Bilimlarni baholash texnologiyalari, mashg`ulotlarni tashkil qilish

Yuklangan vaqt:

12.02.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

286 KB

Ko'chirib olish

Bilimlarni baholash texnologiyalari, mashg`ulotlarni tashkil qilish Reja: 1. Bilimlarni baholash texnologiyalari 2. Didaktik testlar va ulardan bilimlarni nazorat qilishda foydalanish 3. Elektron o`quv-uslubiy majmualardan o`quv jarayonida foydalanish uslubiyoti 4. Mutaxassislik fanlari bo`yicha mashg`ulotlarni o`qitish metodikasi 5. Mutaxasisslik fanlari bo`yicha o`quv faoliyatning turlarini o`quv- metodik jihatdan ta’minlash.

Bilimlarni baholash texnologiyalari Nazorat uslublari, ko`ninishlari va vazifalari. Pedagogik nazorat o`quv jarayoni tashkil etishning asosiy shakllaridan biri hisoblandi. Nazorat – o`qitish jarayonining zaruriy komponentasi bo`lib, teskari aloqani ta’minlaydi, tarbiyaviy, o`qitish, rivojlantirish va diognostik vazifalarni bajaradi. Chunki, u o`quvchilarning o`quv-bilish faoliyatining natijalarini, o`qituvchining pedagogik mahorati va yaratilgan o`qitish tizimining sifatini tekshirish imkoniyatini yaratadi. Hozirgi kunda joriy qilinayotgan o`qitishning jadal uslublari sifatni oshirishga va pedagogik nazorat sohasida bevosita yangi izlanishlarga olib keladi. Bunda nazorat shakllari amalda o`zgarishsiz qoladi. Pedagogik nazorat vaqt bo`yicha dastlabki , joriy, mavzuli, oraliq, natijaviy va yakuniy turlarga ajratiladi. Shakl bo`yicha nazorat tizimini imtihonlar, sinovlar, og`zaki so`rov (suhbat), yozma nazorat, referatlar, seminarlar, kurs ishlari, laboratoriya nazorat ishlari, loyiha ishlari, kundalik yozuvlar, kuzatish jurnallari va boshqalar tashkil etadi. Nazoratning samaradorligi hamda o`z vaqtidaligi imkoniyatini beradigan kompyuter dasturlariga asoslangan nazoratning tashkiliy shakllaridan foydalaniladi. Shunday qilib, zamonaviy ta’lim texnologiyalarini qo`llash orqali o`quv jarayonining nazorat qilish imkoniyatlari kengayadi. 1. Nazorat ko`rinishlari. Didaktikada o`quvchilar bilimini nazorat qilishning quyidagi ko`rinishlari mavjud: joriy, oraliq (davriy), yakuniy va o`zini-o`zi nazorati. Joriy nazoratning (shakllantiruvchi) vazifasi – har bir darsning natijalarini o`zlashtirlganlik darajasini tekshirish va baholash, o`qituvchi tomonidan sinfni va alohida o`quvchilarning ishlarini doimiy o`rganishdan iborat. Ushbu nazorat natijalariga ko`ra o`quvchilar keyingi darslarning materiallarini o`zlashtirishga tayorgarligini aniqlaydi. Ushbu nazorat mobaynida o`qituvchi diqqatini eng qoloq o`quvchilarga qaratilishi ko`p uchraydigan kamchiliklard an biri hisoblanadi.

Joriy nazoratning ajralib turadigan xususiyatlardan biri mavzu yoki bo`limni o`rganishning barcha bosqichlarida o`tkazilishidir: o`kuv materiali bilan tanishtirish, bilim va ko`nikmalarni shaklatirish va rivlojlantirish, ularni o`zlashtirish va chuqurlashtirish. Joriy nazorat jarayonida o`quvchilardan o`quv materiallarini egallashning aniq bosqichida ko`zda tutilgan bilish darajasidagi bilimlarni talab etish mumkin. shakllantiriluvchi nazoratni samarali foydalanish uchun darsga yoki uning qismiga mo`ljallangan tekshirishning turli-tuman shakl va vositalarini ratsilonal birlashtirish: frontal va individual, og`zaki va yozma asosida qo`llash. Davriy (tematik) nazorat materialni uzoq muddatda (chorak, yarim yillik) yoki alohida o`quvchi va umuman sinfning asosan shakllangan, tizimlashtirilgan bilimlarini alohida o`rganilgan bo`lim materialni egallaganlik darajasini tekshiradi. Nazoratning bunday ko`rinishi, odatda, joriy nazorat bilan birlashtirilgan holda amalga oshiriladi. Nazorat mazmuniga o`qitishning natijalarini talablariga muvofiq saralanadigan va dasturda belgilangan mavzuning asosiy masalalari kirishi lozim. Tematik nazorato`tilgan mavzu bo`yicha yozma nazorat ishi ko`rinishida ham, sinovli mashg`ulot ko`rinishida ham o`tkazilishi mumkin. Tematik nazoratni o`tkazish mobaynida fazifalarning bir qismi namuna bo`yicha faoliyatga, bir qismi – o`zgartirilgan va yangi vaziyatli faoliyatga mos bo`lishi lozim. Bunday holat har bir o`quvchiga mavzu bo`yicha o`zining tayyorgarlik darajasini namoyon qilishga imkoniyat beradi Yakuniy nazorat o`qishning bir sinfidan yoki bosqichidan boshqasiga o`tish arafasida amalgsha oshiriladi. Uning vazifasi – keyingi o`qishini ta’minlaydigan tayyorgarlikning minimumini belgilashdir. Mavzuni o`rganish natijasi bo`yicha bilimlar ijobiy baholanishi mumkin, agarda o`quvchilar dasturiy materiallarni barcha asosiy elementlarini egallagan bo`lsalar. Yakuniy nazorat test siovlari ko`rinishida o`tkazilgan test mazmuni to`rt qismdan: uchtasi bazaviy va yuqori darajadagi vazifali nazariy qism; kompyuterda vazifa bajarish bo`yicha bita amaliy qismdan iborat bo`lishi lozim.

Nazoratning yana bir ko`rinishi – o`zini-o`zi nazorat qilishdir . O`zini-o`zi nazorat qilish o`zini-o`zi baxolash bilan birgalikda o`quvchilar tomonidan o`qish mobaynida doimiy amalga oshiriladi. Har bir nazorat jarayonida o`quvchi nafaqat, nimani o`rganganligini bilish, qanday xatolarga yo`l qo`yganligi, nimani o`zlashtirmaganligini, balki o`zining bilimini mustaqil baholash qanday ekanligini tushungan holda, o`qituvchi tomonidan qo`yilgan bahoning haqqoniyligini anglashi lozm. Buning uchun, o`quvchilarni baholash mezonlari bilan tanishtirish, sekin-astalikda mazmunan o`zlarining bilimlarini baholashni rivojlantirish zarur. Bilim va baholash mezonlariga qo`yiladigan talablarni aniq qo`yilishi o`quvchilarni anglangan holda ilmga bo`lgan munosabtini tarbiyalaydi, ular tomonida o`zlarini o`quv tayyorgarlik darajasini angalagan va to`g`ri baholashga imkoniyat beradi. 2. Nazorat uslublari . O`qitishning samaradorligi haqida diagnostik axborot olish uchun harakatlar uslubi, bo`lib, unga: og`zaki va yozma so`rov, nazorat ishi, uy ishini nazorat qilish, test sinovlarini o`tkazish, o`quvchilar ishini kuzatish, loyiha himoyasi va sh.k.lar kiradi. A) Kuzatish , ya’ni o`quvchining bilimlari va rivojlanishi haqida tizimli ma’lumot olish, o`kituvchi tomonidan har kundalik ishida amalga oshiriladi. Bu uslub o`quvchilarning aniq bir bilimlar darajasi haqidagi ma’lumotlarni, ularning o`zlarini ishchi joylarini tashkil etish ko`nikmalari, ish tartibi, ularning ishchanligi va mustaqilligi haqidagi ma’lumotlarni beradi. Kuzatish o`tkaza borib o`quvchilarning, temperamenti, yoshi, jinsi, o`kishga qiziqishi, shaxsiy muvaffaqiyatlariga munosabatlari bilan bog`liq individual xususiyatlarini xisobga olish maqsadga muvofiq. Kuzatish natijalari o`qituvchi tomonidanish mobayida o`quvchini umumiy baholashda hisobga olinadi. Ushbu uslubning eng katta epmchiligi sub’ektivizmning qismini va intuitsiyani ko`pligidir. Og`zaki nazorat , odatda, darslarda, imtihonlarda, sinovlarda o`qituvchining savollariga o`quvchilarning javoblaridan iborat. AKT darslarida og`zaki individual, guruhiy, frontal, birlashgan so`rovlar qo`llaniladi. Og`zaki so`rovning asosiy shakli

suhbat hisoblanadi. So`rov texnikasining: kartochka, o`yinlar texnik vositalar turlaridan foydalanish maqsadga muvofiq. Ushbu uslubni foydalanish mobaynida imkoni boricha sub’ektivizmni kamaytirish lozim. Yozma nazorat o`quvchilarning bilimini chuqur va samarali teshirish imkoniyatini beradi. Yozma so`rovda pero`okartalar, chop etilgan asosdagi qo`llanmalar, didaktik kartochkalar, dasturlashtirilgan so`rovlar foydalaniladi. Yozma nazoratni o`tkazishning asosiy shakli uy, sinf, mustaqil va nazorat ishlari hisoblanadi. Yozma nazoratni o`tkazishning shartlaridan biri sinf ishlarini baholashning haqoniyligini pasaytirishga ta’sir qiladigan tashqi yordamga yo`l qo`ymaslikdan iborat. Nazorat o`tkazish mobaynida nazorat savollarini murakkablik darajasiga ko`ra bloklarga ajratish maqsadga muvofiq. Nazoratning amaliy uslublari o`quvchilarning amaliy ko`nikma va malakalarini, aniq masalaalrni echishda bilimlarini qo`llash qobiliyatlarini tekshirish maqsadiga ega. Ular tajriba o`tkazish, masalalar echish, chizma, kartalar, chizmalar, dasturlar tuzish, priborlar yasash va boshqalar ko`zda tutadi. Nazoratning bu uslubi o`kitishni amaliyot bilan, hayot bilan bog`lash tamoyilini qanoatlantiradi, o`quvchilarni bilimlarni qo`llashga yo`naltiradi. Bugungi kundagacha bu uslub eng zamonaviy va hayotiy hisoblanadi. Didaktik testlar psixologik test sinovlarini o`tkazish va dasturlashtirilgan o`kitish tufayli paydo bo`ldi. Test nazoratining ustunligi – ob’ektivlikdir. Nazoratning bu turi, boshqa uslublarda mavjud bo`lgan ekspert-o`qituvchining sub’ektivizmini olib tashlaydi. Didaktik test aniq bir material bo`yicha, o`zlashtirish darajasini o`quvchi tomonidan qo`yiladigan me’yorlashtirilgan vazifalar to`plamini tashkil etadi. Ko`nikma va malakalar bosqichida bilimlarni nazorat qilishda, testga turli murakkab darajasidagi savollar qo`yiladi. Birinchi daraja – aniqlashga doir savollar. Ularni «ha-yo`q», «to`g`ri - noto`g`ri» javoblarni ko`zda tutadigan alternativ testlar bilan, yoki javoblar tanlanadigan testlar bilan taqdim etish qulay.

Ikkinchi daraja – takror ishlab chiqishga yoki masala echishga qaratilgan savollar. Ular ekin (konstruktiv) javob bilan yoki uni ko`p (to`plamdi) tanlash ilan taqdim etiladilar. Konstruktiv javob ixtiyoriy belgilarning satrini ifodalaydi. Etalon so`z yoki jumla asosida berilishi mumkin. Uchinchi daraja – tipovoy bo`lmagan yoki uzgavrtirilgan masalani echishda biimlarni qo`llashga doir savollar. Ularni erkin javobli yoki ularga tanlashli tushuntirishlarga ega bo`lgan testlar bilan taqdim etish mumkin. To`rtinchi daraja – bilimlarni ijodiy qo`llashga, aniq bir tipga keltirilmaydigan masalalarni echishga doir savollar. Shuningdek, uchinchi daraja savollar kabi taqdim etiladi. O`qituvchilar bilimlarni an’anaviy usulda tekshirishda, baholashda ancha qiyinchiliklarga duch keladilar. Ushbu qyinchilikni qisman dasturlashtirilgan nazorat yo`q qilishi mumkin. Ayniqsa, pedagogik jarayonga kompyuterlarni kiritilishi, dasturlashtirilgan nazoratni yangi, kuchli impuls oldi va u bugungi kunda keng foydalanilmokda. Vaqtni iqtisod qilinishi, uslublarni ishlab chiqishning soddaligi, yuqori samaradorligi, savollarni aniq qo`yilishi, dasturlashtirilgan nazoratning usutunlik taraflaridan ba’zi birlaridir. 3 . Nazorat funktsiyalari . O`quvchilarning bildimlarini nazorat qilish umumiy didaktika talablariga javob berishshi va hisobga olish, nazorat- korrektstiyalovchi, o`qiuvchi, tarbiyalash vazifalarini bajarishi muhimdir. Nazoratning hisobga olish vazifasi o`kitish natijalarini tizimli belgilashda namoyon bo`ladi va bu o`qituvchiga har bir o`quvchining o`zlashtirishi, o`quv ishidagi uning muvaffaqiyatlari va kamchiliklari imkoniyatini beradi. Nazoratli – tuzatuvchi vazifasi o`qitish usulbiyotiga o`qituvchi tomonidan turli tuzatishlar kiritish uchun, o`quvchilarning bilimlaridagi kamchiliklari tufayli, sinf tayyorgarligi darajasi tufayli kelib chiqadigan mavzuning turli masalalari bo`yicha o`quv vaqtini qayta taqsimlshga zarur bo`lgan «o`qituvchi-o`quvchi» teskari aloqasini ta’minlab beradi. Nazoratning o`qitish vazifasi o`quvchilarning bilim, ko`nikma va malakalarining holatini nazorat qilish jarayonida materialni takrorlash bo`ladi,

o`kituvchi sinfning diqqatini asosiy masalalarga va kursning muhim dunyoqarashli g`oyalariga qaratadi, tipik xatolarni kursatadi, bular o`z navbatida o`quvchilarning bilimlarini chuqurlashishiga imkoniyat berishida namoyon bo`ladi. Nazorat va baholashning tarbiyaviy vazifasi o`quvchilarni keyingi o`quv ishiga rag`batlantiradi, bilish faoliyatida qo`shimcha motivatsiya berishni ko`zda tutadi. 4. AKT bo`yicha bilimlarni baholash mezonlari . Baho – bu ballarda ifodalangan bahoning shartli miqdoriy o`lchovidir. O`quvchilarning bilimlarini nazorat qilish baholash bilan yaqindan aloqada. Baholash – o`quvchilarning bilim, ko`nikma va malakalarini etalon bilan taqqoslash bo`lib, o`quvchilarning bilimlarini nazoratining zarur elementidir. O`quvchilarning umumiy kayfiyati, uning keyingi o`qishiga xohishi, demak egallagan bilimlarning sifati uning bilimiga quyilgan bahoning haqoniyligi, ijobiy motivatsiyasiga katta bog`liq. Odatda baholash o`kuvchilar bilimi darajasini nazorat qilish jarayonida amalga oshiriladi. Baho vazifasi : o`quvchini o`z bilimi darajasini va ularni myo`erlarga mos kelishini ko`rsatish; muvafaqiyati va muvafaqiyatsizliklari haqida ma’lumot berish; o`qituvchining fikrlarini ifodalash; o`qishni rag`batlantirishdir. Baholash usullari : me’yoriy (DTS va dasturga muvofiq), taqqoslanadigan (boshqalar bilan takqoslash), shaxsiy (o`quvchining ilgarigi muvaffaqiyatlari bilan taqqoslash). Shaxsiy – eng insoniy va individual rivojlanish o`zgarishini nazorat qilish imkoiyatini beradi. Bohoni qo`yishda psixologo-pedagogik, ya’ni keyingi o`qish uchun mumkin bo`lgan oqibatlarni e’tiborga olish, ijobiy motivlarni kuchaytirish, o`qishdagi o`z kuchi va muvaffaqiyatlariga bo`lgan ishonchni mustahkamlash, verbal baholashlarni ochiq va shaxsiy qilish kabi talablarga rioya etish lozim. Baholarni qo`yish qoidalari : tizimli va hartomonlama baholash, bahoning shaxsiy va me’yoriy usullarini birga foydalanish, nazoratni sekin-asta o`zaro - va o`zini-o`zi baholashga almashtirib borish, turli uslub va shakllarni birga olib borish.

