’tamiz. Modellashtirish bosqichi o’qituvchidan auditoriyanining o’ziga hos hususiyatlarini, ya’ni o’quvchining o’quv-biluv faoliyati hususiyatlarini, yuz berishi mumkin bo’lgan qiyinchiliklar, ish sur’ati kabilarni bilishni talab etadi. Darsga tayyorlayotgan material bo’lg’usi o’zaro hatti–harakatlar vaziyatida hayolan tasavvur etilishi va faqat o’qituvchi emas, balki o’quvchi nuqtai nazaridan ham o’ylangan bo’lishi kerak. “Komunikativ hujum” bosqichi nomidan ko’rib turibdiki, sinfni tezgina o’quv ishiga jalb etish texnikasi, o’zini namoyish etish va dinamik ta’sir ko’rsata olish usullarini bilish demakdir.

Muomalani boshqarish bosqichida o’quvchilarning tashabbusini qo’llab– quvvatlash, dialogik muloqotni tashkil etish, aniq yuzaga kelgan sharoitga ko’ra o’z fikrlarini to’g’rilab borish malakalari juda muhimdir. Va nihoyat, muomalani tahlil qilish maqsad, vosita va nitajaning o’zaro hamohangligiga yo’nalgan bo’ladi. Tabiiyki, o’qituvchi muomalani va yahlit o’quv–tarbiya jarayonini boshqarishda tashabbuskor va etakchi bo’lishi kerak. Buning uchun o’qituvchi o’z muomalasining boshlang’ich operativligiga e’tibor berishi kerak. Bularning hammasi muomalaning samaradorligiga halaqit beradigan to’siqlarni engishga yordam beradi. Bunday to’siqlar, ayniqsa, pedagogik faoliyatning boshlanishida tez-tez uchradi. Birinchidan, sinfdan qo’rqish. Bu to’siqni psihologik jihatdan o’zini tayyorlash, diqqatni qurilajak muloqotning qiziqarliligiga qaratish, muomalaning ”hissiy o’zagi”ni topish orqali bartaraf etish mumkin. SHunga o’hshash to’siqlarga yana jismoniy to’siq ham kiradi. YA’ni bunda o’qituvchi o’zini o’quvchilardan ajratadi, stol, stul orqasida yoki burchakda turib, o’zini yashirishga harakat qiladi. Bundan qutilish yo’li bitta – o’ziga ishonch namoyon qilib ochiq pozitsiyada turib ishlash. Ijtimoiy to’siq o’z pozitsiyasini ”yuqoridan” turib, doimiy ravishda ta’kidlab turish (“Sizning oldingizda o’qituvchi turibdi”) natijasida paydo bo’ladi. YA’ni o’qituvchi o’z nutqini o’quvchilarning tushunish darajalariga moslashtira olmaydi. Har qanday to’siqlarni engishdan avval, o’qituvchi o’zida muomalaning to’g’ri ko’rinishlarini shakllantirishi kerak bo’ladi. Turli ko’rinishdagi individual muomala shakllari ichida ba’zi umumiy hususiyatga ega bo’lganlari ham ajratiladi. SHunday muomala shakllari majmuasidan bir necha muomala usullari ajratiladi. O’qituvchi va o’quvchining o’zaro muomalasi jarayonida muomalaning ikki hissiy qutbi shakllanishi mumkin. O’qituvchining ijodiy his–tuyg’ularga asoslangan o’zaro munosabatini tashkil eta olish qobiliyati haqiqiy tarbiyaviy samara berishi mumkin. Salbiy hissiy holat ham paydo bo’lishi mumkin, lekin o’zaro ta’sirning ohirgi maqsadi sifatida emas, balki ijodiy hissiy natijaga erishish

