Алишер Навоий, Абдурахмон Жомий, Хусайн Воиз Кошифийларнинг таълимий- ахлоқий карашлари - Pedagogika - Referatlar

Алишер Навоий, Абдурахмон Жомий, Хусайн Воиз Кошифийларнинг таълимий- ахлоқий карашлари

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

100.5 KB

Ko'chirib olish

Алишер Навоий, Абдурахмон Жомий, Хусайн Воиз Кошифийларнинг таълимий- ахлоқий карашлари Режа: 1.Алишиер Навоий ва унинг таълимий —ахлокий асарларида илгари сурилган юялари. 2.Абдураҳмон Жомийнинг таълимий-ахлокий карашларида комил инсон тпарбияси. 3. Ҳ усайн Воиз Ко ш ифийнинг таълимий-ахлокий царашлари. 4.Алишер Навоий, Абдурахмон Жомий ва Ҳ усайн Воиз Кошифийларнинг тпаълим-тарбия тарихида тутган ўрни.

1. Алишер Навоий ва униг таълиимй-аҳлоқий асарларида илгари сурилган ғоялар. Қомусий билимлар сохиби, буюк мутафаккир Алишер Навоий фан ва санъатнинг турли соҳалари: адабиёт, тарих, тил билимларини ривожлантириш билан бирга, таълим-тарбияни такомиллаштиришга хам эътибор берди. У ўз «Хамса»сида, «Махбуб ул-қулуб» каби йирик таълимий- ахлоқий асарида, шунингдек, «Муножат», «Вақфия», «Мажолисун нафоио>, «Мухокамат ул - луғатайн» каби асарларида Адурахмон Жомийнинг Арбаъйин номли асари таржимаси «Чихил хадис («Қирқ хадис)да тарбияга оид ўз қарашларини ифода этади. Алишер Навоий ўзининг бадиий асарларида комил инсон образларини яратиб, таълим-тарбия тўғрисидаги фикрларини ифодалаган бўлса, таълимий-ахлоқий асарларида эса комил инсонни шакллантиришнинг мазмуни, йўллари, усулларини баён этди. В. Зохидов таъкидлаганидек, «Навоий ижодининг, амалий фаолиятининг энг асосий, марказий масаласи, йўналиш нуқтаси хар нарсадан олдин инсон, унинг тақдири, бахти, саодати, унинг яшаши, зарур жамият масалаларидир». Алишер Навоийнинг қарашларига кўра инсон табиатан табиат билан боғлиқ, шунга кўра худонинг меваси саналади, чунки табиатнинг ўзини хам Оллох яратган. Шунинг учун хам у хаётда хамма нарсадан юқори туради, борлиқнинг, бутун мавжудотнинг бебахо бойлиги саналади. Инсон ўзига хос хислатга, хулққа, хатти-харакатга эга бўлганлиги учун хам бошқа мавжудотлардан фарқ қилади.«Булар хуш овоз билан куй куйлашдан, ёкимли соз чалишдан тортиб, то дўстга вафодорликкача, илму хунар ўрганиб тоғни таллхон қилишдан, табиатни ўз манфатлари хизматига кўйишдан, қахрамонликдан тортиб, то халол, ўз кучи билан мехнат қилиб, шод-хуррам яшашликкача, инсофли, виждонли бўлишдан тортиб, то қаноатли сабрли, матонатли бўлишигача, озодликни, хурликни севишдан тортиб, то инсон учун зарарли бўлган ёмонликни нафратга учратишгача, шафоатли, шафқатли,