Nazorat dasturlarini foydalanishda kompyuter qo`yadigan bahodan ehtiyotkorona foydalanish lozim. Bilimlarni baholashda o`quvchilar tomonidan o`quv materialni egallaganligining asosiy sifat tabiatini: o`quvchilarda mavjud bilim va ko`nikmalar, ularning to`laligi, mustahkamligi, amaliyotning turli vaziyatlarida qo`llay olish, atamalarni va turli maxsus yo`llar bilan beligilash va yozishni egallaganligini hisobga olish zarur. Xatolikka , algoritmik tilning xizmatchi so`zolarini noto`g`ri yozgan bo`lsa; argumant va natijalarni noto`; argumant va natijalarni notg`ri ko`rsatilgan bo`lsa; bir kattalikka boshqasining qiymatini bergan bo`lsa; algoritmlarni bajarishda tartib buzilgan bo`lsa va haqazo lar misol bo`lishi mumkin. Kamchiliklarga xizmat so`zlarini tashlab ketgan yoki noto`g`ri yozgan bo`lsa; oraliq kattaliklarning ba’zilari tavsiflanmagan bo`lsa; buyruqlarni shartlarini tekshirishdagi hisoblashlardagi tasodifiy xatoliklar; algoritmlarni pala-partish rasmiylashtirgan bo`lsa va hoqazolar misol bo`lishi mumkin. Agar bir xil xatolik bir necha marta qilingan bo`lsa u bita xato sifatida qaraladi. Agar javob mazmuni qo`yiligan savolga mos kelsa, o`quvchida zarur nazariy bilim va amaliy ko`nikmalarni mavjudligini ko`rsatsa, yakuniy javob to`g`ri echish mobanida berilgan va yaxshilab rasmiylashtirgan bo`lsa, u holda vazifa to`la bajarilgan deb hisoblanadi . Agar o`quvchi vazifani bajarishga kirishmagan bo`lsa yoki ish maqsadiga mos xatolik hisoblanadigan kamchiliklarga yo`l qo`ygan bo`lsa , u holda vazifa bajarilmagan deb hisoblanadi. O`zbekiston maktablarida o`qitish natijalarini besh ballik tizimda baholash qabul qilingan. Quyidagi baholash ning taxminiy me’yorlari dan foydadalinish mumkin. O`quvchi dasturiy materialning asoslarini egallaganligini ko`rsatsa, u holda unga ijobiy baho («3», «4», «5») qo`yiladi. «5» baho to`liq javob bersa yoki 1-2 kichik xatoliklar bo`lgan taqdirda qo`yiladi. «4» baho 1-2 kamchiliklar bo`lgan

holda qo`yiladi. Qoniqarsiz baho («1», «2») o`quvchi asosiy dasturiy materialni o`zlashtirmagan hollarda qo`yiladi. Mavzuni o`zlashtirganligi uchun baholar joriy baholarga ko`ra qo`yiladi . Asosiy e’tibor yakuniy nazorat ishiga yoki o`quvchilarning barcha mavzular bo`yicha sinov mashg`ulotlariga beriladi Yillik baho o`quvchilarning o`quv yil oxiridagi bilim darajasiga mos kelishi lozim. O`qitish mobaynida o`qituvchi har bir qo`yilgan baholarni mezonlariga ko`ra izohlashi lozim. Didaktik testlar va ulardan bilimlarni nazorat qilishda foydalanish Test (ingl. - sinov) birinchi bor 1864 yilda Buyuk Britaniyada J.Fisher tomonidan o`quvchilarning bilim darajasini tekshirish uchun qo`llanilgan. Test sinovlarining nazariy asoslarini keyinchalik ingliz psixologi F.Gamelton ishlab chiqdi. Test sinovlari dastlab psixologiya fanlari doirasida rivojlandi. XX asr boshida esa test sinovlarini ishlab chiqishda psixologik va pedagogik yo`nalishlar bir-biridan mustaqil ajrala boshladi. Pedagogik test sinovlari birinchi marta Amerikalik psixolog E.Torndayk tomonidan ishlab chiqildi. Psixologiya va pedagogikada test sinovlarining rivojlanishi bilan matematik metodlar ham qo`llanila boshlandi. Bunday metodlar o`z navbatida testlarni ishlab chiqishga ijobiy ta’sir ko`rsatdi. XIX asr oxiri XX asr boshlarida test sinovlariga talabalarning o`quv qobiliyatlarini baholash vositasi sifatida qarash ancha kuchaydi. Aynan shu davrdan boshlab test sinovlari ikki asosiy yunalish: aqliy (intelektual) rivojlanish darajasini aniqlash testlarini yaratish va qullash hamda o`quvchilarning o`qish qobiliyatlarini va bilimlarini baholashga muljallangan pedagogik testlarni yaratish va qullash so:halari rivojlana boshladi. Test tuzuvchilar turli odamlarda reaktsiya vaqti bir xil emasligini aniqladilar, bu esa odamlarining aqliy (intelektual) qobiliyatlarini o`rganish zarurligi va turli

darajadagi testlar yaratish usulida amaliy ishlar olib borish lozimligi tug`risida xulosa chiqarishga olib keladi. Test sinovlarining asosiy maqsadi ham o`tilgan darslarni o`zlashtirish darajasn tug`risida, ham navbatda o`rganilishi lozim bo`lgan dars hajmi tug`risida o`qituvchiga axborot berish; o`qituvchiga o`qitish metodini tanlashda yordam berishdan iborat deb hisoblangan. O`quvchilarning bilimlarini baholashning turli usullarini tahlil etib, testlarni guruxlarga ajratishga o`rganib ko`rilgan. Ch. Grin (1926) o`zining «Test novogo tipa» (Yangi turdagi test) nomli monografiyasida ilgari yaratilgan va ishlatib ko`rilgan testlarning afzalliklari va kamchiliklarini tahlil qilib quyidagi tavsiyalarni berdi: - test sinovlari uchun muljallangan material hajmini aniq belgilash va uning tarkibidagi eng muhim qismlarini ajratib olish; - mazkur material uchun test sinovlarining eng maqbul shaklini tajriba yo`li bilan aniqlash; - o`quvchilarning test sinovlari vaqtida javob berishlari o`rtacha tezligi to`g`risidagi amaliy ma’lumotlarni e’tiborga olgan holda, test sinovlarining davom etish vaqtini belgilash; - test sinovlardagi fikrlarni bayon qilinish tilining to`g`riligini va mantiqqan muvofiqligini tekshirish; - topshiriqlarni murakkabligi ortib barit tartibida joylashtirish, tug`ri va notug`ri javoblarning doim bir navbatda almashinishiga yul quymaslik. Ch. Rassel test sinovlarining natijalarini o`rganishni davom ettirib, test sinovlarining maqsadi tug`risidagi savolga javob berishga erishdi. Rasselning fikricha, test sinovlarining maqsadi o`quvchilarning bilimlarini baholash yoki ularning aqliy rivojlanishi darajasini aniqlash bilan cheklanmaydi va testlarni quyidagi xollarda: - qaysi materialdan boshlab o`rganish zarurligini ta’minlashda; - o`quvchilarni guruxlarga taqsimlashda; - o`qitish jarayonida sodir bo`ladigan qiyinchiliklarni oldindan aniqlashda, shuningdek, mamlakatning turli nohiyalaridagi o`quv yurtlarida ma’lum yoshdagi o`quvchilarning yuto`qlarini taqqoslashda qo`llashi mumkin.

Shuni ta’kidlash lozimki, Amerika maktab direktorlari Assotsiatsiyasining test sinovi o`tkazmasdan ta’lim berish mantiqsizdir, faqat testi qo`llash natijasidagina nazoratdan ta’limga yo`naltirilgan qaytuvchan aloqa haqida fikr yuritish va qanday yo`nalishda harakat qilishni bilish mumkin, degan fikrlari ma’lumdir. Frantsiya parlamenti 1989 yilda ta’limni rivojlantirishning asosiy yo`nalishlari haqida qonun qabul qildi. Unda, xususan, o`quvchilar bilimini xolisona baholash usuli bo`yicha o`qituvchilar majburiy suratda tayyorgarlikdan o`tishlari ko`zda tutiladi. Busiz 1992 yildan boshlab Frantsiyada o`qituvchilik qilishga ruxsat etilmaydi. Shunisi qiziqki, Frantsiya to`qson yillik test an’analariga zga bo`lgan davlatdir. Qobiliyatii belgilash va baholash bo`yicha, ayniqsa; iqtidorli-iste’dodli bolalarni aniqlash bo`yicha psixologik testlar, shuningdeq kasbga yo`naltirish maqsadida, xodimlarning tayyorgarlik darajasini belgilash va ularni saralash maqsadida testlar rivojlangan mamlakatlarda keng qo`llana boshladi. 70-yillar oxirida Petrburgdagi Karnegi - Melon universitetining bir guruh sotsial-psixologlari AQShda test o`tkazishning zamonaviy axvolini o`rganishga bag`ishlangan maxsus tadqiqot olib bordilar. Aslida, tadqiqotchilarning maqsadi AQSh o`quv yurtidagi testlarni keng miqyosda qo`llash sabablarini aniqlash edi. Bu tadqiqot natijasida quyidagilar aniqlandi test sinovi Amerika hayotida chuqur ildiz otgan, hech kim Amerika maktablarida turli xildagi standartlashtirilgan test bo`yicha sinovdan o`tmasdan, boshqacha yo`l bilan bilim olishni davom ettira olmaydi, ishga joylashish, keyinchalik esa yuqori lavozimga ko`tarilish yoki malaka oshirish test bilan chambarchas bog`lanib ketganligi alohida qayd qilindi. Tadqiqotda amerikaliklarni testlarga bu qadap moyilliklarining uchta sabablari keltirildi: 1) inson omilidan imkon baricha samarali tarzda xizmat manfaatlari nuqtai nazaridan foydalanish; 2) ijtimoiy kelib chiqishidan iste’dodlarni taqdirlashga intilish; 3) amerikaliklarni milliy ta’lim standartlarni joriy etish uchun intilishlari nsoniyat erishgan yutuqlarni xolisona baholash uchun testlashtirishdan

ommaviy suratda foydalanish, iqtisodiy rivojlangan mamlakatlarda test sanoati va testlar bozorini vujudga keltirdi. AQShda 400 dan ortiq markaz o`zaro raqobat ostida turli-tuman testlarni ishlab chiqmoqdalar. Shuningdeq testlarni tuzish va ularni qullash bo`yicha yaxshi mutaxassisliklar yuqori darajada qadr topganlar. 1992 yilda ular AQShdagi eng nufuzli 20 ta faoliyat yo`nalishlari ro`yxatida 8-o`rinni egallaydilar. O`ta qadrlanadigan ixtisosliklar tizimlar bo`yicha tahlil, marketing, sog`liq saqlash, ekologiya, oziq-ovqat maxsulotlarini taqsimlash va kompyuter texnologiyasi esa, tegishli tarzda 15-20-o`rinlarga joylashtirilgan. Pedagogik testlar AQSh, Niderlandiya, Angliya, Turkiya, Yaponiya va boshqa ko`pgina mamlakatlarda keng rivoj topdi. Ushbu ro`yxatga asosan turmush darajasi yuqori bo`lgan mamlakatlar kirganligi tasodif emas. Bunda quyidagi zanjirli bog`lanish mavjud: testlarni qo`llash ta’lim sifatiga ijobiy ta’sir ko`rsatadi; ta’lim sifati esa boshqaruv sifati bilan bog`liq oqilona boshqaruv esa aqoli turmush darajasini oshirish uchun zamin yaratadi. Pedagogik testlar keng miqyosda, birinchi marta o`rta ma’lumot yakunida, oliy o`quv yurtiga kiruvchilarni qabul qilishda qo`llanildi. Pedagogik testlarning zamonaviy nazariyasi pedagogika, psixologiya, mantiiq, o`lchovlar nazariyasi, matematik statistika, matematika, axborot nazariyasi; kibernetika va bir qator fanlarning tutash chegaralarida rivojlanmoqda. Shuningdeq testlar ilmiy asoslangan, eng ishonchli pedagogic o`lchovlar quroli sifatida e’tirof etilmoqda. Pedagogik testlar insoniyat tafakkuri erishgan muvaffaqiyatlardan biri bo`lib, ta’lim jarayonining samaradorligini oshiradi. Shuning uchun ham kelajak avlod psixologik pedagogik va kasbiy testlar me’yor bo`lib qolgan davrda yashab, faoliyat ko`rsatadilar. Pedagogik testlar bilimlarga baho berishning istiqbolli usuli hisoblanadi. Uning afzaliklari quyidagilardan iborat: - test o`quv fanining bugun asosiy mazmunini qamrab oladi (imtixon bileti o`zida nazorat qilinadigan o`quv materialining 4-5 foizini qamraydi xolos)