uchun mumkin bo’lgan vaziyatli vosita sifatida paydo bo’ladi. (Masalan, o’zgalar oldida hurmatni yo’qotishdan qo’rqish). 2.O’qituvchining pedagogik takti Tajribalar shuni ko’rsatadiki, aynan pedagogik takt mavjudligi o’qituvchiga ijobiy his–tuyg’ularga asoslangan muomalani qurishga, bolalar bilan psihologik aloqani o’rnatish va saqlab turishga yordam beradi. Pedagogik takt talablariga amal qilgan holda o’qituvchi o’zida muomalaning demokratik uslubini shakllantirishi, o’quvchilar bilan o’zaro muomala madaniyatini egallashi mumkin. Pedagogik takt ustida ish olib borgan tadqiqotchilar bu tushunchaning hajmi va sig’imini alohida ta’kidlashadi hamda uning yagona aniq ta’rifi yo’qligini aytishadi. Pedagogik takt mohiyatini ochib berish murakkabligi uning umumiy qabul qilingan ”takt” tushunchasiga nisbatan o’ziga hos hususiyatga ega ekanligi bilan belgilanadi. Takt so’zi aynan tarjima qilinganda ”ta’sir ko’rsatish” degan ma’noni bildiradi. Bu ahloqiy kategoriya bo’lib odamlar o’rtasidagi o’zaro munosabatni boshqarib turadi. Insonparvarlik printsiplariga tayangan holda hulq–atvor taktikasi eng murakkab ziddiyatli holatlarda ham insonga nisbatan hurmatni saqlab qolishni talab etadi. Hulq–atvor taktikasiga ega bo’lish, ya’ni taktikali bo’lish, har bir insonga nisbatan, ayniqsa, o’qituvchiga nisbatan qo’yiladigan ahloqiy talabdir. Pedagogik takt – o’qituvchining kasbiy sifatlaridan biri, mahoratining bir qismidir. Pedagogik takt umumiy qabul qilingan takt tushunchasidan shunisi bilan farq qiladiki, u faqat o’qituvchining shahsiy sifati bo’libgina qolmay, balki o’quvchiga nisbatan to’g’ri munosabatni tanlay olishi hamdir. Demak, pedagogik takt – bu o’qituvchining o’quvchilarga nisbatan pedagogik maqsadga yo’naltirilgan ta’siri me’yori, samarali muomala uslubini o’rnata olish qobiliyatidir.

Ta’sir ko’rsatish me’yori tarbiya vositalarini qo’llashda ham namoyon bo’ladi. Huddi dorishunoslikda dorilarning qabul qilish miqdori va vaqti, bemorlarning yoshi va individual hususiyati aniq belgilab berilganidek, o’qituvchi so’zi ham, uning ish usullari ham, o’quvchining ensasini qotirmaydigan, samarali va salohiyatli bo’lishi kerak. Ma’lum bir ta’sir usulini me’yoridan oshirib yuborish o’quvchiga teskari ta’sir ko’rsatishi mumkin. Masalan, me’yoridan ortiq talabchanlik – quloqsizlikka; haddan ziyod yumshoqlik – qo’pollikka olib kelishi mumkin. O’quvchilarni hurmat qilib turib, o’qituvchi o’zining umuman bolalarga nisbatan hurmatini namoyon etishi lozim. O’zaro hurmat va bolalarga nisbatan mehr talabchanlikni chetlab o’tmaydi, aksincha uni qayd qiladi. Hurmat va talab dealektik jihatdan o’zaro bog’liq tushunchalardir. O’quvchining tarbiyalanganlik darajasiga qarab o’qituvchi o’zining ularga bo’lgan munosabati shaklini tanlaydi, (qiziqish va hayrihohlik yoki befarqlik, samimiylik yoki hech qanday hissiyotsiz quruq munosabat, yumshoqlik yoki qattiqqo’llik va h.k.). Bolaga nisbatan e’tibor va mehribonlik munosabatlar ifodasi ularning yoshiga qarab o’zgartirilishi kerak. Masalan, kichik maktab yoshidagi bolalar bilan muomala qilganda ularni quchoqlash, boshini silash yoki ismini erkalab chaqirish mumkin. Katta maktab yoshidagi o’quvchilarga nisabatan bunday munosabat faqat ba’zi alohida holatlarda (masalan, o’quvchining tug’ilgan kuni bo’lsa, fan olimpiadalarida yoki sportda ma’lum bir muvaffaqiyatlarga erishsa va sh.k.) ko’rsatilishi mumkin. O’smirlar bilan munosabatda jiddiylik va oddiy muomalani qo’llangan ma’qul. CHunki ular katta kishi bo’lishni istaydilar va har qanday bolalarcha munosabat ularning g’ashiga tegishi mumkin. Pedagogik takt o’qituvchi hulq-atvorining mo’’tadilligida namoyon bo’ladi. U o’quvchiga ishonch bilan qarashni ko’zda tutadi, hatto tavakkal qilib bo’lsa ham. O’quvchiga ishonchsizlik bilan qaraydigan va o’zining shunday munosabatini har bir qulay fursatda bildirib turadigan o’qituvchi pedagogik taktga ega emas deyish mumkin. O’qituvchi ishonchi o’quvchi faoliyati uchun turtki bo’lishi kerak. Bunda o’quvchi o’zining urinishlari va muvaffaqiyati zavqini to’yishi uchun uni ataylab

