Амир Темур ва замондош алломалар

Амир Темур ва замондош алломалар

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

174 KB

Ko'chirib olish

Амир Темур ва замондош алломалар Режа: 1. Сайфи саройи 2. Хусайн воиз Кошифий 3. Насриддин бурхониддин ўғли рабғузий 4. Жалолиддин давоний 5. Пошшохожа 6. Мирзо улуғбек

Сайфи Саройи. 1321 йилда Хоразмнинг Қамишли деган жойида ҳунарманд қуролсоз оиласида дунёга келган. Дастлабки билимни ўз юртида олган Сайфи ўқишни давом эттириш учун Олтин Ўрда давлатининг маркази Сарой шаҳрига борган. У ерда қунт билан ўқиб, шоир сифатида танилган. Бу ҳақда унинг ўзи қуйидагиларни ёзган: Қамишли юрти менинг тувғон элимди, Билинг, ғурбатга келтургон билимди. Келиб бўлдум саройда шеър фидойи, Саройнинг шоири, элнинг гадойи. Лекин ўзаро феодал урушларнинг авж олиши, тож-тахт учун курашнинг кучайиб кетганлиги, марказлашган давлат яратиш учун интилаётган Амир Темурнинг Олтин Ўрдага шиддатли зарбаси туфайли Сайфи Саройи юртини тарк этади. У аввал Эронга, сўнг Туркияга боради. Шоир сарсон-саргардонлик, муҳтожликда кечган кунларидан нолиб шеърлар битган: Ўсиб тупроғим узра найзалар мен элдан айрилдим, Ватандан бенишон ўлдим-да, ўзга юртда эврилдим. Нечун менга фалак жавр айлади, қандай гуноҳим бор, Илоҳо айла кам жавринг, мен элга содиқ ул эрдим. Сайфи Саройи умрининг охирги йилларини Мисрда ўтказиб, тахминан 1396 йилда шу ерда вафот этган. Унинг ҳаёт йўли ва ижодий мероси ҳали мукаммал ўрганилмаган. Бизгача шоирнинг бир қанча ғазал, қасида, рубоий ва маснавийлари, “Сухайл ва Гулдурсун” достони етиб келган. Булардан ташқари, Сайфи Саройининг 1391 йилда Мисрда Саъдийнинг “Гулистон” асарини ўзбек тилига таржима қилгани ҳам маълум. Саъдий асарнинг туркий тилларга ана шу илк таржимаси алоҳида қимматга эга. Чунки таржимон асл нусха матнига эркинроқ, ижодий ёндошган: асар услубини ўзбек насрига, халқ ҳикоятларига яқинлаштирган, бир хил мазмун ва ғояга эга бўлган

ҳикоялардан баъзиларини тушириб қолдирган, муқаддима, хотима сифатида наср ораларида келадиган панд-ҳикмат тарзидаги шеърларни ихчамлаштирган, айрим ҳолларда ўзидан янги байтлар қўшган. Аммо бу ўзгартириш-лар Саъдий асарининг асл моҳиятига зарар етказмаган. Таржима буюк санъаткорнинг халқпарварлик, адолатсеварлик, касб-ҳунарга, илмга меҳр қўйиш, ҳалол, пок, диёнатли, хайр-эҳсонли бўлиш ҳақидаги юксак ғояларини ўзбек халқига яқинлаштириш учун хизмат қилган. Сайфи Саройи ўз шеърларида яхшилик, гўзаллик ва чин инсоний севгини, муҳаббатни куйлаган, маърифатни тарғиб этган, кишиларни реал ҳаётга, эл-юрт хизматига чорлаган. Шоир ўзига хос ранг-баранг бадиий- тасвирий воситаларни қўллаб, халқнамо ибораларни ишлатган. Айрим ғазалларида мутлақо янги сўз ва иборалардан фойдаланган. Чинакам ҳаёт ошиғи бўлган шоир халқининг марҳаматини, Ватанини, ҳаёт файзини ҳамма нарсадан афзал кўрган: Хабарсизман у дунё жаннатидан, Юз ўгурмам элимнинг раҳматидан. Инонман бўлгучи дорул вафоя, ¡руғлик баҳрасин топсам кифоя. ХУСАЙН ВОИЗ КОШИÔИЙ (1440-1505) Хусайн Воиз Кошифий XV асрнинг 30 йилларида Сабзавор вилоятининг Байҳақ туманида туғилган. Болалик ва дастлабки таҳсил йилларини ўз ватанида ўтказган бўлажак адиб Нишопур ва Машҳад мадрасаларида таҳсил олган. Ўта билимдон, нотиқ, ваъз айтувчи бўлгани учун у Хусайн Воиз Кошифий номи билан шуҳрат қозонган. У 1468 йилда ҳиротга келиб кўп йиллар давомида Жомий ва Навоийнинг марҳаматидан