- xamma talabalar testning bir xil savollariga javob beradilar, bu ularning bilimini taqqoslashga imkon beradi; - talabalar bilimiga haqqoniy baho berish me’zoni oshadi; - testlash oldindan yaratilgan, hamma uchun bir xil bo`lgan shkala yordamida talabalar bilimiga bir muncha aniq va tabaqalashgan baho qo`yishga imkon beradi; - o`qituvchilar talabalar bilimini nazorat qilishga kam vaqt sarflaydi; - boshlang`ich darajasini va har qanday vaqt oralig`ida bilimlarni oshirish imkoniyatini o`lchashga tarant yaratiladi; - test nazorati EHM ni qo`llab avtomatlashtirishga qulay. Bu pedagogik testlashning asosiy afzalliklaridan biridir. Umuman olganda test usuli birmuncha texnologik hisoblanadi. U bilimlarni o`zlashtirish sifatini nazorat qilishda professor o`qituvchilar mehnat unumdorligini oshiradi va o`quv dasturini chuqur va har tomonlama o`zlashtirilishini ta’minlaydi. Pedagogik testlashning bu afzaliklari AQShda munosib baholangan. Abiturient (talabgor) larni universitet va kollejlarga test sinovi bilan qabul qilinadi. Pedagogik testlarni keng qo`llash bo`yicha AQSh tajribasi Kanada, Yaponiya, Turkiya va boshqa ko`pgina mamlakatlarga yoyilgan. Sifatli test topshiriqlarini ishlab chiqish qiyinchiligi testni keng joriy etishga to`sqinlik qiladi. Bu ish yuksak pedagogik malaka va tajriba talab qiladi. AQShda testning yuqori sifatini ta’minlash uchun pedagogik testlashning maxsus xizmati (PTX) tashkil qilingan. Bu tashkilot test o`tkazish amaliyotini umumlashtirish va ommalashtirish, standartlashtirilgan testlar yaratish, test o`tkazishning yagona qoidalari va test ishlab chiqish usullarini belgilash masalalari Bilan shug`ullanadi. Pedagogik testlash xizmati (PTX) Prinston universitetida joylashgan, unda 2300 nafar kishi, shu jumladan, 250 nafar falsafa, pedagogika, psixologiya, sotsiologiya, statistik va psixologik metodlar, kasb tanlash bo`yicha fan doktorlari, shuning deq turli fanlar bo`yicha fan doktorlari, 200 nafar magistr, har xil fanlar buyicha o`qituvchilar xizmat qiladi. Testlar EHMda ishlanadi va sinaladi. Mamalakatda pedagogik testlash xizmatiga bo`ysunadigan 5000 test punktlari mavjud. Test

o`tkazish uchun Prinston markazi 53 ishonchli shaxslarga (odatda test o`tkaziladigan o`quv yurtlari pedagoglariga) test materiallari va test o`tkazish bo`yicha yo`llanmalar yuboradi. Bu misoldan ma’lumki, testlashni samarali o`tkazish pedagogik testlarning maxsus rivojlangan xizmati, keng quloch yoyilgan tarmoq punktlari, testlar bo`yicha nazariya va amaliyotni o`zida aks ettiradigan katta hajmdagi adabiyotlar mavjudligiga bog`liq. Agar testlarni turkumlashda ularning qo`llash maqsadi va vazifalariga asoslanadigan bo`lsaq psixologik testlardan boshqa barcha testlarning quyidagi uch guruxga ajratish mumkin: - intellektual rivojlanish darajasini aniqlovchi testlar; - pedagogik testlar; - muayyan kasbga yaroqlikni aniqlovchi testlar; Endi pedagogik testlar haqida to`xtalib o`tamiz. Adabiyotlarda bunday test topshiriqlarining quyidagi shakllari bayon etiladi. - birdan-bir tug`ri javobi bo`lgan yopiq topshiriqlar; - bir necha to`g`ri javoblari nazarda tutilgan yopiq topshiriqlar; - bitta so`z (yoki so`zlar) tushurib qoldirilgan gapdan tashkil topgan ochiq topshiriqlar; - to`g`ri ketma-ketlikni aniqlash uchun topshiriqlar (masalan: ularni bajarishda betartib holdagi so`zlardan gap tuzish zarur); - o`zaro bog`lanishi (muvofiqlikni) aniqlash uchun topshiriqlar. Ayrim fanlar bo`yicha bilimlarning chuqurligini aniqlash bo`yicha topshiriqlar; - sonni to`ldirishga mo`ljallangan topshiriqlar, bunda sonlar seriyasini topish usulini aniqlash va uni muayyan tartibda belgilash; - qarama-qarshi munosabatlarni aniqlash testlari; - masalalar echishga qaratilgan (matematik fizik va b.) topshiriqlar; - chizmalar va sxemalarni tushunishga qaratilgan topshiriqlar; - shakllarni nisbatini aniqlashga qaratilgan topshiriqlar;

- olingan axborotni o`zlashtirish darajasini aniqlash uchun topshiriqlar; - sinonimlar va antonimlarni farqlashga topshiriqlar; - analogiya (aynan o`xshashlik) ga oid topshiriqlar; - o`qilgan matnni tushunishga oid topshiriqlar; - ko`rsatmalarni bajarishga oid topshiriqlar; - bilimdonlikni aniqlashga doir topshiriqlar; - taffakkurni aniqlovchi testlar; - orfografik testlar; - til masalalariga doir topshiriqlar va boshqalar. Mutaxassislik fanlarida yopiq testlar, ochiq testlar, muvofiqlikni aniqlash testlari va to`g`ri ketma-ketlikni aniqlash testlari eng keng qo`llaniladi. Ochiq topshiriqlar. Agar talaba erkin javob bera oladigan bo`lsa, test topshirig`i ochiq shaklga ega bo`ladi. Talabalarning bitta, ikkita so`zdan iborat qisqa va aniq javob berishlari taxmin qilinadi. Bu: hakda testga ilova qilingan yo`llanmada bayon etish kerak. Blankaning bo`sh joyida javob uchun zarur bo`lgan joy qoldiriladi. Masalan, «Test tushunchasi» yilda tomonidan birinchi marta ishlatilgan. Yopiq topshiriqlar. Bunday topshiriq tasdiqlashdan va bir necha javoblardan iborat bo`ladi, bu javoblardan biri to`g`ri, qolganlari to`g`riga o`xshash, biroq noto`g`ri bo`ladi. Taklif qilinadigan javoblar soni ikkitadan beshtagacha va bundan ko`proq bo`lishi mumkin. Sinovdan o`tuvchining tanlagan javobiga ko`ra, test topshirig`i tegishli ikkita kod: 1 yoki O bilan kodlanib, so`ngra shu holda EHMga kiritiladi. Ikkita javobli yopiq topshiriqlarga misol: 1. Bilimlarni test bilan nazorat qilish adolatliligi an’anaviy shakllar bilan taqqoslanganda? a) Oshadi. b) Pasayadi. 2. Bilimlarni har qanday vaqt oralig`ida oshishiga baho berish imkonini beradigan nazorat turi:

a) An’anaviy b) Testli. «Ha» va «yo`q» degan ikkita javobli yopiq test topshiriqlari ustida alohida to`xtalib o`tish lozim. Ba’zi bir topshiriqlar ularning javoblari ikki xil ma’noni bildiradigan qilib bayon etilishi mumkin. Masalan: Siz testlar qo`llanishini xush ko`rasizmi? a) Ha (xush ko`rmayman). v) Yo`q (xush ko`raman). Bunday xollarda javoblar uchun «to`g`ri» va «noto`g`ri» so`zlarni ishlatish maqsadga muvofiqdir. Misol: Ochiq test topshiriqlari bilimlarni EHMdan foydalanib nazorat qilishga qulay emas. a) to`g`ri b) noto`g`ri. Ikkita javobi bo`lgan yopiq shakldagi topshiriqlar qo`llanishning asosiy vazifasi - shu fandan sinovdan o`tuvchining birinchi test topshiriqlaridayoq bilim darajasini tezda tekshirib ko`rishdan iborat. Avtomatlashtirilgan o`qitish tizimlarida (AO`T) bunday topshiriqlar boshlang`ich bosqichning o`zidayoq talabaning umumiy tayyorgarligini taxminiy baholash va nazoratning keyingi yo`nalishi - murakkab yoki osonlashtirilgan dastur bo`yicha olib borish masalasini hal qilishga imkon beradi. Test topshirig`ida javoblar qancha ko`p bo`lsa, to`g`ri javobni tasodifan topish ehtimoli shunchalik kam bo`ladi. Amaliyotda to`rtta javobi bo`lgan topshiriqlarga ega bo`lish etarli hisoblanadi (bu holda to`rtta teng extimolli topshiriqqa to`g`ri javob berish ehtimoli 0,25 ni tashkil etadi). 4 ta javobi mavjud testlarni keltiramiz. 1.Shaxsiy kompyuterlarning qo`shimcha qurilmalarini aniqlang? a) printer, monitor, sistema bloki, klaviatura. b) monitor, sistema bloki, klaviatura va modem. * s) printer, modem, skaner, strimmer va boshkalar.

d) monitor, sistema bloki, sichkoncha, printer. Savol xarakteridagi jumlalardan iborat analogiya (o`xshatma) ga oid topshiriqlar yopiq testning bir variant bo`lib hisoblanadi. Ularning har birida bitta so`z qo`shmaydi. Keltirilgan so`z - javoblardan shu jumlani to`g`ri to`ldiradigan bitta so`zni tanlash lozim. Misollar: 1. Katalog bu-? * a) diskdagi fayllar saklanadigan maxsus joy. b) dasturlar saklanadigan fayl. s) a,b. d) to`g`ri javob yo`q 2. Arxiv nima? * a) bir yoki bir nechta fayllarni sikilgan xolda maxsus dastur asosida bir faylga joylashtirilgan fayllar majmuasi. b) vaktincha ishlatilmaydigan fayllar. s) o`chirilgan fayllar. d) barchasi to`g`ri. O`zaro bog`langan qisqa yopiq topshiriqlar zanjirchasi bilimlarning har qanday murakkab o`quv materialini o`zlashtirish sifatini tekshirishga imkon beradi. Yopiq testlarni ishlab chiqishda nofri, biroq to`g`riga o`xshab ko`ringan javoblarni ta’riflash asosiy qiyinchilikni tashkil qiladi. Agar ular muvaffaqiyatsiz tuziladigan bo`lsa, to`g`ri javob ular orasida ajralib turadi va hatto yaxshi bilmaydigan talaba ham uni osonlikcha topishi mumkin. Bu holda topshiriq o`zining tekshiruvchi funktsiyasini yo`qotadi. Topshiriq yaroqli bo`lishi uchun hamma javoblar talabani o`ziga jalb etadigan bo`lishi zarur. Shundagina tanlab olingan javoblari bo`lgan topshiriq muvaffaqiyatli chiqadi. Har bir noto`g`ri javobning o`ziga jalb etadigan tomoni, shu javobni tanlangan talablarning salmog`i bilan belgilanadi. Bu ulush nechog`li yuqori bo`lsa, mazkur javob yaxshi ta’riflangan bo`ladi. Agar talabalar yaqqol noto`g`ri javobni to`g`ri javob sifatida tanlamalar, bundan javobni alishtirish lozim.

Test (ingliz – text - tajriba) diagnostika metodi bo`lib, standart savollar beriladi. Test sistemasi o`quvchilarni baholashning boshqa ko`rilgan metodlariga qaraganda qanday afzallikka ega? Undan foydalanish mohiyati nimada? Bu savollarga jabov beramiz. 1. Barcha o`quvchilarga teng sharoit yaratiladi (vaqt hisobida ham, test savollarini tanlash hisobida ham). 2. Ma’lum vaqt ichida ham o`quvchilarning keng doirasini, ham mavzuning to`liq mazmunini qamrab olish mumkin. 3. Berilgan savollarda tasodifiylik elementlari kamayadi, bu esa imtihon oluvchining noxolisligini yo`qqa chiqaradi. 4. Imtihon oluvchi va topshiruvchi o`rtasida sub’ektiv fikrni yo`qqa chiqaradi. 5. Tekshirishga vaqt va kuch sarflash kamayadi, shu bilan birga o`qituvchi va o`quvchi ustida nazoratni engillashtiradi. 6. Test javoblariga mashina tomonidan tezda statik ishlab chiqish imkoniyatiga ega bo`ladi, chunki savol va javoblar standart shaklga ega. Testlarni bir qancha turlari mavjud: eslash va to`ldirish uchun testlar; tanlov testlari. Tanlov testlari o`z navbatida alternativ, ko`p tanlovli va kesishuvchi tanlovli testlarga bo`linadi. Birinchi turdagi testlar o`quvchilarga gapdagi yoki bog`lovchi matndagi bo`shliqlarni to`ldirish vazifasini qo`yadi. Masalan: 1-test. Qolib ketgan so`zni qo`ying. Belgili o`zgaruvchanlik -- bu .... olingan belgilar ketma-ketligi. A. Qo`shtirnoq. V. Qavs. S. Dumaloq qavs. D. Kvadrat qavs. Muqobil test - bu o`quvchi ikkita “ha yoki yo`q” javoblarini tanlash kerak bo`lgan vazifalar. 2-test. Bayt 8 bitdan iboratmi? A. Ha V. Yo`q Kesishuvchi tanlovli testlar bir qancha vazifalardan iborat bo`lib, bu vazifalar bajarilgandan so`ng o`quvchi olgan natijalar va taxmin qilingan natijalar o`rtasida muvofiqni tekshiradi.

3-test. Har bir son uchun Beysik tilida yozuv toping. a) 7 1) 3E -10 b) 6,0 2) 1 v) 7,345678 3) 4.E 27 g) 0,00012 4) 87 8787.8 d) 0,00000000003 5) 6.0 e) 4 *10 27 6) 999. E-11 j) 2,34455628921 7) 12. E-5 z) 1,000000001 8) 7 i) 878787,8 9)2.344556 k) 9,91*10 -12 10) 7. 345678 Ko`p tanlov testlari vazifa va javoblar to`plamidan (javoblardan biri to`g`ri) iborat. O`quvchi ushbu to`plamdan uning fikriga to`g`ri hisoblangan javobini tanlash kerak. 4-test. Beysik-bu: A. Programma V. Programmalash tili. S. Yuqori darajali programmalash tili. D. Ikkilangan kod tili. Elektron o`quv-uslubiy majmualardan o`quv jarayonida foydalanish uslubiyoti O`zbekistonda ta’lim-tarbiya sohasini isloh qilishning asosiy omillaridan biri bu turli jarayonlarga zamonaviy axborot va kommunikatsiya texnologiyalarini joriy etish bilan bog`liq. Ilmiy texnik taraqqiyot ishlab chiqarishning ko`p sonli tarmoqlari bilan bir qatorda ta’lim sohasiga ham zamonaviy axborot texnologiya-larini joriy etishni taqozo etmoqda. Shu boisdan, «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi»da “o`quv- tarbiya jarayonni ilg`or pedagogik va axborot texnologiyalari bilan ta’minlash“ zaruriyati e’tirof etildi, uning ikkinchi va uchinchi bosqichlarida bajariladigan jiddiy vazifalardan biri sifatida belgilandi.