ko’proq maqtash, erishgan yutug’i kichkina bo’lsa ham, bo’rtiribroq ko’rsatish maqsadga muvofiq bo’ladi. O’qituvchining muomala madaniyati, takti uning o’quvchilar bilan birgalikdagi turli faoliyati ko’rinishlarida namoyon bo’ladi. Masalan, darsda, sinfdan tashqari ishlar jarayonida yoki kundalik hayotda. Darsda pedagogik takt. O’quvchilarning o’qituvchilar bilan kelishmovchiliklari tahlili shuni ko’rsatadiki buning asosiy sababi o’qituvchining o’quvchilarga nisbatan qo’pol munosabatlarida namoyon bo’ladigan taktsizligidir. Ba’zi o’qituvchilar: ”Nega muncha qimirlaysan, stulning mihi bormi?” kabi tanbehlarni odatiy, oddiy tanbeh deb hisoblashadi. Ba’zan jahli chiqib, jazavaga tushgan o’qituvchi butun sinf oldida o’quvchini ko’chada qaerda va kim bilan ko’rganini eslab qoladi. Ko’pincha, mana shunga o’hshash holatlar natijasida kelishmovchilik va ziddiyatlar kelib chiqadi. Takt o’qituvchiga darsning har bir bosqichida zarur. Ayniqsa, o’quvchilar bilimini tekshirish va baholash jarayonida o’qituvchi o’z muomalasiga e’tibor berishi kerak. Bu o’rinda o’quvchini eshita olish qobiliyatiga qarab o’qituvchi takti namoyon bo’ladi. YA’ni o’quvchi javoblari mazmuni va shaklini diqqat bilan kuzatish, sabr–toqatli bo’lish shular jumlasidandir. Bunda, albatta, ”Bu narsa shart emas!”, “O’tir, har doimgidek, hech narsani bilmaysan!” kabi luqmalar o’rinsiz hisoblanadi. SHunday voqealar ham bo’lganki, duduq bolalar mahoratli o’qituvchining darslarida o’z kamchiliklarini unutib yuborganlar, taktsiz, qo’pol o’qituvchi darsda esa faqat duduqlanaverganlar. Barcha o’quvchilar diqqat va e’tibor bilan, munosabat bildirib etisha oladigan o’qituvchini yahshi ko’radilar. SHuning uchun ham o’quvchi javob berayotganda ochiq chehra bilan ma’qullab turish, qo’llab – quvvatlash lozim. O’quvchining javobini turli izohlar bilan bo’lib turish maqsadga muvofiq emas. O’quvchilar bilimini baholash jarayoni ham o’qituvchi taktining namoyon bo’lishi uchun muhim bosqich hisoblanadi. Ba’zan baholash jarayonida o’qituvchi bahoni shunday izohlaydiki, go’yo yahshi bahodan ham qoniqmaganday: “Sen