адолатли бўлишдан тортиб, то разилларга аёвсиз кураш эълон килишгача, ширин сўзликдан тортиб, то очиқ кўнгилликкача, софдилликкача..», - намоён бўлади, дейди В. Зохидов юқоридаги фикрини давом эттириб.Шунинг учун хам Алишер Навоий бутун умри давомида йиққан тажрибаси асосида «Махбуб ул-қулуб» («Кўнгилларнинг севгани») асарини ёзади ва ана шу асарида ўзининг «Ҳайрат ул-аброр», «Назмул жавохир» ва бошқа таълимий- ахлоқий асарларидаги ахлоқий қарашларини ривожлантиради.Унинг мазкур асарни ёзишдан мақсади хам муқаддимада баён этилган: "Хар кўча-кўйда югурибман ва олим ахлидан хар зсил кишиларга ўзимни етказибман. Яхши ва ёмоннинг феъл-атворини билибман, ёмон-яхши хислатларни тажриба қилибман". Алишер Навоий муқаддимада кишиларни икки гурухга «муносиб кишилар» ва «номуносиб кишилар»га бўлиб, хаётда инсон ана шу номуносиб кишилардан ўзларини тийиши ва яхши-ёмонни ажрата олишда «Махбуб ул- кулуб»дан фойдаланиши зарурлигини таъкидлайди. Демак, Навоий хаёт тажрибалари асосида ёшларни хақиқий, комил инсон бўлишга ундайди ва хаёт сабоқларидан хулоса чиқаришда ушбу асаридан фойдаланиш мумкин, дейди.Яхшилик ва ёмонликнинг аслини хам, захрини хам торгиб кўрдим. Хасислар ва карамлилар етказган яра ва берган малхамни кўнглим таг-туги билан сезгандирман. Замон ахлидан баъзи хамсухбатлар ва давр кишиларидан айрим дўстлар бу холлардан хабарсиз ва кўнгиллари бу яхшилик ва ёмонликдан асарсиздир... Бу хилдаги хам сухбат ва дўстларни хабардор қилмоқ ва бу холлардан огохлантирмоқ лозим кўриндики, хар тоифанинг хислатларидан маълумотлари ва табақанинг ахволидан билимлари бўлсин, кейин муносиб кишилар хизматига югурсинлар ва номуносиб одамлар сухбатидан тортинишни зарур билсинлар ва барча одамлар билан махфий сирлардан сўз очмасинлар. Шайтон сифатлар хийла ва алдовларига ўйинчоқ бўлиб қолмасинлар. Кимки хар хил кишилар билан сухбатлашиш ва яқинлашишни хавас қилса, бу каминанинг тажрибаси ёшлар учун етарлидир». Асар уч қисмдан иборат бўлиб, Навоийнинг ўзи таъкидлаганидек, биринчи қисми хар хил тоифа одамлар феъл-атвори ва

ахволи, кайфияти; иккинчи қисм яхши феъллар ва ёмон хислатлар хосияти; учинчи қисм эса хилма-хил фойдалар ва хиссалар кўриниши, яъни яхши феъллар ва хйслатларга оид танбехлардан иборатдир. Буюк мутафаккир Алишер Навоий ўз даврининг илғор, маърифат алломаси сифатида инсон камолатида илм-фаннинг ўрни, ақл ва идрокнинг ахмияти, ақлий тарбиянинг мохиятини ёритиб беради. Навоий тасаввуридаги комил инсонга хос бўлган энг юксак фазилатларга ижодкорлик, қобилият, илм-фанга мухаббат хам киради. Чунки бахтли хаётга интилган Навоийнинг ижодкор, оқил, қобилиятли, доно инсон ўзининг куч-кувватига, аклу заковатига ишонади. Шунинг учун Навоий илм- фаннинг ахамиятини- ёритиб берар экан, илмни қоронғуликни ёритадиган чироқ, хаёт йўлини нурафшон этадиган қуёш, одамларнинг хақиқий қиёфасини кўрсатадиган омил сифатида таърифлзйди. Бу фикрни «Назмул- жавохир» асарида: Ким олим эса нуктада бар ҳа к де они. Гар базм тузар биҳишти му тлақ де они. Ҳ ар кимсаки йўк илм анга аҳ мок де они. Мажлисдаки илм бўлса учм оқ де они. «Ҳайрат ул-аброр» достонининг ўн биринчи мақолатида илмни шундай шархлайди: «Илм сехрининг баланд ахтарлигидаким, жахл тунин ёритмоқ учун «айн»и, қуёшдан «лом»и ойдин ва «мим» кундуздин нишона айтур. Ва жахл шоми тийра манзарлиғидаким, ғафлат чохини залолат кечасида зохир қилиб, бу кечада шаховатдин фасона айтур. Ва олимнинг бовужҳаи фалокат қуёшдек сар баландлиги ва жохилнинг бовужуди ганжу мол туфроқ аро нажандлиғи». Бунда араб тилда айннинг маъноси қуёш, ломнинг маъноси эса ой бўлиб, яна лом шаклн ойга ўхшайди ва абжад хисобида «ўттиз»ни билдиради. Мим эса кундуз маъносини билдиради.Алишер Навоий илмни қуёш ва ой хамда кундузга ўхшатиб, у инсонни бахт-саодатига элтади демоқчи бўлади: яъни бу мақолат «илм осмонининг юлдузлардек баланд мартабалилиги хақидаким, билимсизлик