Nima uchun bugungi kunda ta’limda axborot-kommunikatsion texnologiyalarini joriy etishning nazariy asosini yaratish va amaliyotga tatbiq etish zaruriyati paydo bo`ldi? Birinchidan , o`qituvchini o`quv jarayonining tashkilotchisi sifatida emas, balki bilimlarni egallash manbalaridan biriga aylanib qolayotganligi bo`lsa, ikkinchidan , ilmiy-texnik taraqqiyotning rivojlanayotgan bosqichida axborotlarning keskin ortib borayotganligi va ulardan o`qitish jarayonida foydalanish uchun vaqtning chegaralanganligi, shuningdek talabalarni kasbiy faoliyatga mukammal tayyorlash talablari ta’lim tizimiga zamonaviy texnologiyalarni joriy etishni taqozo etishidir. Ta’lim sohasida ro`y berayotgan tub yangilanishlar har bir ta’lim muassasasida o`quv jarayonini uslubiy ta’minotini rivojlantirishni talab etadi. Zamonaviy axborot va kommunikatsiya texnologiyalari yaqin yillar ichida pedagogik innovatsiyalarning asosiy manbai bo`lib qolishiga shubha yo`q. Ta’lim oluvchilar uchun mustaqil ta’lim olish imkoniyatlarini, ta’limning elektron axborot ashyolarini shakllantirish va rivojlantirish uchun zarur sharoitlarni yaratish ta’lim mazmunini takomillashtirishning zaruriy shartlaridan biri sanaladi. Zamonaviy ta’lim tizimining asosini yuqori sifatli va yuqori texnologiyali muhit tashkil etadi. Uning yaratilishi va rivojlanishi texnik jihatdan murakkab, ammo bunday muhit ta’lim tizimini takomillashtirishga, ta’limda axborot va kommunikatsiya texnologiyalarini joriy etishga xizmat qiladi. «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi» talablarini amalga oshirish hamda yosh avlodni yuqori saviyada tayyorlashni ta’minlash maqsadida milliy qadriyatlar singdirilgan fanlar bo`yicha elektron o`quv-uslubiy majmuasi yaratish davlat ahamiyatiga ega bo`lgan masalalar qatoriga qiritilgan. Bugungi kunda ilm-fan jadal taraqqiy etayotgan, zamonaviy axborot-kommunikatsiya vositalari keng joriy etilayotgan jamiyatda barcha fan sohalarida bilimlarning tez yangilanib borishi, ta’lim oluvchilar oldiga ularni tez va sifatli egallash bilan bir qatorda, muntazam va mustaqil ravishda bilim izlash vazifasini qo`ymoqda. Shuning uchun, milliy istiqlol g`oyasiga sodiq, etarli intelektual salohiyatga ega, ilm-fanning zamonaviy yutuqlari asosida mustaqil fikr va mushohada yurita oladigan shaxslarni tarbiyalash

hamda raqobatbardosh, yuqori malakali kadrlarni tayyorlash masalasi elektron o`quv-uslubiy majmualarining yangi avlodini yaratishni va uni ta’lim jarayoniga tadbiq etishni talab qilmoqda. Fanning elektron o`quv-uslubiy majmuasi (keyingi o`rinlarda EO`UM) deganda, Davlat ta’lim standarti va fan dasturida belgilangan talablar asosida talabalar tomonidan egallanishi lozim bo`lgan bilim, ko`nikma va malakalarni kompetentlik darajasida rivojlantirishni, o`quv jarayonini kompleks loyihalash asosida kafolatlangan natijalarni olishni, mustaqil bilim olish va o`rganishni hamda nazoratni amalga oshirishni ta’minlaydigan, talabaning ijodiy qobiliyatlarini rivojlantirishga yo`naltirilgan elektron ko`rinishdagi o`quv–uslubiy manbalar, didaktik vositalar va materiallar, mezonlar tushuniladi. EO`UM Davlat ta’lim standarti asosida tuziladigan fan dasturiga muvofiq hamda shaxsga yo`naltirilgan, rivojlantiruvchi va zamonaviy axborot- kommunikatsiya muhitidagi mustaqil ta’lim olish texnolologiyalari, tamoyillari va talablari asosida ishlab chiqiladi. EO`UM o`z ichiga majburiy va qo`shimcha qismlarini qamrab oladi. Majburiy qism qo`yidagi 4 ta komponentlardan iborat: me’yoriy hujjatlar komponenti; asosiy mazmunni belgilovchi komponent; uslubiy komponent; baholash komponenti . EO`UMning qo`shimcha qismi elektron xrestomatiyasi, elektron jurnallar, Internet saytlariga murojatlar va h.k. kiritilishi mumkin. Oxirgi vaqtlarda davlat tomonidan, shuningdek mutaxassislar jamoalarida elektron ta’lim ashyolarining siftiga katta e’tibor karatilmoqda. Shuni ta’kidlash lozimki, jahon tajribasida axborot-kommunikatsion ta’lim texnologiyalarini faol qo`llanilishidan ta’lim tizimining yangi sifatli darajaga ko`tarilishi isbotlanmagan. Lekin. uning ta’limda yaxshi natijalar berishi ma’lum. Shuningdek, davlat ta’lim standartlarida ko`rsatilgan tayanch kompetentlik o`z ichiga o`quv-bilish, mazmun va axborot-kommunikativlikni oladi. Agar biz, pedagog faqat bilim uzatuvchi va o`quvchilarni o`qituvchi shaxs desak, u holda zamonaviy axborot-kommunikatsiya texnologiyalaridan fydalanib, uni masalan, robot yoki o`quvchilarni kompyuter dasturlarga kiritilgan bilimlarni,

ular bilan aloqa qilmagan holda o`rgatishi mumkin bo`lgan ixtiyoriy mutaxassis bilan almashtirish imkoniyati mavjud bo`ladi. Agar biz insoniylik va gumanistik paradigma yo`lida fikrlasak, ya’ni o`qituvchining vazifasi nafaqat axborot uzatish, balki o`quvchilarni tarbiyalash jarayonini amalga oshiruvchisi va tashkilotchisi deb qarasak, u holda zamonaviy axborot-kommunikatsion texnologiyalari pedagogning imkoniyatlari bilan birlashtirilishi anchagina unumdor tabiatga ega bo`ladi. O`qitishning elektron vositalarini foydalanishning nazariy va uslubiy asoslarini aniqlagandan so`ng, endi EO`UMni umumta’lim maktablarining o`quv mashg`ulotlarida foydalanish modelini tuzsak bo`ladi. Modellashtirish tizimli tahlilning muhim va bosh uslubi hisoblanadi. Modellashtirish – modellarni tuzish va ularda mos hodisa, jarayon, tizim va ob’ektlarni o`rganish uslublar yig`indisidir . Modellashtirish – tadqiq qilinayotgan ob’ektning hossalarini, uning aniq qoidalari bo`yicha maxsus anologi qurilgan ob’ekt asosida ko`rsatishdir. EO`UM ni foydalanish mashg`ulotni o`tkazish uslubiyotiga uzviy kirishi va uning bosqichlarini elektron qo`llab-quvvatlovchisi bo`lishi kerak. Shuning uchun, EO`UM ni foydalanish tizimini, dars bosqichlariga muvofiq ravishda tuzish mumkin (1-jadval):

EUO`M lardan oliy ta’lim muassasalarida foydalanish: EUO`Mdan an’anaviy o`qitish vositalariga qo`shimcha sifatidan, toki pedagogik OTMlarda o`qituvchilar tayyorlash tizimining ajralmas quroli kabi EUO`Mdan faol foydalanishgacha bo`lgan bosqichlarda o`tishi kerak. Talabalar mustaqil ravishda o`quv predmetining mazmunini o`rganadigan vaqtlarida EUO`M tarkibiga kirtilgan elektron darsliklar, ma’lumotnomalar, bilimlarni nazorat qilish test tizimlaridan, shuningdek ularga kirish mumkin bo`lgan o`quv materiallaridan foydalaniladilar. EUO`Mlarda dars beradigan o`qituvchining elektron manzillari, telefon raqamlari ham bo`lishi lozim. Chunki talaba zarurat bo`lgan (masalan, kasal bo`lib, o`qishga qatnasha olmagan) vaqtlarda o`qituvchidan maslahatlar olishi mumkin. Talabalarning mustaqil ishlarini monitoring va nazorat qilish maqsadida o`qituvchi ishchi o`quv rejaga muvofiq talabalarning bilimini oraliq baholashini amalga oshiradi. Unga qo`yilgan baho talabaning bilimlarni egallashning muvaffaqiyatli ekanligii bildiruvchi mezon sifatida xizmat etishi mumkin.

Talaba tomonidan o`quv mashg`ulotlarning barcha ko`rinishlarida EO`UM dan foydalanishning muvaffaqiyati, uning o`qish boshidagi boshlang`ich bilim va tayyorgarligiga bog`liq. Shuning uchun, majmuani foydalanishni boshlashdan, ya’ni predmetni o`qishdan oldin talabalarning bilimini test orqali nazorat qilib qo`yish va keyinchalik ularni natijalarini joriy baholari bilan taqqoslab boorish maqsadga muvofiq. Bu talabalarning yangi materiallarni o`zlashtirib borish jarayonlarini ko`rsatib boradi. Joriy va yakuniy nazoratlar ham majmuadan foydalangan holda o`tkazilishi mumkin. Aniq o`quv predmeti bo`yicha yaratilgan elektron o`quv-uslubiy majmuadan ta’limning qaysi bosqichlarida va mashg`ulotning qanday shakl (ma’ruza, amaliyot, seminar, laboratoriya ishlari, joriy, oraliq va yakuniy nazorat va sh.k.) larida qanday foydalanish yo`l-yo`riqlarini o`qituvchi yil boshida (imkoni bo`lsa, kompyuter auditoriyasida) noutbukdan foydalanib, proektsiyalarini ekranga tushirgan holda, tushuntirib qo`yishi va mumkin bo`lsa, qog`oz variantini talabalarga tarqatib berishi lozim. EO`UM namoyish qilish mobaynida, e’tiborni o`qitayotgan predmet o`quv ishining ketma-ketligi, undagi axborotni izlash va aniq yordam olish yo`llari, o`zlashtirgan materiallar bo`yicha test asosida o`zini-o`zi nazorat qilish va o`zini-o`zi baholash usullariga qaratishi lozim. Imkoni bo`lsa, fanlar bo`yicha EO`UMlar OTMning korporativ internet tarmog`iga joylashtirib qo`yilishi kerak. Tajriba shuni ko`rsatmoqdaki, EO`UMlar talabalar tomonidan ko`proq sessiya vaqtlarida foydalanilmoqda. Auditoriyada EO`UMlardan foydalanib, mashg`ulotlarni ma’ruza, seminar, laboratoriya mashg`ulotlari, sinov va imtihon shakllarida foydalanish mumkin. Ma’ruza mobaynida EO`UMdan bayon qilinayotgan materialning mazmunini namoyish etish uchun, multimedia proektsiyalarini ekranga tushirgan holda foydalanish maqsadga muvofiq. Bu materialni talabalarning maksimal vizuallashtirilgan, mantiqan bog`langan va tuzulishli asosida o`zlashtirish darajasini ko`taradi.

Amaliy mashg`ulotlarda EO`UM ma’lumotnoma yoki axborot manbai, ma’ruza kursi, masala va misollar to`plami, trenajyor yoki test sinovlari tizimi sifatida foydalanishi mumkin. Agar u o`quv-tarbiya jarayonida OTMning malakali o`qituvchi foydalanilayotgan bo`lsa, u holda EO`UM har qanday o`qitishning boshqa didaktik vositalar kabi, samarali bo`ladi. EO`UM ishlab chiqayotgan va foydalanilayotgan OTMning malakali mutaxassislari qatoriga quyidagi ikki toifadagi: - zamonaviy axborot - kommunikatsion texnologiyalarni o`quv-tarbiya jarayonida foydalanishni biladigan professor-o`qituvchilar; - zamonaviy multimedia texnologiyalarini, mia’lumotlar omborini ishlab chiqishning tillik vositalari va tarmoq texnologiyalarini mukammal biladigan muhandis-texnik xodimlarni qo`yish maqsadga muvofiqdir. Ravshanki talabalarni EO`UM asosida o`qitishda kerakli muvaffaqiyatga faqat zamonaviy texnik va didaktik vositalarni foydalanish hisobiga erishish mumkin emas. Bu erda ham, markaziy ahamiyatni pedagog davom etadi. Yakuniy natija ko`p jihatdan bevosita o`qituvchining o`z bilim sohasidagi kompetentligi va o`qitish uslubiyotini egallagan darajasiga bog`liq. EO`UM foydalanib o`qitishni tashkil qilishda o`qituvchilar tayyorlik darajasiga qo`yiladigan barcha talablar ichida, uning yangi pedagogik va axborot texnologiyalari sohasidagi umumkasbiy kompetentsiyasi ko`proq ahamiyatga ega bo`lmoqda. O`qituvchining ushbu kompetentsiyalarini quyida sanab chiqamiz. Yangi pedagogik texnologiyalar sohasida : - zamonaviy shaxsga-yo`naltirilgan o`qitish uslub (hamkorlikda o`qitish, loyihalar, tadqiqiy va sh.k.)larni bilish; - o`qitishning yakkama-yakka, guruhiy va frontal uslublarini bilish; - EO`UM va kompyuterni faol qo`llash sharoitida talabalarni o`qitish uslubini bilish; - auditoriya va auditoriyadan tashqari mashg`ulotlarni uyg`unlashtirish ko`nikmalariga ega bo`lish;

- maslahat berishni tashkil eta olish ko`nikmalariga ega bo`lish; - talabalarning o`quv faoliyatining monitoringini tashkil etish va olib borishni bilish; - talabalarning samarali nazorat va test sinovlarini o`tkazish tizimini bilish; Yangi axborot-kommunikatsiya texnologiyalari sohasida : - shaxsiy kompyuter va uning tashqi qurilmalarining ishlash tamoyillarini bilish; - axborot va kommunikatsion texnologiyalardan foydalangan holda talabalar bilan o`quv mashg`ulotlarning turli shakl (ma’ruza, seminar, anjuman, laboratoriya mashg`ulotlari, sinov, imtihon va sh.k.)larini tashkil etish va o`tkazish uslubiyotiga ega bo`lish; - zamonaviy dasturiy ta’minot (MS Word matn muharriri, MS Power Point taqdimot yaratish dasturi, MS Excel va boshqa MS Office paketining dastur)larini egallagan bo`lish; - Internet tarmog`ida ishlashning asosiy tamoyillarini, uning dasturiy ta’minoti (MS Internet Explorer va elektron pochtaning MS Outlook Express dasturlari)larini egallagan bo`lish; - o`quv jrayonini boshqarish uchun kompyuter va EO`UM larni foydalanish imkoniyatlarini tushunish; - dasturiy ta’minotni didaktik imkoniyatlari jihatdan tahlil qilishni bilish; - mustaqil ravishda Internetda, turli elektron ma’lumotnomalarda, ma’lumotlar omborida, axborot-izlash tizimlarida, lug`atlarda axborot izlashni bilish; - zamonaviy gipermatnlik va multimedia tizimlarida ishlashni bilish; - axborotni saqlash, uni tahlil qilish va uni talabaga taqdim etishning sodda shakllarini tanlashni bilish. Yuqorida sanalgan ro`yxat to`liq deb aytish juda to`g`ri bo`lavermaydi, chunki o`qitishning aniq sharoitlariga, axborot-kommunikatsion texnologiyalarning rivojiga va o`rganilayotgan predmetning xususiyatlariga ko`ra uni o`zgartirish, kengaytirish mumkin.