meni hayron qoldirding. Senga yahshi baho qo’yishga majburman”. Vaholangki, bunday paytda o’qituvchi bo’sh o’zlashtiradigan o’quvchisining yahshi javobidan chin dildan quvonishi uning uchun haqiqatda qayg’urishi lozim. Ahir bu ham muomala san’atini belgilaydi. Psihologik va didaktik tadqiqotlar shuni ko’rsatadiki, bo’sh javoblarni baholash jarayonidagi motivlashtiruvchi izohlarning berilmasligi natijasida bunday o’quvchilar uch oy mobaynida o’qituvchi savolini tushunmaydigan bo’ladilar. O’zlaridagi ishonchsizlik sababli qayta–qayta so’rash, o’ziga takror savollar berilganda jim turishga odatlanadilar. SHuning uchun hatto qonaqarli yoki yomon baho ham ijobiy mazmun kasb etishi va istiqbolli yo’naltiruvchi hususiyatga ega bo’lishi kerak. Masalan, ” Agar mana bu eri asoslanganda, to’g’ri b o’ lar edi...”, “ SHoshma, ulgurasan ”. Takt va taktika. Pedagogik takt o’qituvchi hulq–atvori mo’’tadilligi, ya’ni taktikani ham ko’zda tutadi. CHunki pedagogning o’quvchilari oldida turli rollarda namoyon bo’lishi undan har hil pedagogik taktdan foydalanishni talab etadi. Darsda, agar o’quvchilar tayyorlanmagan bo’lsalar, aniqlik, jiddiylik, qat’iylik mazmunidagi munosabat, sinfdan tashqari ishlar jarayonida erkinlik, samimiyli, ochiqlik, (ayniqsa, yakka suhbat, sayohat, turli hil o’yinlar jarayonida) mazmunidagi munosabat juda muhim. SHuning uchun ham munosabatning turli shakllari (yig’ilish, bahs – munozara, sinfdan va darsdan tashqari ishlar jarayonidagi munosabat) o’qituvchidan muomalaning turli uslublaridan foydalanishni talab etadi. Muomala taktikasini tanlash roli pozitsiyalardan foydalana olish ko’nikmalariga bog’liq. Psiholog olimlar shunday pozitsiyalarning 4 turini ajratadilar: ”yuqoridan qurish”, “pastdan qurish”, “yonma–yon qurish”, “betaraflik pozitsiyasi”. “YUqoridan qurish” (muomalani) pozitsiyasida o’qituvchi o’zining mustaqqilligini va butun mas’uliyatni o’z zimmasiga olganligini namoyish etadi. Bu pozitsiya ”ota - onalar” pozitsiyasi deyiladi.