тунни ёритиш учун «айн» қуёш, «лом» ой, «мим» кундуз белгиларини кўрсатади; билимсизлик шомининг қоронғу кўриниши хақидаким, ғафлат чақини пастлик кечасида зохир қилиб, бу кечада бахтсизликдан хикоя айтади; олимнинг бутун бахтсиз вужудининг қуёшдек юксаклиги жохилнинг эса бутун борлиғи бойлик, мол бўлса хам тупроқдек хорлиги» хақида фикр баён этади. Демак, Алишер Навоий илмни инсон камолати учун энг зарур фазилатлардан бири деб билади. У илмни инсонни, халқни нодонликдан, жахолатдан қутқарувчи омил сифатида таърифлайда. Алишер Навоий орзу қилган комил инсон хам фақат илмли бўлиши билан қаноатланиб қ олмайди. Уни хақиқий инсон сифатида таърифлашга яна сабр-қаноат, сахийлик, химмат, тўғрилик, ростгўйлик, тавозеъ, адаб, ишқ-вафо ва хакозолар хам асос бўлади. Навоий инсоннинг ахлоқий хислатлари-яхши феъл-атворлар хусусида тўхталиб ўтар экан, аввало хар бир инсоний фазилатнинг таърифини беради.У яхши феълларга каноат, сабр, тавозеъ ва адаб, ишқ ва вафо, саховат. химмат, карам, мурувват, юмшоқ кўнгиллик (хилм) каби хислатларни киритиб, хар бирининг таърифидан сўнг танбех ва хикоятлар воситасида ўз фикрини тўлдиради. Навоий асарда мазкур хислатларга таъриф бериш билан бирга, уларга қарама-қарши бўлган ёмон иллатлардан кутулиш йўлларини баён этади.Ахлоклиликнинг энг мухим мезони саналган одоб хакида фикр юритар экан. «Адаб кичик ёшдагиларни улуғлар дуосига сазовор этади ва у дуо баракати билан умрбод бахраманд бўлади. Адаб кичкиналар мехрини улуғлар кўнглига солади ва у мухаббат кўнгилда абадий қо лади...» - деб таъкидлайди.Демак, яхши хулқ асоси - одоб Навоий тахсилида барча инсоний хислатларнинг бошланиши саналади. Комил инсонга хос хислатлар ана шунга боғлик равишда таъриф берилади. Зеро, хақиқий инсонга хос хислатлар - каноат, сабр, тавозулъ, ишк, вафо, саховат, химмат, карам, мурувват, хилм (юмшоқ кўнгиллик) худди шу одобли кишида таркиб топади.Масалан, «қаноат-булокдир-суви олган билан куримайди, хазинадир-накдиси сочган билан камаймайди, экинзордир-уруғи иззат ва шавкат меваси беради; дарахтдир-шохи тортинчоклик ва хурмат

меваси етказади» - деб ифодалайди. Навоий қаноатни тўлдирувчи инсоний фазилатлардан сабр, сахийлик, карам, мурувват, химмат, бир-бирига хамкор ва ғамхўр бўлишини, буларни инсон шахсини улуғлашга етаклайдиган, уни соф ва покиза инсон даражасига кўтарадиган хислатлар сифатида кўрсатиб ўтади. «Сабр аччикдир - аммо фойда берувчи, қаттикдир - аммо зарарни дафъ этувчи... Сабр шодликлар калитидир ва бандлар очқичидир.Аччиқ сўзли насихатчидай табиат ундан олинади, лекин заминда мақсад хосил бўлади. Бадхўр дори берувчи табибдай касал ундан қийналади, аммо сўнгида соғлик юз беради.»Сахийлик эса инсонийликнинг хақиқий мезони сифатида таъриф берилади. Саховатни Навоий одамларнинг мушкулини осон қилишда унга бериладиган миннатсиз ёрдам сифатида тушунади ва шунга даъват этади. қимматлилик, мурувват, карам саховатнинг таркибий қисмлари сифатида ёритилади. «Яхшилик, карам-бир жабрланганнинг қаттиқчилик юкини кўтармоқ ва уни ўша қийинчиликлардан қутқармоқдир. Карам бировнинг машаққат тикани оғирлигини кўтармоқ ва тикан учидан гулдек очилмоқ ва ўша қилинган ишни қайтиб тилга келтирмаслик, оғизга олмаслик, кишига миннат қилмаслик ва унинг юзига солмаслик», - деб, унинг асл мохиятини ёритиб беради. Мурувватни эса ана шу «карамнинг уруғ-авлоди, эгизак қариндоши, кимки бу хислатларга эга бўлса иззат ва хурматга сазовор бўлади», - дейди аллома. У карам ва мурувватни ота-онага ўхшатса, вафо ва хаёни эгизак фарзандларга ўхшатади. Лекин аллома хар бир қандай эхсонни сахийлик деб тушунмаган. Саховат деб исрофгарчилик қилишни, миннатни қоралаган. Уларни (саховат, химматни) тор маънода олмаган, аксинча, чуқур ижтимоий маънода, кенг кўламда олган, уларда, бир томондан, ақлий, йирик дидактик қоидалардан, жамиятни тузатадиган восита ва одамлар улуғланган текинхўрлар қораланган. Қаноатни — шараф ва иззатнинг тантанаси деса, давлатли таъмагирни хор ва пасткаш деб атайди. Шунинг учун хам ёшликнинг қадрига етиш, энг яхши хислатларни ўзида таркиб топтириш, нафс истагидан ўзининг