баҳраманд бўлган. Хирот маданий, илмий, адабий ҳаётининг энг фаол вакили даражасига етган Кошифий 1505 йилда ҳиротда вафот этган. Хусайн Воиз Кошифий нотиқлик, адабиётшунослик, фиқҳ, илми нужум, тарих, иншо битиш, ҳисоб илми, ўймакорлигу ганч-корлик ва ахлоққа доир 30 дан зиёд рисолалар ёзган. “Искандар ойномаси”, “Анвори Суҳайлий”, “Жавоҳирнома”, “Рисола дар илми эъдод”, “Сонлар ҳақида рисола”, “Ахлоқи Мухсиний”, “Рисолати хотамиа”, “Ôутувватномаи Султоний”, “Равзат уш шуҳадо” (“Шоҳидлик боғи”) номли бадиий асарлар яратган ва улар Хуросон ҳамда Мовароуннаҳрда мактаб, мадраса таълимини яхши-лашда, дидактиканинг назарий ва амалий масалаларини ҳал қилиш-да дастур сифатида хизмат қилган. Хусайн Бойқаронинг ўғли Абдулмуҳсин Мирзога бағишлаб 1495 йили ёзилган асар 253 саҳифа 40 бобдан иборат. Асарнинг асосий мавзуси таълим- тарбия ва ахлоқдир. “Ахлоқи Муҳсиний” асарида адиб ибодат, ихлос, шукр, ризо, ҳаё, одоб, ҳиммат, адл, сабот, шафқат, марҳамат, таълим-тавозе, вафо, ғайрат, шижоат, сиёсат, ҳақ ва ҳуқуқ сингари инсон камолоти учун муҳим фазилат-ларни таърифлаган, уларга риоя қилиш меъёрини баён қилган, сўзлашиш одоби, меҳмондорчилик, саломлашиш, сафарга чиқиш қоидаларини, ахлоқ мезонларини ифодалаган. Воиз Кошифийнинг ижодиётида одоб ва ахлоқий тарбиянинг назарий асослари яратилган эди. У комил инсон тарбиясидаги одобини қуйидагича таърифлаган эди: Одоб – бу қалбни ёмон сўзлардан ва ножўя хулқдан сақлай олиш, ўзини ва ўзгаларни ҳам ҳурмат қила билиш, шу билан бирга ўзини ва ўзгаларнинг обрўсини туширмасликдир. Воиз Кошифий одоб тушунчасини кенг маънода тушунади ёмон сўз атамаслик, хулқни тарбиялай олиш, ўзини бошқариш ва ўзгаларни ҳурмат қилиш ахлоқийлик деб ҳисоблаган эди. Воиз Кошифий ахлоқий тарбияни қуйидагича йўналишларга бўлган эди: 1. Олижаноблик, оқкўнгиллик, ростгўй, софдил, собитқадамлик.

2. Инсонпарварлик-халқчиллик ва инсонларни ўзаро бир-бирини кечира билиш. 3. Муомала – яъни сўзлашиш одоби. 4. Дилозорлик, пасткашлик, туҳматчилик, ёлғончилик. Воиз Кошифий юқоридаги ахлоқий тарбия йўналишларининг марказига инсонпарварлик хусусиятини қўяди. Инсонпарварликнинг асосий қирралари илм-маърифатни эгаллаш ҳунарли бўлишдир. Хунар инсоннинг саховати ва хазина эгаси эканлигини таъкидлаш билан бирга болани ёшликдан бошлаб мустақил фикр юритишга ўргатиш лозим деб ҳисоблаган эди. Воиз Кошифий болаларни тарбиялашда қуйидаги усулларни олға сурган эди: насиҳат, танбеҳ бериш, амру фармон, мажбурият қўйиш. Воиз Кошифий ота-она ва муаллимларни болаларни тарбия-лашда бу усуллардан фойдаланишга қаратган эди. Воиз Кошифий ҳар бир ота-она олдига масъулиятли вазифа-ларни қўяди. Хар бир ота-онанинг бурчи фарзандарини тўғри тарбиялаб улардаги яхши хислатларни кўпайтириб, ёмон хислатлар-ни йўқотишдир. Воиз Кошифийнинг фикрича муаллимлар билимдон, доно, ширинсухан, адолатли бўлиши лозим. Воиз Кошифий муаллим ва мураббийнинг педагогик маҳорати ҳақида шундай ёзган эди: мураббий болага насиҳат ва таълим беришда лутф ва одоб қоидаларига риоя қилиши керак. Кўпчилик олдида болага панд берилмайди, унга мулойимлик билан панд-насиҳат қилиш лозим. Тарбиячилик санъатида устозни ниҳоятда улуғлаб шундай ёзади: Ôаромуш қилмагилсан ҳақи устод, Ки онингдиндурур илмингга бунёд. Агар устодинга меҳринг йўқ ўлди. Дегилким илмим мани мавқ улди. Кишиким қилди устодига хизмат. Замони ўтмади тобти ул иззат.