Mutaxassislik fanlari bo`yicha mashg`ulotlarni o`qitish metodikasi Dars – hozirgi zamon o`quv – tarbiya jarayonida ta’lim maqsadlarini amalga oshirishda asosiy ta’lim shakli hisoblanadi. O`tkazilgan dars o`quvchilarni ham, o`qituvchilarni ham qanoatlantirish uchun javob berish kerak. Ayrim olingan biron-bir dars predmet kalendar dasturidagi o`z o`rniga ega bo`lishi, maqsadi aniq belgilangan bo`lishi kerak. Dars o`tish jarayonida shakllantirilishi lozim bo`lgan bilim, malaka va ko`nikma(BKM)lar alohida aniqlanishi lozim. Shu bilan birga mazkur dars davomida BKM larning erishiladigan darajasi ham belgilanishi maqsadga muvofiqdir. Darsda ishlatiladigan uslublar, vositalar turkumi aniq bo`lishi oldindan begilanishi maqsadga muvofiqdir. Darsga qo`yiladigan didaktik talablardan yana biri – beriladigan o`quv materiali tizimli ravishda osondan- qiyinga, oddiydan-murakkabga, o`quvchilar yosh xususiyatlarini e’tiborga olgan holda amalga oshirilishi kerak. Darsga qo`yiladigan tashkiliy talablar: - kalendar rejalashtirish asosida dars o`tkazishning ishlab chiqilgan aniq rejasi mavjud bo`lishi; - darsning o`z vaqtida boshlanib, o`z vaqtida tugashi; - darsning mantiqiy izchilligi, tugallanganligi; - darsni tashkil etishda turli-tuman vositalardan, o`quv-texnik, axborot- kommunikatsion texnologiyalaridan, jumladan kompyuter texnikasidan, ko`rgazmali qurollardan foydalanishni ko`zda tutish. Darsning tarkibiy tuzilishi o`rganilayotgan materialning mazmuniga, darsda foydalaniladigan ta’limning usullari va uslublariga, o`quvchilarning tayyorlanish hamda rivojlanish darajasiga, o`quv jarayonida darsning o`rniga bog`liq bo`ladi. Mustaqil ta’lim mazmuni. Mustaqil ta’lim talabalar uchun majburiy o`quv mashg`uloti hisoblanadi va rejali xarakter kasb etadi. Mustaqil ta’lim mavzusi talabalar mustaqil o`rganadigan ma’ruza va amaliy mashg`ulotlardan beriladi. Mustaqil ta’lim talabalarning nazariy bilimlarini mustahkamlashga, mavzularni

tushunish qobiliyatini maksimal darajada rivojlantirishga, umumiy dunyoqarashini kengaytirishga yordam beradi. “Mutaxassislik fanlarini o`qitish uslubikasi” fanini o`rganish davomida talabalar ta’lim mazmunini tahlil qilish, ularda pedagogik faoliyatni yo`lga qo`yish va rivojlantirish, fanlardan o`quv reja va dasturlarni ishlab chiqish, ta’lim uslublarini rivojlantirish muammolarini mustaqil o`rganishga olib keladi. Mustaqil ta’lim sifatida tavsiya etiladigan mavzulardan namunalar: 1. O`zbekiston Respublikasi “Ta’lim to`g`risida”gi Qonunining qabul qilinishi, uning maqsadi va mohiyati. 2. O`zbekiston ta’lim tizimidagi islohotlar. 3. Oliy ta’lim tizimida mustaqil ishlarni tashkil etish. Ta’lim uslublari o`qitishning o`z oldiga qo`ygan maqsadlarga erishish usullari hamda o`quv materialini nazariy va amaliy jihatdan yo`naltirish yo`llarini anglatadi. Ta’lim uslubi – o`quv jarayonining majmuaviy vazifalarini echishga yo`naltirilgan o`qituvchi va o`quvchilarning birgalikdagi faoliyatining usuli bo`lsa, ta’lim uslubiyoti – muayyan o`quv predmetidagi o`qitishning ilmiy asoslangan uslub, qoida va usullar tizimini ifodalaydi. O`qitish uslubi o`qitish jarayonida o`qitish, tarbiyalash va rivojlantirish masalalarini echishga yo`naltirilgan ta’lim beruvchi va ta’lim oluvchining tartibli bir-biriga bog`langan faoliyatini anglatadi. O`qitish uslublari ta’lim jarayonida ta’lim beruvchi va ta’lim oluvchi faoliyatining qanday bo`lishi, o`qitish jarayonini qanday tashkil etish va olib borish kerakligini hamda shu jarayonda o`quvchilar qanday ish harakatlarni bajarishlari kerakligini belgilab beradi. O`qitish uslublari o`quv jarayonining muhim tarkibiy qismi hisoblanadi. Faoliyatning tegishli uslublarisiz ta’limning maqsad va vazifalarini o`quv materialining muayyan mazmunini o`quvchilar tomonidan o`zlashtirishga erishib bo`lmaydi.

Ta’lim modeli – ta’lim jarayoni tuzilmasidir. Ta’lim modellari: a n’anaviy va noan’anaviy ta’lim modellari kabi ikki turga ajratiladi Noan’anaviy ta’lim modellarini o`z navbatida hamkorlikda o`rganish, modellashtirish va tadqiqot turlariga ajratish mumkin quyidagilarga: An’anaviy dars muayyan muddatga mo`ljallangan ta’lim jarayoni ko`proq o`qituvchi shaxsiga qaratilgan mavzuga kirish yoritish, muxokama qilish va yakunlash bosqichlaridan iborat ta’lim modelidir . An’anaviy ta’lim uslublari: - ma’ruza, xikoya, tushuntirish, laboratoriya, suxbat, mashq, amaliy - to`rt pogonali uslublar kiradi Noan’anaviy ta’lim uslublari: - Kichik uslublarda ishlash uslubi; - Baxs munozara uslubi; - Davra suxbati uslubi; - Ishbob o`yin; - Loyixalash; - Yo`naltiruvchi matn; - Muammoli vaziyat; - Aqliy xujum; - Rolli o`yin. An’anaviy ta’lim uslublari: Ma ’ ruza – katta xajmdagi o ` quv materialini nisbatan uzoq vaqt davomida monologik bayon etishdir . Bu uslubning asosiy vazifasi – ta’lim berish, o`rgatish. Belgilari: • qat’iy tuzilmaga ega; • nutqiy-mantiqiy bayon qilish; • berilayotgan axborotning ko`pligi. Ma ’ ruzalar o ` qituvchilarga o ` quvchilar tajribasizlik tufayli e ’ tibor bermaydigan fanning muhim lahzalarini ajratib ko ` rsatish imkonini beradi . O`quvchilar bilan o`qituvchining birgalikdagi ushbu faoliyatini tashkil etishning samarali shartlari quyidagilardan iborat:

• ma’ruzaning batafsil rejasini tuzish; • ma’ruza rejasini eshittirish; • rejaning har bir punktini yoritishdan so`ng qisqacha umumiy xulosa qilish; • ma’ruzaning bir qismidan boshqa qismiga (bo`limiga) o`tishda mantiqiy bog`liqlikni ta’minlash; • muammoli bayon qilish; • yozib olish zarur bo`lgan joylarni ajratish (yozdirish); • ma’ruzalarni uning alohida holatlarini batafsil tahlil qilish imkonini beruvchi seminar-mashg`ulotlari va amaliy mashg`ulotlar bilan qo`shib olib borish. Ma’ruza uslubidan foydalanganda ma’lumotlar, tushuntirishlar (izohlar) va faktlar ratsional ravishda taqdim etiladi. Ma ’ruza uslubining afzalliklari: • aniq ilmiy bilimlarga tayanadi; • vaqtdan unumli foydalaniladi; • o ` qituvchi tomonidan o ` quv jarayonini to ` liq nazorat qilish imkoniyati paydo bo ` ladi . Hikoya - uncha katta bo ` lmagan , ta ’ riflovchi xarakterga ega bo ` lgan o ` quv materialini monologik hikoya qiluvchi , xabar beruvchi bayon . Tushuntirish - bayon qilinayotgan turli xolatlarni taxlil qilish, tushuntirish izox berish va isbotlash yordamida o`quv materialini bayon qilish. To`rt pog`onali uslub - amaliy ko`nikmalarni o`zlashtirish jarayonining to`rt pogonasi dorasida kechadigan uslubdir. Bu uslub quyidagi bosqichlardan iborat: Tushuntirish; Nima qilish kerakligini k o` rsatib berish; K o`rsatilgan tarzda qaytarish; Mashq qilish. To`rt pogonali uslubning asosiy belgisi - o`quvchilarning harakatlari o`qituvchi ko`rsatib bergan harakatlar doirasi bilan cheklanganligidir.

Laboratoriya usuli - bu usulda ta’lim oluvchi ta’lim beruvchi rahbarligida oldindan belgilangan reja asosida tajribalar o`tkazadi yoki amaliy vazifalarni bajaradi va shu jarayonda yangi bilimlarni anglaydi, tushunib etadi. Mashq - o`qitish uslubi bo`lib, o`tilgan materialni amaliyotda qo`llash maqsadida, reja bilan tashkil etilgan amallarni ko`p marotaba bajarishdir. Suhbat - o`qitish va o`qishning muloqotlik savol javob usuli. Munozara - faol ta’lim uslubi bo`lib, muhokama ma’lum muammo bo`yicha fikr almashinuv ko`rinishida o`tadi. Aqliy hujum (breynstorming) - g`oyalarni generatsiya qilish usuli bo`lib, bunda qatnashchilar birlashgan holda qiyin muammoni echishga harakat qiladilar, uni echish uchun shaxsiy g`oyalarni ilgari suradilar (generatsiya qiladilar). Namoyish - ta’lim oluvchilarni tabiiy holatda hxodisalar, jarayonlar, ob’ektlar bilan ko`rgazmali tanishtirishga qaratilgan. Bu uslub ta’lim beruvchi tomonidan bayon qilinayotgan ilmiy va nazariy bilimlarni ta’lim oluvchilar tomonidan puxta o`zlashtirish uchun ularning sezgi organlari - eshitish, ko`rish, hid bilish va ta’m bilish, teri sezgilarining bir ob’ektga alohida-alohida yoki bir necha sezgi a’zolarini bir yo`la foydalaniladigan uslubdir. Illyustratsiya - hodisa, narsa jarayonlarni tasviriy shaklda chizma, reproduktsiya, yassi modellar yordamida ko`rsatish va qabul qilishni ko`zlaydi. Videousul - axborotni ko`proq ko`rgazmali o`zlashtirishga asoslangan bo`lib, unda kineskop, kodoskop, proektor, kinoapparat, o`quv televideniesi, videomagnitafon, multimediya, elektron kitob, axborotni displeyda aks ettiruvchi kompyuterdan foydalaniladi. Kitob bilan ishlash uslubi- kitob ustida ishlash, olingan bilimlarni xotirada qayta tiklash, bilimlarni saqlashga qaratilgan uslubdir. Kitob bilan ishlashning Insert uslubi ta’lim oluvchiga yangi axborotni noma’lum yoki tushunarsiz, yoki e’tiroz bildirish lozim bo`lganlarga ajratib, baholash imkonini beradi. O`qish jarayonida o`quv materialining har bir satr boshi yoki qismining mazmuni baholanib, xulosa varaqning chap tomoniga qalam bilan maxsus belgi qo`yib boriladi.

Insert - samarali o`qish va fikrlash uchun belgilarning interfaol tizim. Texnologik xarita - jarayonning qadamba-qadam, boqichma-bosqich, izchillik bilan ko`pincha grafik usulda qo`llaniladigan vositalarni ko`rsatib bergan holda tasvirlash. Ta’lim - tarbiya jarayonining sifat samaradorligini oshirish ko`p jihatdan ta’lim vositalari bilan qay darajada ta’minlanganlik bilan bog`liq bo`ladi. Ta’lim vositalari olti: matnli, tasvirli, audio, modelli, yordamchi jihoz va real turga vositalarga bo`linadi. Matnli -ma’lumot olish va ma’lumotni qayta ishlash uchun: • O`quv dasturlari; • Maxsus adabiyot; • Tarqatma material; • Imtihon va nazorat varaqlari. Tasvirli - umumiy tasavvurni vujudga keltirish uchun: • Fotosuratlar; • Eskiz chizma, chizmalar; • Ramziy tasvirlar, reja jadvallar, simvollar; • Diagramma va grafiklar.; Audio - jarayonlar va ishlash mexanizmlari to`g`risida tasvir va ovoz orqali tasavvurlarni vujudga keltirish: • Video filmlar; • Kompakt disklar; • Audiokassetalar. Tasvir va matnni yozish va saqlash uchun yordamchi jihozlar: • Doskalar (oq doska, magnit doskasi); • Pinbord doskasi; • Video proektor, videoproektor doskasi; • Kodoskop; • Videomagnitafon, kam e ra ; • Kompyuter;

• Flipchart. Modelli - o`rganilayotgan ob’ektning modeli orqali u xaqda tasavvur xosil qilish: • Modellar; • Maketlar. Real - o`rganilayotgan ob’ektlar haqida tasavvurni vujudga keltirish: • Asbob uskunalar; • Stanoklar; • Yarim tayyor mahsulotlarfoydalaniladi. Jahon pedagogikasida o ` qitish uslublarining vazifalari va tamoyilariga qarab bir necha guruhga bo ` lish mumkin , lekin o ` qitish uslublari qator qarashlarga ega va turli nuqtai - nazarlarda qurilishi mumkin . Tabiiyki ularni sinflashda turli xil yondashishga olib keladi . S . I . Perovskiy E . Ya . Golandlar o ` qitish uslublarini axborotni qabul qilish tasnifi va uzatish manbai bo ` yicha og ` zaki , ko ` rgazmali va amaliy uslublarga ajratganlar . M . N . Skotkin , I . Ya . Laynerlar ta ’ lim tarkibini o ` zlashtirish bo ` yicha ta ’ lim oluvchilarning tushunish faoliyati tasnifiga mos ravishda : ko ` rgazmali tushuntirish , ( axborot - retseptiv ), reproduktiv , muammoli yoritish , qismli izlanuvchan yoki evristik va tadqiqotli kabi uslublarga ajratadilar M . I . Maxmutov ta ’ lim uslublarini o ` qitish uslublariga mos ravishda axborot - muammoli va ijro etuvchi , tushuntirish va reproduktiv , amaliy - ko ` rsatmali va produktiv - amaliy , undovchan - tushuntirish va qismli izlanuvchan kabi sinflashni taklif qilgan . N.M. Verzilin, A.N. Aleksyuk, ID. Zvereevlar o`qitish uslublarini sinflashda bilim manbai bo`yicha va mantiqiy isbot bilan bir vaqtda ta’lim oluvchilarning o`quv faoliyati mustaqillik darajasi va bilimlar manbai bo`yicha yondoshishni ko`proq qo`llashni taklif qilganlar.