тийишини улуғлайди, такаббурлик, манманлик, фақат ўз фойдасини кўзлаб иш юритиш, ёлғончилик, нодон ва жохиллик, иккиюзламачилик, таъмагирлик, шошма-шошарлик, ялқовлик, харомдан хазар қилмаслик каби иллатларни қоралаб, улардан халос бўлиш йўлларини хам баён этади.Унинг қуйидаги рубоийси ана шу ёмон иллатлар инсонни маънавий ўлимга олиб бориши мумкинлиги хақидаги хукмидек туюлади: Уч феъл эрур кишига котил охир, К,отиллик аро заҳри ҳалоҳил охир. Бухл атла бирин, бирин ҳаво бил охир, Кил ужбин ҳам аларга доҳил охир. Демак, Алишер Навоий ўзининг асарлари билан бир каторда, И лимий-ахлокий асар-ларида ўзи орзу этган инсонга хос ахлокий Фазилатлар деб каноат, саховат, ҳиммат, мурувват, вафо, тўғрилик, и лм, ростгўйлик, тавозуъ, адаб ва бошкаларни тушунган, ана шу ҳи слатлар таркиб топган инсонда ёмонлик, разиллик бўлмаслиги, у ндай инсон яшаган жаллият ҳам равнак топиши, барча халк бахт- с ода т га эришиши мум к ин деб ҳисоблаган. 2 . Абдурахмон Жомийнг таълимий-аҳлоқий қарашларида комил инсон тарбияси . Абдураҳмон Жомий XV асрда яшаган бош а мутафаккирлар каби инсонни, унинг юксак аҳлоқий хислатларини, гўзал фазилатларини баён этган алломалардан саналади. Абдураҳмон Жомий ҳам ўз асарларида инсоний юксакликни та-ьриф этади. Тадкикогчи Ш.Шомуҳамедов А.Жомий ҳакида фикрлар экан, «Унинг шахсан ўзи бунга намуна бўлди, поклик шамларидан бири бўлиб порлади», - дейди. Жомий учта лиртик девон, етти достондон иборат «ҳафт ранг» («Етти тахт»), таълим-тарбияга оид «Баҳористон» асарлари билан жаҳон маданияти тараккиётида муносиб ўринга эга бўлди.Абдураҳмон Жомийнинг таълимий-ахлокий карашлари Саъдийнинг Гулистон асари услубида ёзилган «Баҳористон» асари ва «Хафт авранга кирган

«Туҳфатул ахрор» ҳамда «Силсилатуз заҳаб» (Олтин тизмалар») ва бошка достонларида ифодаланган. Бу достонларда ва «Баҳористон»да Жомий ҳакиқий камолатга эришган инсгон ҳақидаги қарашларини баён этади. Жомий ўзининг машҳур «Силсилатуз заҳаб» («Олтин тизмалар») достонида эса «Севимли азиз фарзандга насиҳат» бобида, аввало ҳар бир ёш билим олиши зарурлиги, чунки инсон умри жуда қисқа бўлиб, бу улфни беҳуда ўтказмаслиги, аммо билим олгандан сўнг унга алмал қилиш лозимлигини таъкидлайди ва амалиётсиз илм ҳам беҳуда эканлигини алоҳида уқтиради. Аллома илмнинг аҳамияти ҳақида гапирар экан, бу билимни эгаллашда китобнинг ҳар бир ёшнинг билим олишидзги ўрнига, унинг ҳислатларига алоҳида тўхтаб ўтади ва китобни «тери ёпинган олим» ўхшатади.Билимни ёшликдан эгаллаш лозимлигини таъкидлайди ва жоҳилликни қаттиқ қоралаб, доно билан нодонни бир-бирига қарама- карши қўяди: Ҳаммадан аввал фарзанд, билимдан баҳраманд бўл, Нодонлик юртидан чик, билим томон олшл йўл. Ҳ ар бир кишига бу сўз, ойна каби аёндир, До но тирик ҳамиша, нодон ўликсимондир. Абдурахмон Жомий доноликни олқишлар экан, аввало, мамлакатни бошқарувчи хукмдорлар илмли бўлиши, агар рахбар нодон, жохил бўлса, эл бошига жуда кўп надомат, зулм ёғилиши мумкинлигини ифодалайди: Шоҳ агар бўлмаса билимдон ҳоким, Жаҳл боткошда бўлур муким. Ёгар ундан доим жаҳолат, ўлим, Эл бошига тушар надомат, зулм.