Muomalani ”pastdan qurish” esa tobe, bo’ysunuvchi, o’ziga ishonmaydigan shahs pozitsiyasi hisoblanadi. Bu pozitsiya ”bolalar” pozitsiyasi deyiladi. “YOnma–yon qurish” pozitsiyasida hulq–atvordagi hushmuomalalik, sipolik, vaziyat bilan hisoblashish, boshqalarning qiziqishlarini tushunishi va mas’uliyatni o’zaro bo’lishish ko’nikmalari namoyon bo’ladi. Bu ”kattalar” pozitsiyasi deyiladi. Vaziyatga ko’ra o’qituvchi u yoki bu pozitsiyani tanlashi mumkin. Zero, muomala ikki tomonlama jarayon bo’lganligidan o’qituvchi boshqa kishining roliga qarab o’z pozitsiyasini belgilaydi, odatda pedagogning, ya’ni hamkorlikda ish yuritayotgan katta kishi pozitsiyasi muomalaning ishchan darajasini nazarda tutadi. Bu pozitsiya o’quvchida o’zaro hamkorlik jarayonidagi teng huquqli sherikni loyihalashtiradi. Bu pozitsiyani amalga oshirish usuli quyidagicha bo’lishi mumkin: “Men sen (sizlar) bilan maslahatlashmoqchiman”, “Kelinglar, birgalikda o’ylab, masalani hal qilamiz”. SHuningdek, pedagog o’z muomalasida ba’zan “bolalar” pozitsiyasini ham qo’llaydi. Masalan, qoidaga ko’ra o’qituvchi jamoaviy ijodiy ishlarni tashkil etish bosqichlaridan birida muvaffaqiyatga shubha qilish, ikkilanish hissini namoyon etadi va bu bilan yuqori sinf o’quvchilariga bu ishning asosiy mas’uliyatini o’z zimmalariga olish imkonini yaratadi. Muomalani ”pastdan qurish” pozitsiyasi o’quvchi mustaqil faoliyatni namoyon etishiga mo’ljallangan. Muomalaning ”yuqoridan qurish”, ya’ni “ota - onalar” pozitsiyasi pedagogik faoliyat uchun hos hususiyat bo’lsada, butun ta’lim-tarbiya ishida yagona va bir hil pozitsiya bo’la olmaydi. Zero, bu pozitsiya agar o’quvchi ”bolalik” rolidan chiqa olmasa, va faqat shu vaziyatda dialogik o’zro ta’sirni amalga oshirishga qaratiladi. Muntazam ”yuqoridan qurish” pozitsiyasida turish shahs rivojlanishining to’htatib qo’yishi yoki muomalada ziddiyatlarga olib kelishi mumkin. Demak, rolli pozitsiyalar tahlili shuni ko’rsatadiki, pedagog uchun o’quvchilar bilan o’zaro hamkorlik qila olish ko’nikmasiga ega bo’lish, pedagogik taktga rioya qilish, muomala taktikasini bilish juda muhim.

3. Pedagogik taktni egallash shartlari Pedagogik taktni egallash shartlari. Pedagogik takt o’quvchida mahorat bilan birga tarbiyalanadi va egallanadi. U – o’qituvchining ma’naviy etukligi, mahsus bilimi va bolalar bilan muomala qila olish ko’nikmalarini hosil qilish uchun o’z ustida tinimsiz ish olib borishi natijasidir. Eng avvalo bu zamonaviy bolalarning yosh psihologiyasi va individual hususiyatlarni yahshi bilish demakdir. Odob–ahloq asoslarini bilish, qilmishlarning ahloqiy mohiyatini ko’ra olish qobiliyatiga ega bo’lish va albatta, bolalarga ta’sir o’tkaza olish vositalarini bilish, ham juda muhimdir. B u bilimlar bora–bora o’qituvchiga quyidagi malaklarni: - bolalarni sevish, o’z mehrini ko’rsata olish; - bolalar hulq–atvorining ichki tomonlarini kuzatish va ko’ra olish; - sharoitga qarab yo’l tutish; - ta’sir o’tkazishning maqsadli usullarini tanlash bu o’rinda tarbiyaning aylanib o’tish yo’llarini bilish: (“O’zing bilasan, lekin men senga mana bunday yo’l tutishni maslahat berardim”); - bolalar bilan suhbatlasha olish (taktsiz o’qituvchi bolani passiv eshituvchiga aylantirib qo’yadi) kabilarni egallashi kerak. To’g’ri muomala uslubini shakllantirishda sabr–toqatlilik, o’zini boshqara olish; adolatlilik, boshqalarning tajribasiga ijodiy yondashish, pedagogik texnikani rivojlantirish kabilar muhim ahamiyatga ega. Bu o’rinda o’qituvchi doimo o’quvchisidagi insonni hurmat qilishi va o’z qadr–qimmatini saqlashi kerak. SHuni bilish kerakki, o’qituvchi va o’quvchi pozitsiyasining mos kelmasligidan paydo bo’ladigan ziddiyatlar pedagogik faoliyatda tez–tez uchrab turadi. SHuning uchun ham, ayniqsa, yosh o’qituvchilar ziddiyatli vaziyatlarda paydo bo’lgan murakkab holatdan (pedagogik maqsadga muvofiq) chiqish uchun tajribada sinab ko’rilgan hulq–atvor qoidalariga rioya qilishlari kerak. 1 – qoida . Avvalo ziddiyatli holatni boshqarishga harakat qilish, ya’ni har ikkala tomonning hissiy keskinligini pasaytirishga intilish. Qanday qilib? Avvalo o’zidan boshlash: ortiqcha jismoniy zo’riqishni, maqsadsiz hatti–harakatlarni yo’qotish. Biz bilamizki, mimika, gavda holati, qo’l harakatlari faqat ichki