S.G. Shopovalenko o`qitish uslublarini to`rt tomonlama qurish orqali: mantiqiy-tarkibiy; manbali; jarayonli va uyushgan-boshqarmali sinflashni taklif qilgan. Umumiy o`qitish amaliyotida ko`p tarqalgan kamchiliklar sifatida atoqli rus pedagogi N. V. Kuxarev N.V. quyidagilarni ko`rsatib o`tadi: - umumiy o`qitish amaliyotini bir xilligi ularni tuzilishini mutloqligi; - dars tarkibidan ozroq chetga chiqa olmaslik, ta’lim oluvchilarning e’tiborini yo`qligi; - frontal ishlarning individual ishlar bilan nomutanosib qo`shilib ketishi; - ta’lim oluvchini savoliga ta’lim beruvchining va oluvchilarning e’tiborsizligi; - ta’lim oluvchilarning bilish imkoniyatlarini qadrlamaslik yoki o`ta qadrlash; - kuchli ta’lim oluvchilar savol javoblari misolida zaif ta’lim oluvchilarni o`qita olmaslik; - ta’lim oluvchilarning bilish imkoniyatlarini rivojlantirish o`rniga tashqi ko`rinishlarini faollashtirish; - darsda vaqtni ratsional taqsimlamaslik. savol javoblarni cho`zish, yangi materiallni bayon etishda va mustahkamlashda vaqtni qisqartirish; - uy vazifasini bajarishda va darsda mustaqil ishlarga ko`nikmalar hosil qilishda chala va loqaydlik bilan o`qitish; - ratsional taqsimlanmagan o`qitish uslublarini tanlash, yangi muhitni hisobga olmay birovning malakasini ko`chirib olish. Atoqli rus pedagoglaridan biri Ushinskiy o`qitishni yuqori sifatini ta’minlash uchun ta’lim oluvchilarni samarali mehnat tizimlariga jalb etishda va bunda ta’lim oluvchilar va ta’lim beruvchini ortiqcha yuklamalardan olib qochish, bunday hodisaga yo`l qo`ymaslik, ularni faoliyatini baholashda baho yig`ishga va formallashtirishni oldini olish, buning uchun butun an’anaviy darslarni va uni tarkibiy tuzilishini qayta ko`rish lozimgini ta’kidlab o`tgan. Atoqli pedagog Ushinskiy aytganidek, har bir ta’lim oluvchi o`qishga o`rganishi lozim.

Har bir ta’lim oluvchini kitobdan bilimni qidirib olishga, matndan, ta’lim beruvchidan va o`z do`stlaridan olgan mustaqil qayta ishlangan bilimini to`g`ri, tartibli, ifodali va qiziqarli bayon etishga o`rgatish katta masaladir. Darsda har bir ta’lim oluvchi nafaqat bilimlarni kitoblardan yoki boshqa manbalardan olishi, mustaqil qayta ishlashni o`rganishi, balki bu bilimlarni turli voqea, xodisa va turli maqsadlarda qo`llay olishni o`rganishi lozim, chunki bu bilimlar xaqiqatda mustahkam, egiluvchan, to`g`ri, keragicha to`liq tizimli bo`lishi kerak va amaliy yo`nalishga ega bo`lmog`i shart. M.N. Skatkin va I.Ya. Lernerlar tomonidan taklif qilingan o`qitish uslublari o`qitish jarayonini tashkiliy shakllarini to`liq qismlarga bog`liq bo`lmagan holda olingan bilish jarayonining qator bosqichlarni tasvirlab beradi: Axborot – retseptiv uslub . Bu uslubdan boshlab darsda bilish jarayoni boshlanadi. Ta’lim beruvchi axborotni beradi, ta’lim oluvchilar uni qabul qiladilar, eslab qoladilar, fikr yuritadilar. Axborotni boshlang`ich manbai sifatida kitob, o`quv qo`llanma, ko`rgazma qurol va vositalar xizmat qilishi mumkin. Reproduktiv uslub – ta’lim beruvchi savoli yoki topshirig`i asosida o`rganilayotgan materialni ta’lim oluvchilar qayta ishlaydilar. Ular ta’lim beruvchi bayoniga yoki kitob, o`quv qo`llanma yordamiga tayanadilar. Muammoli bayon uslubi – ta’lim beruvchi muammo tanlaydi, o`zi echadi lekin, bunda uning echimi yo`l ko`rsatadi. Biroq ziddiyatlarni ta’lim oluvchilarga tushunarli qilib beradi. Echish yo`lidagi harakatlarni ya’ni qanday fikr yuritishni ochib beradi. Bu uslubda ta’lim beruvchi ilmiy bilish namunalarini, muammoni ilmiy echishni “bilim embriologiyasi”ni ko`rsatadi. Ta’lim oluvchilar bu harakatlarni ishonchliligini nazorat qiladilar, uni mantig`ini fikriy kuzatadilar, butun muammoni echish bosqichlarini o`zlashtiradilar. Qisman izlanuvchan yoki evristik uslubda ta’lim oluvchilarni butun masalani echishga o`rgatish uchun, ularni har bir echim bosqichlarini mustaqil bajarishga o`qitish zarur bo`ladi. Bir holatda – muammoni ko`rish, hujjatlarga tasvirlangan isbot yoki hodisaga rasmga savollar qo`yishni taklif qilish, boshqasida – isbot tuzish, uchinchidan

ko`rsatilayotgan dalillardan xulosalar chiqarish, to`rtinchidan tahlillarni aytib berish, beshinchidan echimni tekshirish rejasini tuzish. Tadqiqot uslubi ijodiy faoliyatning asosiy o`qitish uslubi bo`lib hisoblanadi. Bu uslubning oddiy variantlarida ham muammoli masalani to`liq echishda, uning kerakli bosqichlaridan mustaqil o`tishda ta’lim oluvchidan maxsus tayyorgarlikni talab etadi. O`qitish uslubi –o`qitishni uyushtirilgan tuzilmasini hamda to`liq olingan o`qitish jarayonini o`z ichiga olgan tuzilmadir. O`qitish uslublari – o`qitish jarayonini uyushtirilgan harakatdagi va ishdagi tuzilmasi.A.F. Osborn tomonidan “Fikriy xujum” uslubi tavsiya etilgan bo`lib, uning asosiy tamoyili va sharti mashg`ulot bahsining har bir ishtirokchisi tomonidan o`rtaga tashlanayotgan fikrga nisbatan tanqidiy fikrlashni, har qanday lo`qma va xazilni rag`batlantirishdan iboratdir. J. Donalds Filips tomonidan “Yalpi fikriy xujum” uslubi ishlab chiqilgan bo`lib, uni har bir 20-60 nafar ta’lim oluvchiga qo`llash mumkin. Mutaxasisslik fanlari bo`yicha o`quv faoliyatning turlarini o`quv-metodik jihatdan ta’minlash. Dars - ta’limni tashkil etish asosiy shakli. Dars ta’lim jarayonining yaxlitligi nuqtai nazaridan ta’limning asosiy tashkiliy usuli hisoblanadi. Unda sinf- dars tizimining xususiyatlari aks etadi , unda o`quvchilarni ommaviy qamrab olish, tashkiliy tartib va o`quv ishlarining muntazamligi ta’minlanadi. Dars iqtisodiy jihatdan foydalidir. O`quvchilar hamda sinf jamoasining individual xususiyatlarini bilishi o`qituvchi uchun har bir o`quvchi faoliyatiga rag`batlantiruvchi ta’sir ko`rsatishga imkon beradi. Dars doirasida ommaviy, guruhli va individual ta’lim shakllarini birlashtirish imkoniyati uning rad etib bo`lmaydigan ustunligi hisoblanadi. Dars bevosita o`qituvchi rahbarligida aniq belgilangan vaqt davomida muayyan o`quvchilar guruhi bilan olib boriladigan ta’lim jarayonining asosiy

shakli sanaladi. Darsda har bir o`quvchi xususiyatlarini hisobga olish, barcha o`quvchilarning mashg`ulot jarayonida o`rganilayotgan fan asoslarini egallab olishlari, ularning idrok etish qobiliyatlari va ma’naviy-axloqiy sifatlarini tarbiyalash hamda rivojlantirish uchun qulay sharoitlarni yaratiladi. Dars ta’limning boshqa shakllaridan farq qiluvchi o`ziga xos belgilarga ega, chunonchi: o`quvchilarning doimiy guruhi, o`quvchilar faoliyatiga ularning har biri xususiyatlarini hisobga olish bilan rahbarlik qilish, o`rganilayotgan fan asoslarini bevosita darsda egallab olish (bu belgilari darsning faqat mazmunini emas, balki o`z xususiyatini ham aks ettiradi). Darsning tuzilishi oddiy va ancha murakkab bo`lishi mumkin. Bu o`quv materialining mazmuni, darsning didaktik maqsadi, o`quvchilar va jamoa sifatida sinfning xususiyatlariga bog`liq. Zamonaviy didaktikada dars quyidagi turlari ajratib ko`rsatilgan: • aralash darslar; • yangima’lumotlar, • aniq hodisalar bilan tanishish bo`yicha yoki umumlashtirishlarni anglab yetish va o`zlashtirish maqsadiga ega darslar; • bilimlarini mustahkamlash va takrorlash darslari; • o`rganilganlarni umumlashtirish va tizimlashtirish asosiy maqsadiga ega darslar; • malaka va k o`nikmalarni ishlab chiqish va mustahkamlash darslari; • bilimlarni tekshirish va tekshirish ishlarini o`rganish darsi; • o`z tuzilishi bo`yicha oddiy bo`lgan, ya’ni bitta asosiy didaktik maqsadga ega bo`lgan dars turlari (o`rta va katta sinflarda qo`llash uchun mos keladi). Zamonaviy darslar quyidagi talablarga javob bera olishi lozim: • fanning ilg ` or yutuqlari , pedagogik texnologiyalardan foydalanish , darsni o ` quvtarbiyaviy jarayon qonuniyatlari asosida tashkil etish ; • darsda barcha didaktik tamoyil va qoidalarning optimal nisbatlarini ta’minlash; • o`quvchilarning qiziqishlari, layoqati va talablarini hisobga olish asosida ular tomonidan bilimlarning puxta o`zlashtirilishi uchun zarur sharoitlarni

yaratish; • o`quvchilar anglab yetadigan fanlararo bog`liqliklarni o`rnatish; • ilgari o`rganilgan bilim va malakalari, shuningdek, o`quvchilarning rivojlanish darajasiga tayanish; • shaxsning har tomonlama rivojlantirishni motivatsiyalash va faollashtirish; • o`quv-tarbiyaviy faoliyat barcha bosqichlarining mantiqiyligi va emotsionalligi; • pedagogik vositalardan samarali foydalanish; • zarur bilim, ko`nikma va malakalar, fikrlash va faoliyat ratsional usullarini shakllantirish; • mavjud bilimlarni doimo boyitib borish ehtiyojini yuzaga keltirish; • har bir darsni puxta loyihalashtirish, rejalashtirish, tashhis va taxmin qilish. Har bir dars quyidagi uchta asosiy maqsadga erishishga yo`naltiriladi: o`qitish, tarbiyalash, rivojlantirish. Ana shularni hisobga olib darsga umumiy talablar didaktik, tarbiyaviy va rivojlantiruvchi talablarda aniq ifodalanadi. Didaktik (yoki ta’lim)iy talablarga har bir darsning ta’lim vazifalarini aniq belgilash, darsni axborotlar bilan boyitish, ijtimoiy va shaxsiy ehtiyojlarni hisobga olish bilan mazmunini optimallashtirish, idrok etish eng yangi texnologiyalarini kiritish, turli xildagi shakli, metodlari va ko`rinishlaridan mos ravishda foydalanish, dars tuzilishini shakllantirishga ijodiy yondoshish, jamoaviy faoliyat usullari bilan birga o`quvchilar mustaqil faoliyatlarini turli shakllaridan birga foydalanish, operativ qayta aloqani ta’minlash, amaliy nazorat va boshharuvni amalga oshirish, ilmiy mo`ljal va darsni mahorat bilan o`tkazishni ta’minlash kabilar kiradi. Darsga nisbatan qo`yilavdigan tarbiyaviy talablar o`quv materialining tarbiyaviy imkoniyatlarini aniqlash, darsdagi faoliyat, aniq erishilishi mumkin bo`lgan tarbiyaviy maqsadlarni shakllantirish va qo`yish, faqat o`quv ishlari maqsadlari va mazmunidan tabiiy ravishda kelib chiqadigan tarbiyaviy masalalarni belgilash, o`quvchilarni umuminsoniy qadriyatlarda tarbiyalash, hayotiy muhim sifatlar (tirishqoqlik , tartiblilik, mas’uliyatlilik, intizomlilik, mustaqillik, ish

bajarishga qobiliyatlilik, e’tiborlilik, halollik va boshqalar)ni shakllantirish, o`quvchilarga diqqat-e’tiborli munosabatda bo`lib, pedagogik odob talablariga amal qilish, o`quvchilar bilan hamkorlik va ularning muvaffaqiyat qozonishlaridan manfaatdor bo`lishdan iborat. Barcha darslarda doim amalga oshirilib boriladigan rivojlantiruvchi talablarga o`quvchilarda o`quv-o`rganish faoliyati ijobiy sifatlari, qiziqish, ijodiy tashabbuskorlik va faollik shakllantirish hamda rivojlantirish, o`quvchilarning idrok etish imkoniyatlari darajasini o`rganish, hisobga olish, “rivojlanishning yaqin zonasini loyihalashtirish”, “o`zib ketish” darajasidagi o`quv mashg`ulotlarin i tashkil etish, rivojlanishidagi yangi o`zgarishlarni rag`batlantirish, o`quvchilarning intellektual, emotsional, ijtimoiy rivojlanishlaridagi «sakrash»larni oldindan ko`ra bilish, boshlanayotgan o`zgarishlarni hisobga olish asosida o`quv mashg`ulotlarini operativ qayta qurish kabilar kiradi. Nostandart darslar . XX asr 70-yillari o`rtalarida milliy maktablarda o`quvchilarning mashg`ulotlarga qiziqishlarining pasayish xavfi aniqlandi. Muammoni bartaraf etish maqsadida nostandart darslarning tashkil etilishiga alohida e’tibor haratildi. Nostandart dars an’anaviy tuzilishdagi improvizatsion o`quv mashg`ulotidir. Pedagogik adabiyotlarni tahlil qilish nostandart darslarning o`nlab turlari mavjudligini ko`rsatdi. Ular orasida “berilish” darsi, amaliy o`yinlar, matbuot konferentsiyalari, ijodiy hisobotlar, musobaqalar, KVN turidagi o`yinlar, tanlov, teatrlashtirilgan darslar, binar, kompyuterli darslar, fantaziyalar, “sudlar”, haqiqatni izlash, “paradokslar”, auktsionlar , dialoglar va boshqalar ko`zga tashlanadi. Talabalar mustaqil ishlarini tashkil etish, nazorat qilish va baholash tartibi quyidagi mulohazalarda keltirilgan (Talabalar mustaqil ishlarini tashkil etish, nazorat qilish va baholash tartibi to`g`risida Nizom): Talabalar mustaqil ishlarini tashkil etish, nazorat qilish va baholash tartibi to`g`risida Nizom O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2001-yil 16- avgustdagi "Oliy ta’limning davlat ta’lim standartlarini tasdiqlash to`g`risida"gi 343-son qarori, Oliy va o`rta maxsus ta’lim vazirligining 2005-yil 21-fevraldagi