«Бахористон» асарида эса илмни бехуда эгалламаслик, хар бир шахс фойдаси тегадиган илмни эгалаши зарурлигини таъкидлайди: Энг зарур билимни кунт билан ўрган, Зарур бўлмаганин ахтариб юрма. Зарурини ҳосил килгандан кейин, Унга амал килмай умр ўткурма. Абдурахмон Жомий асарларида хам бошқа алломалардаги каби тарбиянинг ахамиятига катта эътибор берилади. Етук инсонга хос бўлган ахлоқий хислатлар унинг барча асарларида кенг тараннум этилади. Масалан, хақиқий инсонга хос бўлган ахлоқий хислатлардан яхшилик, сахийлик, ширинсуханлик, камтарлик, сабр-қаноат, дўстлик, ростгўйлик, мехнатсеварлик кабиларни тарбиялашга катта эътибор қаратади. Бундай сифатлардан саховат ва камтарлик, карамни энг улуғ инсоний фазилатлардан бири деб билади. «Бахористон»да у «саховат бирор нарсага қараб ёки эвазига бирор нарса талаб бўлса, хатто талаб этилган нарса мақтов ва миннатдорчилик бўлгани тақдирда хам, у саховат эмас», - дейди. Абдурахмон Жомий инсон таъмасизлик ва қаноатда хирс ва таъмадан узоқ бўлишини истайди.Кимнинг к.алб дилига кирди каноат, ҳ ирс билан таъмадан кутулди бори. Каноат гилами тўшалган ерда, Синди очкўзлигу таъма бозори. Жомий инсонийлик фазилатларидан саналган камтарликни тарғиб этар экан, кибр-хаво, манманлик, разолат, жохиллик каби иллатларни фош этади.Масалан, у такаббур, манман шахслар бош кўтарган бошоқ каби ўроқ зарби билан ерга йиқилиб, сарғайиб сўлиши мумкин деса, камтар кишиларни эса ўзини тупроққа ташлаган дон, қушлар томонидан авайлаб ердан кўтариб кетганларидек эъзозда бўлади, деб таъкидлайди. Айниқса, Жомий «Искандар хирадномаси» асарининг «Искандарнинг покизалар шахрига етиши» бобида ифодаланган инсонга хос хислатларнинг тараннум этилиши, бизга Форобийнинг «Фозил одамлар шахри» асаридаги «Фозиллар шахри хокимининг фазилатлар»ни эслатади. Ҳар икки асарда хам фозиллар шахри ахолисига хос хислатлар яхшиликнинг ғолиб келиши ва барча ёмон иллатлар: уруш, низо, жохилият, зулм, бойликка хирс, таъмагирлик йўқ этилиши ёритилади.Искандар жахон айланиб, бир шахарга келади. У ернинг

халқи, турмуш тарзи шохни лол қолдиради. Мазкур шахарда одамлар тинч, осойишта, уруш-жанжалларсиз хаёт кечиради; барча баробар мехнат билан шуғулланади. Шахарда ўғри йўқ, барча эшиклар қулфсиз. Бу шахарда адолат хукмрон бўлиб, барча фуқаролар бир хил хаёт кечиради. Уларга бундай хаёт ота-боболаридан мерос қолган бўлиб, шахар ахли бу анъаналарни эъзозлаб асрайди ва амал қилади. Жомийнинг «покизалар шахри» унинг юксак орзу- умиди, инсоният тарихидаги идеал тузум тимсолидир.Жомий тасаввурида хақиқий етук инсон эл, халқ учун хизмат қилиб, яхши ном қолдириши зарур. "Силсилатуз-захоб" достонидаги қуйидаги пандлар унинг барча қарашларига якундек саналади: Ў з конингдан пшшкари кўйгил кадам, Гавҳарингни айла, пардоз дам-бадам. Эл учун ундан келур не фойда, Конда гавҳар ётгани бефойда. Колдирай десанг жаҳонда яхши ном, Яхшилик кил, яхшилик килгил мудом, Ҳеч кешига ранжу озор бермагил. Жомий асарларида яхшиликнинг баркамол инсон эга бўлиши зарур бўлган энг муқаддас ахлоқий хислат сифатида тараннум этилиши бежиз эмас. Зеро, энг қадимги маърифий ёдгорликлардан бошлаб яхшилик ва ёмонлик ўртасидаги кураш ва яхшилик, эзгуликнинг ғолиб келишига бўлган олий истак барча пандномаларнинг асосини ташқил этган. Хулоса қилиб айтганда, Абдурахмон Жомийнинг етти достондан иборат "Ҳафт авранг" ("Етти тахт") асарининг "Туқфатул-ахрор" ("Эркинлар тухваси"), "Сабхатул-аброр" ("Яхшилар тасбихи") каби фалсафий- ахлоқий асарлари;"Хирадномаи Искандар" достони, "Силсилатуз захоб" ("Олтин тизмалар") асарларида унинг баркамол инсон тарбиясига оид умуминсоний гоялари ўз ифодасини топган. 3. Ҳусайн Воиз Кошифийнинг таълимий –ахлоқий қарашлари.