kayfiyatni ifodalabgina qolmay, balki uni o’zgartirishga ham ta’sir ko’rsatadi. Demak, tashqi hotirjamlik va sabr-toqatni namoyon etish. 2 – qoida. O’zini tutish bilan sherigiga ta’sir ko’rsatish. Affekt holatni yo’qotish uchun kelishmovchilik ishtirokchisining yuziga jimgina qarab turish va shu yo’l bilan uning holatini o’rganib chiqish juda qo’l keladi. 3 – qoida. Suhbatdoshning hulq–atvori motivlarini tushunishga harakat qilish. Vaziyatni fikran tahlil qila bilish orqali hissiy qo’zg’alish pasaytiriladi. YAhshisi, bu qiyin ahvolni tushunayotganligini ifodalash, (“Men sening (Sizning) ahvoling(iz)ni tushunib turibman va sh.k.”) yoki o’zining munosabatini ifodalash (“Meni tashvishlantiradi”) kerak. Demak, hatti-harakatni darhol baholashga o’tmang, avvalo yuz bergan holatga o’z munosabatingizni bildiring. 4 – qoida. Maqsadni uyg’unlashtirish. O’zini o’quvchi bilan bog’lab turgan narsani mumkin qadar oldinroq anlab etish. Birgalikdagi hatti–harakatlarning umumiy nuqtasini ko’rib, ”biz” degan pozitsiyaga o’tish. 5 – qoida. To’g’ri qaror qabul qilish uchun o’z pozitsiyasini ishonch bilan mustahkamlash. Nihoyat, ziddiyatni hal qila turib, hayolan unga qaytish va uni keltirib chiqargan sabablar haqida o’ylash, yana shunday ziddiyatlarning kelib chiqishi oldini olish. Zero, ziddiyatlarni hal etishdan ko’ra undan qochish afzalroqdir.

FОYDALANILGAN ADABIYOTLAR: 1. P. Yusupоva. «Maktabgacha tarbiya pedagоgika» «Ukituvchi» T- 1993Y. 2. Muxabbat Rasulоva va «Uchinchi ming yillikning bоlasi» tayanch dasturi.T-2002y. 3. «Bоlalar bоgchasida ta’lim-tarbiya dasturlari» Muminоva, Sоbirоva va bоshkalar. 4. Ye.T.Nedоpekina, A.V. Nikоl’skaya «Maktab busagasida» «Ukituvchi»T- 1971Y.

O'xshashlar

O’qituvchi nutq texnikasi va madaniyati

Pedagogik mahorat va muomala madaniyati

O’qituvchi faoliyatida muloqot madaniyati. O’qituvchi va o’quvchining muloqoti

O’qituvchi faoliyatida muloqot madaniyati. O’qituvchi va o’quvchining muloqoti

O’qituvchi faoliyatida muloqot madaniyati va psixologiyasi