“Talabalar mustaqil ishini tashkil etish, nazorat qilish va baholash tartibi to`g`risidagi namunaviy nizom to`g`risida”gi 34-sonli buyrug`i, 2009 yil 14 avgustdagi 286-sonli buyrug`i bilan tasdiqlangan “Talabalar mustaqil ishini tashkil etish va nazorat qilish bo`yicha yo`riqnoma” asosida talabalar tomonidan fanlarni o`zlashtirish sifatini yaxshilash hamda talabalarda mustaqil fikrlash, axborot manbalaridan olingan ma’lumotlarni tahlil etish, xulosalash, tatbiq etishga yo`naltirilgan ko`nikma va malakalarni rivojlantirish maqsadida ishlab chiqilgan bo`lib, talabalarning mustaqil ishlarini tashkil etish, nazorat qilish va baholash tartibini belgilaydi. Fanlardan mustaqil ishlar namunaviy va ishchi o`quv rejalari asosida muayyan fanni to`la o`zlashtirish uchun belgilangan o`quv ishlari hajmining bir qismi sifatida, o`qituvchi nazorati ostida talabaning fan uchun tutgan umumiy daftariga (ma’ruza, amaliy, seminar, laboratoriya) fanlar kesimida keltirilgan mustaqil ta’lim mavzulari mustaqil tarzda bajariladi. Mustaqil ish mavzularini bajarishda asosan fanning ishchi dasturida keltirilgan asosiy, qo`shimcha adabiyotlardan, universitet ARMi manbalaridan hamda Internet tarmog`ida mavjud materiallardan, kafedra professor-o`qituvchilari tomonidan yaratilgan O`UM, o`quv-uslubiy qo`llanma va ko`rsatma, ma’ruza matnlari, shuningdek boshqa manbalardan foydalaniladi. Talabalarning mustaqil ishlarni bajarish bo`yicha to`plagan reyting ballari o`quv semestri davomida har bir fan bo`yicha auditoriya o`quv ishlariga berilgan reyting ballari bilan birgalikda akademik guruhlarning reyting qaydnomasida qayd etiladi. Talaba mustaqil ishining asosiy maqsadi - talabalarda, fan o`qituvchisining rahbarligi va nazorati ostida, muayyan fan bo`yicha ma’ruza, amaliy (seminar) va laboratoriya mashg`ulotlaridan berilgan o`quv topshiriqlarini mustaqil ravishda bajarish jarayonida zarur bilim, ko`nikma va malakalarni shakllantirish hamda rivojlantirishdan iborat. Talaba mustaqil ishining vazifalari: - fanlardan ma ’ ruza ( amaliy laboratoriya ) mashg ` ulotlarida berilgan

bilimlarni mustaqil tarzda puxta , mukammal o ` zlashtirish ko ` nikmalariga ega bo ` lish ; - tavsiya etilgan adabiyotlarni universitet ARMida va internet saytlaridan topish , mavzularni o ` rganish jarayonida kerakli ma ’ lumotlarni izlab yig ` ish , qulay usullari va vositalarini aniqlash ; - o ` quv va ilmiy adabiyotlar , ilmiy , ilmiy - metodik jurnallar hamda me ’ yoriy hujjatlar bilan ishlash , elektron o ` quv adabiyotlar va ma ’ lumotlar bankidan foydalana olish va zarur ma ’ lumotlarni to ` plash hamda tahlil qilish ; - internet tarmog`ining tavsiya etilgan saytlaridan maqsadli foydalanishga o`rgatish; - o`quv mashg`ulotlarida berilgan topshiriqlarning ratsional echimini topish va tahlil etish; - fanlardan mustaqil ish topshiriqlarni, hisob chizma ishlarini, kurs ishi va kurs loyihalarini bajarishda tizimli va ijodiy yondoshishga o`rgatish; - mustaqil ish topshiriqlarini bajarish jarayonida ishlab chiqilgan echim, loyiha yoki g`oyalarni asoslash va mutaxassislar jamoasida himoya qilish; - fan bo`yicha talabaning mustaqil fikrlash, bilim, ko`nikma va tasavvur olamini hamda muammolarni mustaqil hal qila olish qobiliyatini shakllantirishdan iborat. Talaba mustaqil ishini tashkil etishda muayyan fan(kurs)ning xususiyatlarini, shuningdek, har bir talabaning akademik o`zlashtirish darajasi va qobiliyatini hisobga olgan holda quyidagi shakllardan foydalaniladi: • O`quv-uslubiy majmualar asosida ma’ruza mavzulari materiallarini mustaqil o`zlashtirish; • seminar va amaliy mashg`ulotlar bo`yicha uyga berilgan topshiriqlarni bajarish; • laboratoriya ishlarini bajarishga tayyorgarlik ko`rish hamda hisobotlar tayyorlash; • Texnikaviy, tabiiy fanlar bo`yicha xisob-grafik ishlarni bajarish; • kurs ishi (loyihasi)ni mustaqil bajarish;

• ilmiy maqola, Respublika va xalqaro miqyosidagi anjumanlarga ma’ruza tezislarini tayyorlash. Fanning xususiyatlaridan kelib chiqqan holda, kafedra yig`ilishi qaroriga ko`ra fanlardan talaba mustaqil ishlarini tashkil etishda boshqa shakllardan ham foydalanilishi mumkin. O`quv fanlari bo`yicha namunaviy va ishchi dasturlarda talaba mustaqil ishining shakli, mazmuni va hajmi hamda baholash mezoni ko`rsatiladi; Kafedralar tomonidan talaba mustaqil ishi uchun ajratilgan vaqt byudjetiga mos ravishda har bir fan bo`yicha mustaqil ishning tashkiliy shakllari, topshiriqlar ishlab chiqiladi va kafedra yig`ilishida muhokama etilib, fakultet o`quv-uslubiy kengashida tasdiqlanadi. Kafedraning reyting oynasida har bir fan bo`yicha mustaqil ta’lim mavzulari tanishtirish uchun e’lon qilinadi. Kafedra tomonidan mustaqil ishlarni bajarish bo`yicha fanlardan talabalarga zaruriy metodik qo`llanma, ko`rsatma va tavsiyalar ishlab chiqiladi. Fanlar bo`yicha ma’ruza (amaliy, seminar, laboratoriya) mashg`ulotlaridan mustaqil ish topshiriqlari kafedralarning etakchi professor–o`qituvchilari (professor, dotsentlar), fan o`qituvchisi bilan birgalikda ishlab chiqiladi, kafedra yig`ilishida muhokamadan o`tkaziladi va tegishi qaror bilan tasdiqlanadi. Fanlardan mustaqil ish topshiriqlari fan bo`yicha ishchi dasturga mos holda mavzular keltiriladi va mustaqil ish topshiriqlarini bajarish muddatlari ko`rsatiladi. Fanning ishchi o`quv dasturiga kiritilgan va ma’ruza shaklida o`rganishi belgilangan mavzularni to`laligicha mustaqil ish sifatida bajarilishiga ruxsat etilmaydi. Amaliy, (seminar) mashg`ulotlar bo`yicha auditoriyada bajarilgan topshiriqlarga mazmunan o`xshash, murakkabligi mos keluvchi topshiriqlar mustaqil tarzda uyda ishlashga tavsiya etiladi. Laboratoriya ishida nazariy tayyorgalik ko`rish, natijalar olish, tahlil etish hamda o`lchash xatoliklarini aniqlash mustaqil ish topshirig`i hisoblanadi, lekin laboratoriya ishi bajarilib, to`la topshirgandan so`ng hisobga olinadi.

Kafedralar tomonidan fanlardan mustaqil ish topshiriqlarini bajarish uchun zarur bo`lgan o`quv adabiyotlari, metodik adabiyotlar, metodik tavsiyalar, ko`rsatmalar, internet saytlari va h.k.lar aniq ko`rsatiladi. Mustaqil ishlarni bajarish jarayonida fan o`qituvchisi tomonidan talabalarning talablari asosida konsultatsiyalar uyushtiriladi. Talabalar tomonidan kurs ishi (loyiha) larini tayyorlash jarayonida zarur hollarda markaziy AKM, ARMlardan kollejlar, litseylarning ARMlaridan, internet tarmoqlaridan foydalanishga amaliy imkoniyatlar yaratib beriladi. Fanlardan mustaqil ishlar bo`yicha tayyorlangan materiallar talabaning fan bo`yicha tutgan ma’ruza va amaliy (seminar) mashg`ulotlari daftariga yoziladi, o`qituvchi tomonidan ko`rib chiqiladi va qisqa og`zaki so`rov orqali baholanadi. Laboratoriya mashg`ulotlarida mustaqil ish topshiriqlarini bajarish natijalari ham laboratoriya daftariga yoziladi. Talaba har bir laboratoriya ishi bo`yicha kollokvium topshirganidan so`ng laboratoriya ishini bajarishga ruxsat etiladi va ishni to`la topshirgandan so`ng baholanadi. Hisob-chizma ishlarini hamda kurs ishi yoki kurs loyihasi ishlarini mustaqil bajarish natijalari belgilangan tartibda yoziladi va himoya qilinadi, baholanadi. Kafedralar tomonidan fanlardan ma’ruza, amaliy (seminar) va laboratoriya mashg`ulotlari bo`yicha mustaqil ish topshirish grafigi semestr boshlanishida kafedraning reytinglar oynasiga osib qo`yiladi. Fanlardan o`quv mashg`ulotlari kesimida mustaqil ish topshiriqlarini grafik asosida mashg`ulot daftariga qayt etib bajarish va muddatida topshirish mas’uliyati talabaga, nazorati fan o`qituvchisi zimmasiga yuklatiladi. Belgilangan muddatda topshirilmagan mustaqil ish topshiriqlari fakultet dekanatining ruxsatnomasi asosida JNdan keyingi JNga qadar, ONdan keyingi ONga qadar muddatlarda topshirishga ruxsat etiladi. Fanlardan talabalar mustaqil ishlarining bajarilishi fan o`qituvchisi tomonidan nazorat qilinadi. Fan o`qituvchisi mustaqil ish topshiriqlarini muddatida bajarmagan va topshirmagan talabalar to`g`risida kafedra yig`ilishida axborot

beradi. Kafedraning yig`ilish qaroriga asosan dekanatlarga o`zlashtirmagan talabalar to`g`risida ma’lumot beriladi. Fanlardan talabalar mustaqil ishlarining bajarilishi kafedra yig`ilishlarida har oyda bir marta, fakultet kengashida semestr davomida kamida uch marta muhokama etiladi. Fanlardan talabalarning mustaqil ishlari o`quv rejada fan bo`yicha ajratilgan soatlar hisobidan ishlab chiqilgan reyting ishlanmaga ko`ra reyting jadvalida qayd etilgan bo`lib, JN va ON uchun ajratilgan ballarga qo`shib baholanadi. Fanlardan JN va ON hamda mustaqil ish topshiriqlarini bajarish bo`yicha to`plangan ballari kafedraning reyting oynasida yoritib boriladi. Fanlardan talabalar mustaqil ishlarini nazorat qilish tartibi va baholash mezonlari kafedralar tomonidan ishlab chiqiladi va tegishli tartibda tasdiqlanadi. Mustaqil ishlarni baholash mezonlari talabalarga o`quv semestri boshlanishida e’lon qilinadi. Har bir mustaqil ishning mavzusiga ballar ajratish, fanning reyting ishlanmasiga asoslanilgan holda fan o`qituvchisi tomonidan ishlab chiqiladi hamda kafedra yig`ilishida muhokama etilib, kafedra mudiri tomonidan tasdiqlashga tavsiya etiladi Oliy ta’lim muassasalarida talabalar bilimini nazorat qilish va baholash tizimi quydagi mulohazalarda keltirilgan (Oliy ta’lim muassasalarida talabalar bilimini nazorat qilish va baholash tizimi to`g`risidagi NIZOM, O`zbekiston Respublikasi Oliy va o`rta maxsus ta’lim vazirining 2018 yil 9 avgustdagi 19-2018-sonli buyrug`i) : Mazkur Nizom O`zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018 yil 5 iyundagi PQ-3775-son «Oliy ta’lim muassasalarida ta’lim sifatini oshirish va ularning mamlakatda amalga oshirilayotgan keng qamrovli islohotlarda faol ishtirokini ta’minlash bo`yicha qo`shimcha chora-tadbirlar to`g`risida»gi qaroriga muvofiq oliy ta’lim muassasalarida talabalar bilimini nazorat qilish va baholash tizimini belgilaydi.

Mazkur Nizom 2018-2019 o`quv yilida, shuningdek keyingi o`quv yillarida oliy ta’lim muassasalariga o`qishga qabul qilingan talabalarning bilimini nazorat qilish hamda baholashda qo`llaniladi. Mazkur Nizom talablari qonun hujjatlariga muvofiq o`quv jarayoni modul tizimiga asoslangan oliy ta’lim muassasalarida talabalar bilimini nazorat qilish va baholashda qo`llanilmaydi. Talabalar oliy ta’lim muassasalari professor-o`qituvchilari tomonidan birinchi mashg`ulotda mazkur Nizom talablari bilan tanishtirilishi shart. Talabalar bilimini baholashda malakaviy amaliyot, kurs ishi, fan (fanlararo) davlat attestatsiyasi, bitiruv malakaviy ishi, shuningdek magistratura bosqichida ilmiy-tadqiqot va ilmiy-pedagogik ishlar hamda magistrlik dissertatsiyasi bo`yicha mazkur Nizomda belgilangan baholash mezonlari qo`llaniladi. Oliy ta’lim muassasalarida talabalar bilimini nazorat qilish oraliq va yakuniy nazorat turlarini o`tkazish orqali amalga oshiriladi. Oraliq nazorat semestr davomida ishchi fan dasturining tegishli bo`limi tugagandan keyin talabaning bilim va amaliy ko`nikmalarini baholash maqsadida o`quv mashg`ulotlari davomida o`tkaziladi. Oraliq nazorat turi har bir fan bo`yicha fanning xususiyatidan kelib chiqqan holda 2 martagacha o`tkazilishi mumkin. Oraliq nazorat turini o`tkazish shakli va muddati fanning xususiyati va fanga ajratilgan soatlardan kelib chiqib tegishli kafedra tomonidan belgilanadi. Oraliq nazorat turining topshiriqlari tegishli kafedra professor-o`qituvchilari tomonidan ishlab chiqiladi va mazkur kafedra mudiri tomonidan tasdiqlanadi. Semestr davomida haftasiga 2 akademik soatdan (tibbiyot oliy ta’lim muassasalarida 4 akademik soatdan) kam bo`lgan fanlar bo`yicha oraliq nazorat turi o`tkazilmaydi. Talabaning amaliy, seminar, laboratoriya mashg`ulotlari va mustaqil ta’lim topshiriqlarini bajarishi, shuningdek uning ushbu mashg`ulotlardagi faolligi fan o`qituvchisi tomonidan baholab boriladi. Baholash mazkur Nizomning tegishli bandlari nazarda tutilgan mezonlar asosida amalga oshiriladi.