Ҳусайн Воиз Кошифий хам ўз даврининг йирик олими саналади. Ҳусайн Воиз Кошифийнинг (тахм.1440-1505 йй.) Ҳиротда Абдурахмон Жомий, Алишер Навоийлар билан хамкорлиги илм-фан тараққиётида катта ахамият касб этган.Ҳусайн Воиз Кошифий ахлок, нужум, мантиқ, адабиётшунослик, риёзиёт, хисоб, ислом тарихи, илохиёт, тарих, мусиқашунослик, тасвирий санъат, табобат илмига оид 200 дан ортиқ асар қолдириб, шарқ маънавий маданиятини ривожлантиришда ўз ўрнига эга. Кошифий Хуросонда Ҳусайн Бойқаронинг воизи (нотиғи), таъбирчиси, маслахатчиси сифатида шухрат қозонади. Чунки Кошифий Хуросон шахарларида ваъз айтиб, хулқ-одоб қоидалари, Қуръон ва Ҳадис масалаларини шархлаб, халқ орасида хурмат-эътибор козонган. Тадқиқотчиларнинг таъкидлашича, Ҳусайн Воиз Кошифийнинг "Ахло қ и й Мухсиний" асари инглиз, немис, ўзбек, турк тилларига таржима қилинган. Мазкур асар Ҳусайн Бойқаронинг ўғли Абдулмухсин Мирзога бағишланган бўлиб, инсон камолоти учун энг зарур хислатлар таърифланади.Асарда инсон ақлига, ақлий тарбияга катта эътибор берилади. Ақлни хақиқат сифатида таърифлаб, инсон ўзининг фаолиятини ақл ёрдамида амалга оширади, дейди. У илм бойлик ва дунё орттириш учун эмас, балки хаёт кечириш учун зарурдир, чунки илм — доимий, мол-дунё ўткинчи деб тушунтиради. Ҳақиқий доно, билимдон кишилар ўткинчи нарсаларга эътибор бермайдилар, дейди. Демак, Кошифий илмни амалиёт билан боғлаб тушунтиради. Кошифий хар бир ишнинг муваффақиятини билимларни амалда қўлланиши билан белгилаган. Бунда у инсон ақлини фаолиятнинг асоси сифатида талқин этиб, ўз навбатида бу фаолият янги билимларнинг пайдо бўлишига асос бўлади, дейди ва бу фикри билан анча илгарилаб кетади. Масалан, у "Ахлоқи Мухсиний" асарида ақл билан фаолиятнинг ўзаро алоқаси хақида гапирар экан, барча кишилар ақлга эхтиёж сезади, ақл эса амалий фаолиятга эхтиёж сезади. Ҳаракат, фаолият ақлнинг кўзгуси саналади. Ақл ёрдамида инсоният тажрибаси, маънавий қадриятлар йиғилиб боради ва келгуси авлодларга

етказилади» деб таъкидлайди. Кошифий шунинг учун хам аввало илм-фан, олимларнинг жамиятдаги ўрнига катта бахо беради, устозларнинг қадрига етиш зарурлигини уқтиради. Иккинчидан, устозга хурмат одоблилик намунаси сифатида хам қаралади. Хусайн Воиз Кошифий инсонни билим орқали тарбиялаш, унинг ақлий қобилиятини ўстириш мумкин, деб билимнинг инсонни шакллантириш мезони сифатида талқин этади. У илгари сурган ахлоқий тушунчалар: яхшилик ва адолат, бурч, виждон, ор-номус, бахт-саодат кабиларни таърифлаб, хар бирини инсонда шакллантириш йўллари ва усулларини хам баён этади, уларнинг таркибий қисмларигача ажратиб, уларни ижтимоий талаб даражасида тушунтиради. Шу билан бирга асосий мезонларини хам кўрсатиб беради. У ахлокийликнинг асосий мезонлари сифатида инсонийлик, адолатлилик, соф инсоний муносабатлар деб билади. Буларга тескари бўлган хатти-харакатлар: ёлгончилик, чақимчилик, ғараз, хасад, бахиллик, пасткашлик, ғийбатчиликни қоралаб, улардан қутулиш йўлларини хам баён этади. Шунингдек, Кошифий ахлоқий талабларни хам баён этади. Бу талаблар ахлоқ коидалари бўлиб хисобланади. у ўттиздан ортиқ ахлоқий қоидаларни баён этиб, булар сабр, хаё, покизалик, собитқадамлик, авф, сахийлик ва саховат, тавозеъ камтарлик, ростгўилик, шижоат, хушёрлик, фаросат каби инсоний фазилатларни барча қирраларига таъриф беради. Демак, Кошифий ахлоқий қарашларида комил инсонга хос бўлган барча хислатларни ўзида ифодалаган илм-маърифатли, хақиқатпарвар, адолатли, хар қандай адолатсизликка қарши курашувчи олийжаноб инсон қиёфасини тасаввур этамиз. Хусайн Воиз Кошифийнинг яна бир асари "футувватномаи Султоний" бўлиб, унда комил инсонни ша к ллантиришнинг айнан амалий йўлланмалари берилади. Маълумки, X асрдан бошлаб жавонмардлик ёки футувватчилик харакати кенг ёйилган. Бунда барча ёш йигитлар ўз хаётини фақат эзгу хислатларни таркиб топтиришга бағишлаб, зохиран ва ботинан пок бўлиш, ўз эзгу ниятларини амалга ошириш учун

жамоа бўлиб уюшган. Бундай ёшларни жавонмардлар ёки футувватлар деб аташган. Улар маънавий ва жисмоний етукликка интилган, мардлик ва олийжаноблик намунасини кўрсатган. Уларнинг ўз жамоаси, пири, устозлари, йиғиладиган жойлари бўлган. Сарбадорлар Абу Муслим, Яқуб ибн Лайс, Махмуд Торобий каби қахрамонларимиз хам ўз вақтида жавонмардлар бўлишган.Кошифийнинг "Футувватномаи Султоний" асари хам бошқа таълимий-ахлоқий асарлар қатори ана шу жавонмардлик илмининг қоида-низомларини ифода этган. Футувват (жавонмардлик) илми хам тасаввуф, сўфийликка мувофиқ келиб, инсонни ахлоқан поклаш, мехру шафқат, химмат ва мардлик кўрсатишни тарғиб этган. Тасаввуф футувватда юксак ғояларнинг амалий-ижтимоий тадбиқини кўрса, футувват эса тасаввуфда назарий-эътиқод асосини топган. Одатда футувват сифатлари мавжуд кишини фатий деганлар. Фатийларнинг луғатий маъноси — ёшлик. Бу сўз ёш йигитга нисбат берилган. Шу билан бирга мажозий маънода инсоний фазилатлар нуқтаи назаридан камолат чегарасини забт этган оламга - ёшларга нисбатан кўлланилган. Жавонмардликнинг рукнлари (устунлари) ўн иккита бўлган: олтита зохирий, олтита ботиний. Зохирий рукнлар : 1.Ғийбат, ёлгон, бўхтон, беҳуда сўздан тилни пшйиш. 2.Ножўя, номакбул сўзлардан кулокни беркитиш. 3.Кўриш ножоиз нарсалардан кўзни юмиш. 4. Ҳ аром нарсалардан кўлни тортиш. 5.Бориш ман килинган жойлардан оёкни тортиш, гуноҳга сабаб бўладиган гаммозлик, гап ташиш, зиён-заҳмат ишларга кадам кўймаслик. 6. Ҳ аром овкатдан огизни, зинодан аъзони беркитиш. Ботиний рукнлар : 1.Саховат. 2.Камтарлик (тавозеъ).

3.Каноат. 4.Авф ва марҳамат. 5.Кибр ва гурурни тарк этиш. 6.Кубр (кўнгил) дунё ташвишларидан тозаланиб, д ўст (худо) муҳаббатининг маконига, ишк султони ўтирадиган пшхтга айланиши.Асарда келтирилишича футувват шарти 71 та бўлиб, унинг 48 таси вужудий, 23 таси азалийдир. Вужудийга : ислом, имон, ақл, илм, хилм (халимлик), зухр (такво), вараъ (пархез), сидқ, карам, мурувват, шафқат, эхсон, вафо. хаё, таваккул, шижоат, ғайрат, сабр, истиқомат, насихат, нафс, тахорат, олийхимматлилик, сирни яшириш, рахмдиллик, шариат риояси, амри маъруфни бажариш, ота- она хурматини бажо келтириш, устоз хизматида бўлиш, хамсоя хаққини адо этиш, тилга фақат савобга қаратилган каломни келтириш, кўп билиб, оз гапириш, яъни билим мўллигидан сукут сақлаш, халолликнинг талаб этилиши, салом одобини бажо келтириш, яхшилар ва поклар билан сухбатлашиш, оқиллар билан сухбатлашиш, шукр қилиш, мазлумларга ёрдам, етим-есирлар, ёлғиз кишилар холини сўраб туриш, фикрат (ўй-фикр, андиша) ва ибрат кўрсатиш, ихлос билан амал қилиш, омонатга хиёнат қилмаслик, шайтоний нафсга карши душманлик кўрсатиш, инсоф чизиғидан чиқмаслик, ризо-розилик хиссини йўқотмаслик, касалларни кўришга бориш, нокаслардан узоқда туриш, доимий зикр билан банд бўлиш (худонинг номини тилга олиб туриш) кабилардир. Футувват нинг барча қоида-низомлари устоз ёрдамида синовдан ўтган ва бел боғлаш шартлари, шогирд тушиш шартлари бажарилгач, жамоага қабул этилган.Асарда энг мухими, тариқат ахлининг одоби хақидаги фасллардир. Унда тариқат ахлининг кўнглини асраш, кўз, қулоқ, тил, оғиз, қўл ва фарқ (таносил аъзоси)ни сақлаш одоби, тариқат ардоби ва уларнинг тоифалари одоби, та қ ядорлар (хонақо) одоби, ўтириш одоби, сухбат одоби, мехмон кутиш, йўлда юриш, салом бериш одоби, касал кўришга бориш, жаноза, таъзияга бориш одоблари, касб-кор, савдо-тижорат одоблари,