Talabani oraliq nazorat turi bo`yicha baholashda, uning o`quv mashg`ulotlari davomida olgan baholari inobatga olinadi. Yakuniy nazorat turi semestr yakunida (tibbiyot oliy ta’lim muassasalarida fan yakunida) tegishli fan bo`yicha talabaning nazariy bilim va amaliy ko`nikmalarini o`zlashtirish darajasini aniqlash maqsadida o`tkaziladi. Yakuniy nazorat turini o`tkazish shakli tegishli fan bo`yicha kafedra tomonidan belgilanadi. Yakuniy nazorat turi oliy ta’lim muassasasining tegishli fakultet dekani yoki o`quv-uslubiy bo`lim tomonidan ishlab chiqiladigan hamda o`quv ishlari bo`yicha prorektor tomonidan tasdiqlanadigan Yakuniy nazorat turlarini o`tkazish jadvaliga muvofiq o`tkaziladi. Tibbiyot oliy ta’lim muassasalarida oraliq va yakuniy nazorat turlari ob’ektiv tizimlashtirilgan klinik sinov yoki ob’ektiv tizimlashtirilgan imtihon shakllarida o`tkazilishi mumkin. Talabalarning bilimi quyidagi mezonlar asosida: talaba mustaqil xulosa va qaror qabul qiladi, ijodiy fikrlay oladi, mustaqil mushohada yuritadi, olgan bilimini amalda qo`llay oladi, fanning (mavzuning) mohiyatini tushunadi, biladi, ifodalay oladi, aytib beradi hamda fan (mavzu) bo`yicha tasavvurga ega deb topilganda — 5 (a’lo) baho; talaba mustaqil mushohada yuritadi, olgan bilimini amalda qo`llay oladi, fanning (mavzuning) mohiyatni tushunadi, biladi, ifodalay oladi, aytib beradi hamda fan (mavzu) bo`yicha tasavvurga ega deb topilganda — 4 (yaxshi) baho; talaba olgan bilimini amalda qo`llay oladi, fanning (mavzuning) mohiyatni tushunadi, biladi, ifodalay oladi, aytib beradi hamda fan (mavzu) bo`yicha tasavvurga ega deb topilganda — 3 (qoniqarli) baho; talaba fan dasturini o`zlashtirmagan, fanning (mavzuning) mohiyatini tushunmaydi hamda fan (mavzu) bo`yicha tasavvurga ega emas deb topilganda — 2 (qoniqarsiz) baho bilan baholanadi. Nazorat turlarini o`tkazish bo`yicha tuzilgan topshiriqlarning mazmuni talabaning o`zlashtirishini xolis (ob’ektiv) va aniq baholash imkoniyatini berishi shart.

Talabalar bilimini baholash 5 baholik tizimda amalga oshiriladi. Oraliq nazorat turini o`tkazish va mazkur nazorat turi bo`yicha talabaning bilimini baholash tegishli fan bo`yicha o`quv mashg`ulotlarini olib borgan professor-o`qituvchi tomonidan amalga oshiriladi. Yakuniy nazorat turini o`tkazish va mazkur nazorat turi bo`yicha talabaning bilimini baholash o`quv mashg`ulotlarini olib bormagan professor-o`qituvchi tomonidan amalga oshiriladi. Tegishli fan bo`yicha o`quv mashg`ulotlarini olib borgan professor-o`qituvchi yakuniy nazorat turini o`tkazishda ishtirok etishi taqiqlanadi. Yakuniy nazorat turini o`tkazishda kelishuv asosida boshqa oliy ta’lim muassasalarining tegishli fan bo`yicha professor-o`qituvchilari jalb qilinishi mumkin. Tibbiyot oliy ta’lim muassasalarida oraliq va yakuniy nazorat turlarini o`tkazish, shuningdek talabalarning bilimini baholash tegishli kafedra mudiri tomonidan tashkil etiladigan komissiya tomonidan amalga oshiriladi. Komissiya tarkibi tegishli fan professor-o`qituvchilari va soha mutaxassislari orasidan shakllantiriladi. Komissiya tarkibiga kelishuv asosida boshqa tashkilotlarning soha mutaxassislari ham jalb qilinishi mumkin. Oliy ta’lim muassasasida nazorat turlarini o`tkazilishi tegishli oliy ta’lim muassasasining ta’lim sifatini nazorat qilish bo`limi tomonidan doimiy ravishda o`rganib boriladi. Bunda nazorat turlarini o`tkazilish tartibi buzilganligi aniqlangan hollarda, o`tkazilgan nazorat turlarining natijalari bekor qilinishi hamda tegishli nazorat turi qaytadan o`tkazilishi mumkin. Talaba tegishli fan bo`yicha yakuniy nazorat turi o`tkaziladigan muddatga qadar oraliq nazorat turini topshirgan bo`lishlari shart. Oraliq nazorat turini topshirmagan, shuningdek ushbu nazorat turi bo`yicha «2» (qoniqarsiz) baho bilan baholangan talaba yakuniy nazorat turiga kiritilmaydi. Yakuniy nazorat turiga kirmagan yoki kiritilmagan, shuningdek ushbu nazorat turi bo`yicha «2» (qoniqarsiz) baho bilan baholangan talaba akademik qarzdor hisoblanadi.

Talaba uzrli sabablarga ko`ra oraliq va (yoki) yakuniy nazorat turiga kirmagan taqdirda ushbu talabaga tegishli nazorat turini qayta topshirishga fakultet dekanining farmoyishi asosida ruxsat beriladi. Bir kunda 1 tadan ortiq fan bo`yicha yakuniy nazorat turi o`tkazilishiga yo`l qo`yilmaydi. Yakuniy nazorat turlarini o`tkazish kamida 2 kun oralig`ida belgilanishi lozim. Bitiruvchi kurs bo`lmagan talabalar kuzgi semestr natijalari bo`yicha 3 tagacha fandan (fanlardan) akademik qarzdorligi bo`lgan hollarda talabaga bir oygacha, bahorgi semestr natijalari bo`yicha 3 tagacha fandan (fanlardan) akademik qarzdorligi bo`lgan talabaga tegishli fan (fanlar) bo`yicha oraliq va (yoki) yakuniy nazorat turlarini yangi o`quv yili boshidan qayta topshirish uchun 1 oy muddat beriladi. Bitiruvchi kurs talabalariga bahorgi semestr natijalari bo`yicha o`zlashtirmagan fandan (fanlardan) qayta topshirish uchun yakuniy davlat attestatsiyasi boshlangunga qadar ruxsat beriladi. Fanlardan akademik qarzdorligi 4 ta va undan ko`p bo`lgan talabalarga qayta topshirishga ruxsat berilmaydi va ular oliy ta’lim muassasasi rektorining (boshlig`ining, filial direktorining) buyrug`i bilan kursdan qoldiriladi. Talabaga oraliq va (yoki) yakuniy nazorat turini qayta topshirish uchun berilgan muddat davomida talaba tomonidan qayta topshirishlar soni 2 martadan ko`p bo`lmasligi kerak. Talaba oraliq va (yoki) yakuniy nazorat turini birinchi marta qayta topshirishdan o`ta olmagan taqdirda, fakultet dekani tomonidan komissiya tuziladi. Komissiya tarkibi tegishli fan bo`yicha professor-o`qituvchi va soha mutaxassislari orasidan shakllantiriladi. Ikkinchi marta oraliq va (yoki) yakuniy nazorat turini o`tkazish va talabani baholash mazkur komissiya tomonidan amalga oshiriladi. Berilgan muddat davomida mavjud bo`lgan qarzdorlikni topshira olmagan talaba bo`yicha fakultet dekani bildirgi bilan oliy ta’lim muassasasi rektorini

(boshlig`ini, filial direktorini) xabardor qiladi va ushbu talaba rektor (boshliq, filial direktori) buyrug`i asosida kursdan qoldiriladi. Talaba uzrli sabablarsiz malakaviy amaliyotga qatnashmagan, shuningdek malakaviy amaliyot yakunlari bo`yicha «2» (qoniqarsiz) baho bilan baholangan hollarda, u akademik qarzdor hisoblanadi va kursdan qoldiriladi. Kursda qoldirilgan talaba fanni (fanlarni) o`zlashtirmagan semestr boshidan to`lov-kontrakt asosida mazkur o`quv yilining tegishli semestri uchun tasdiqlangan o`quv rejaga muvofiq o`qishni davom ettiradi. Baholash natijasidan norozi bo`lgan talabalar fakultet dekani tomonidan tashkil etiladigan Apellyatsiya komissiyasiga apellyatsiya berish huquqiga ega. Apellyatsiya komissiyasi tarkibiga talabani baholashda ishtirok etmagan tegishli fan professor-o`qituvchilari orasidan komissiya raisi va kamida to`rt nafar a’zo kiritiladi. Talaba baholash natijasidan norozi bo`lgan taqdirda, baholash natijasi e’lon qilingan vaqtdan boshlab 24 soat davomida apellyatsiya berishi mumkin. Talaba tomonidan berilgan apellyatsiya Apellyatsiya komissiyasi tomonidan 2 kun ichida ko`rib chiqilishi lozim. Talabaning apellyatsiyasini ko`rib chiqishda talaba ishtirok etish huquqiga ega. Apellyatsiya komissiyasi talabaning apellyatsiyasini ko`rib chiqib, uning natijasi bo`yicha tegishli qaror qabul qiladi. Qarorda talabaning tegishli fanni o`zlashtirgani yoki o`zlashtira olmagani ko`rsatiladi. Apellyatsiya komissiyasi tegishli qarorni fakultet dekani va talabaga etkazilishini ta’minlaydi. Talabalar bilimini baholash tegishli fan bo`yicha professor-o`qituvchi tomonidan Talabalarning fanlarni o`zlashtirishini hisobga olish jurnalida (bundan buyon matnda Jurnal deb yuritiladi) qayd etib boriladi. Professor-o`qituvchi qo`shimcha ravishda talabalar bilimini baholashni elektron tizimda ham yuritishi mumkin. Professor-o`qituvchi Jurnalda talabaga qo`yilgan baholarni shu kunning o`zida qayd etib boradi. Agar talabaning bilimini baholash yozma ish shaklida

o`tkazilgan bo`lsa, bunda professor-o`qituvchi talabalarning natijalarini 3 kundan ko`p bo`lmagan muddatda Jurnalga qayd etishi lozim. Nazorat turi bo`yicha talabaning bilimi «3» (qoniqarli) yoki «4» (yaxshi) yoxud «5» (a’lo) baho bilan baholanganda, nazorat turini qayta topshirishga yo`l qo`yilmaydi. Talaba nazorat turi o`tkazilgan vaqtda uzrli sabablarsiz qatnashmagan hollarda Jurnalga «0» belgisi yozib qo`yiladi. Jurnal tegishli fan bo`yicha o`quv mashg`ulotlarini olib borgan professor- o`qituvchi, kafedra mudiri va fakultet dekani tomonidan imzolanadi hamda fakultet dekanatida saqlanadi. Jurnalning saqlanishi uchun fakultet dekani mas’ul hisoblanadi. Talabalarning yakuniy nazorat turi bo`yicha baholari Jurnalga qayd etilganda, shu kunning o`zida talabaning Baholash daftariga ham yozib qo`yilishi kerak. Yakuniy nazorat turi bo`yicha talabaning bilimi «2» (qoniqarsiz) baho bilan baholangan yoki Jurnalga «0» belgisi yozib qo`yilgan hollarda ushbu baho yoki belgi talabaning Baholash daftariga yozilmaydi. Jurnalning o`z vaqtida, to`g`ri va to`liq yuritilishi, shuningdek undagi baho va boshqa ma’lumotlarga asossiz o`zgartirishlar kiritilmasligi uchun fakultet dekani va tegishli fan bo`yicha professor-o`qituvchi mas’ul hisoblanadi. Tegishli o`quv yili yakuni bo`yicha ishchi o`quv rejadagi fanlar bo`yicha «3» (qoniqarli) yoki «4» (yaxshi) yoxud «5» (a’lo) baho bilan baholangan talaba oliy ta’lim muassasasi rektorining (boshlig`ining, filial direktorining) buyrug`iga asosan keyingi kursga o`tkaziladi. Baholash natijalari kafedra yig`ilishlari, fakultet va oliy ta’lim muassasasi Kengashlarida muntazam ravishda muhokama etib boriladi va tegishli qarorlar qabul qilinadi. O`zbekiston Respublikasining oliy ta’lim muassasalarida talabalar o`zlashtirishini baholash tizimini 5 baho yoki 100 ballik tizim va ilg`or xorijiy davlatlar oliy ta’lim tizimida qo`llaniladigan baholash tizimiga qiyosiy taqqoslash

hamda ularga o`tkazish mazkur Nizomning ilovasiga muvofiq jadvallar asosida amalga oshiriladi. Mazkur Nizom O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi huzuridagi Davlat test markazi, Xalq ta’limi vazirligi, Vazirlar Mahkamasi huzuridagi Ta’lim sifatini nazorat qilish inspektsiyasi, Sog`liqni saqlash vazirligi, Iqtisodiyot vazirligi, Moliya vazirligi, Tashqi ishlar vazirligi, Axborot texnologiyalari va kommunikatsiyalarini rivojlantirish vazirligi, Madaniyat vazirligi, Jismoniy tarbiya va sport vazirligi, Qurilish vazirligi, «O`zbekiston temir yo`llari» aktsiyadorlik jamiyati, Avtomobil yo`llari davlat qo`mitasi, «Navoiy kon-metallurgiya kombinati» davlat korxonasi, O`zbekiston Badiiy akademiyasi hamda Davlat soliq qo`mitasi bilan kelishilgan.

$Adabiyotlar: 1. A.A. Abduqodirov, S.Q. Tursunov. Ta’limda axborot texnologiyalari, Toshkent, 2019. – 340 b. 2. Abduqodirov A. A. va boshk. Axborot texnologiyalari.: Akademik litsey va kasb – hunar kollejlari uchun darslik. \ Abdukodirov A., Xaitov A., Shodiev R. - Toshkent: O‘zbekiston, 2001.- 250 bet. 3. Abduqodirov A. A, Haitov A. Informatika: Akademik litseylar uchun o‘quv qo‘llanma. - Toshkent: O‘kituvchi. 2002. – 189 bet. 4. Azlarov T. R. IHTA kursidagi murakkab masalalarni yechish. -Toshkent: Temiryo‘lchi, 1996. – 44 bet. 5. Azlarov T. R., Zakirova F. M. Sbornik olimpiadnix zadach i uprajneniy po OIVT. - Toshkent: Temiryulchi, 1996. - 96s. 6. Aripov M. va boshq. Informatika: Kasb-hunar kollejlari uchun darslik. -Toshkent: 2002. – 203 bet. 7. M. Aripov, M.Muhammadiyev. Informatika, informasion texnologiyalar. Darslik. T. TDYuI, 2004 y.9-11 b 8. Axmedov A., Tayloqov N. Informatika: Akademik litsey va kasb– hunar kollejlari uchun darslik. - Toshkent: O‘zbekiston, 2001. - 272 bet. 9. Boqiyev R. Kompyuterlashtirilgan ukuv jarayonining inson-mashina sistemasi sifatidagi ayrim muammolari \\ Pedagogik ta’lim. 2000. №1. 93-94 betlar. 10. Boqiyev R. Akademik litsey va kasb-hunar kollejlarida informatika ta’limi haqida \\ Litsey va akademik litseylarda ta’min tizimini taqomillashtirish. Ilmiy uslubiy makolalar to‘plami. - Toshkent, 2000. 2 – 4 betlar.$

O'xshashlar

Maktabda fakul`tativ mashg`ulotlarni tashkil etish (chizmachilik)

Mutaxassislik fanlarini o`qitish metodikasi faniga kirish

Bilimlarni o`zlashtirishning mohiyаti

O`quv, o`quv-metodik, ilmiy va tarbiyaviy ishlarni rejalashtirish

O’quv faoliyatni tashkil qilish shakllari