маъракага бориш одоблари баён этилиб, турмуш одобига оид хар бир хатти- харакатнинг услуби хам ўз ичида баён этилган. Сўнг турли касб эгаларининг одоби, фаолияти таърифланган. Юкоридаги жавонмардлар қоида, талабларидан, умуман, тажрибалардан хозирги даврда қандай фойдаланиш мумкин, деган фикр туғилади. Таълим-тарбияда ўрин-ўрни билан бу талабларни сингдириб бориш, уларнииг хозирги даврга мосларидан танлаб олиш жуда мухим. Зеро, Кошифийнинг бу асари ўз-ўзича пайдо бўлмаган, албатта. Жавонмардлик хақида кўп таълимий-ахлоқий асарларда баён этилган. Хусусан, Кайковуснинг "Қобуснома" асарининг охирги 44-боби хам жавонмардликка бағишланган.Хусайн Воиз Кошифийнинг "Футувватномаи Султоний" асарини тожик олими Қурбон Восеъ тожик тилига ва ўзбек олими Н.Комилов унинг 12 бобидан 7 бобини ўзбекчага таржима этдилар. 4. Алишер Навоий,Абдура ҳ мон Жомий ва Ҳусайн воиз кошифийларниг таълим-тарбия, тарихида тутган ўрни. Шарқнинг буюк алломалари Жомий ва Ҳусайн Воиз Хазрати Мир Алишер Навоий, Абдурахмон Жомий, Ҳусайн Воиз Кошифий томонидан яратилган ва хозирги кунда хам таълим — тарбия сохасида дастури амал бўлиб хизмат қилаётган ўнлаб панднома типидаги асарлар комил инсон тарбиясида мухим рол ўйнаб келмоқда. Демак, Шарқ Уйғониш даври педагогик таълимотида, таълимий-ахлоқий асарларда комил инсон тарбияси асосий ва мухим масалалардан саналган. Шунга кўра, буюк алломалар илмий билимларни ривожлантириш билан бирга таълимий-ахлоқий рисолалар хам яратиб, етук инсон тарбиясининг хам назарий, хам амалий жихатларини ёритиб берганлар.

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР: 1.Абдурасулов М. ўзбек маърифатпарвар шоирлари илм-маърифат хақида. Т., «ўқитувчи», 1972. 2.А. Навоий. Назмул — жавохир. Асарлар, 15 томлик. 15-том,-Т. Бадиий адабиёт нашриёти, 1968. 3.А. Навоий. Махбуб ул-кулуб. Асрлар 15 томлик, 13-том, Т.1968 4.Бобохонов А. ўзбекистонда педагогик фикр тараққиёти тарихидан. Т., «ўкитувчи», 1967 5.Маллаев Н.М. Гениал шоир ва мутафаккир., «Фан»., Т.,1968 6.Ҳусанхўжаев И. А. Навоий таълим — тарбия хакида. Т., 1963 7.Ҳошимов К., Нишонова С, Иномова М., Ҳасанов Р. Педагогика тарихи Т, "ўқитувчи", 1996.

O'xshashlar

Алишер Навоий педагогик ва таълим тарбиявий карашлари

Шарқ педагогик таълимотида таълимий -ахлоқий қарашлар (Юсуф Хос Хожиб, Кайковус ва Ахмад Югнакийларнинг таълимий ахлокий карашлари)

Алишер Навоийнинг таълимий-ахлокий мероси

Шарк педагогик талимоти (Юсуф Хос Хожиб)

Амир Темур ва замондош алломалар