Воиз Кошифий ота-она ва яхши устоздан олган панд-насиҳат-га қулоқ солмай беҳуда йўлларда юрган фарзанд ўзини-ўзи расво қилади. Ниҳоят ҳалокат ва фалокат дарёсига ғарқ бўлади, деган эди. Воиз Кошифийнинг мероси бўлажак авлодни ахлоқий фази- латларининг шаклланишига дастур сифатида хизмат қилмоқда. Унинг ахлоқий тарбиядаги ғоялари комил инсон тарбиялаш йўриқ-номасини яратиш, ижодкор инсонлар ҳамиша адолатли ва инсон-парвар, халқчил бўлишлари, тарбияда ота-она ва устод-мураббий-ларнинг бурч вазифаларини асослаб беришидадир. Шу асарнинг ахлоқий-таълимий моҳиятини тушунган шоирлар ва Абдулла Авлоний сингари маърифатпарварлар Кошифийнинг меросидан ижодий фойдаланган. НАСРИДДИН БУРХОНИДДИН ЎҒЛИ РАБҒУЗИЙ Насриддин Бурҳониддин ўғли Рабғузий XIII асрнинг охири XIV асрнинг биринчи чорагида яшаб ўтган ёзувчи ва шоирдир. У Хоразмнинг Рабожи ўғузидан. Адибнинг отаси руҳоний оиласидан бўлган. ¡зувчининг ҳаёти ва ижодий фаолияти ҳақидаги маълумот-лар етарли эмас. Унинг 1310 йилда ёзилган ягона “Қиссаи Рабғузий” номли асари бизгача етиб келган. Асар тарихий шахслар, Муҳаммад пайғамбар, унинг авлодлари, саҳобалари ва бошқа пайғамбарлар, афсонавий сиймолар ҳақидаги қиссалардан, халқ оғзаки ижодидан олиб ёзилган, қайта ишланган ҳикоя ва нақллардан иборат. “Қиссаи Рабғузий”даги асосий ғоя худога итоат қилиш гуноҳ ишлардан сақланиш, бировга зулм қилмаслик, халқ орасида тўғри, одил ҳукм чиқариш, зино қилмаслик, шароб ичмаслик, қон тўкмаслик, хиёнат қилмаслик, ота- онани ҳурматлаш, уларга хизмат қилиш, болани тўғри тарбиялаш, жамият манфаатини шахсий манфаатдан устун қўйиш, адолат учун курашиш,

дўстлик ва биро-дарлик, яхшиликка интилиш, ёмонликдан қочиш каби эзгу фазилатларни тарғиб қилишдир. Аксарият қиссаларда, жумладан, Довуд алайҳиссалом, Юсуф алайҳиссалом ва Сулаймон алайҳиссалом қиссаларида юксак инсонпарварлик, ростгўйлик, ҳалоллик, жасорат ва матонат, имон-нинг бутлиги, виждоннинг поклиги, барча инсонларга бирдек муносабатда бўлиш сингари энг олижаноб хислатлар улуғланади. Хусусан, Юсуф тимсолида комил инсон, ҳақиқий ишқ фидойиси гавдалантирилган. ¡ш Юсуф отасини деб, Оллони ёдда тутиб, ака-лари томонидан содир этилган мунофиқлик азобларига, ишқ куйидаги барча изтиробларга бардош беради, матонатлилик намунасини кўрсатади. “Қалдирғоч ва қовоқари”, “Отлар ҳикояси”, “Момо Хаво ва Шайтон”, “Луқмон ҳикояти” сингари қатор ҳикоя ва нақлларда инсон ҳақида ғамхўрлик қилиш, ақл-заковат кучига суяниш, ҳалол меҳнат эвазига кун кўриш, ёлғончилик ва мунофиқ-ликка йўл қўймаслик, ер юзида ҳаётни асраш ғоялари илгари сурилади. Қиссаси Рабғузий бадиий, тарбияшуносликка асосланган асар бўлиб, пайғамбарлар тимсоли орқали юксак инсоний фазилатларни мадҳ этади. ЖАЛОЛИДДИН ДАВОНИЙ Буюк маърифатпарвар олим, педагог Жалолиддин Муҳаммад Сиддиқий Давоний 1427 йилда Эроннинг Давон қишлоғида туғилган. У бошланғич маълумот олгандан сўнг Шероз шаҳридаги Дорулаттом мадрасасида илм-фан сирларини ўрганган. Давоний мадрасини битиргач, Эрон ҳукмдори Султон ¡қуб Оқ Куйинли унинг билимдон ва истъедодлилигини ҳисобга олиб Шерозга қози қилилб тайинлайди. Давоний Шерозда катта обрўга эга бўлади. Ундан кўп шогирдлар сабоқ оладилар. Давоний умри-нинг охирини ўз қишлоғи Давонда ўтказиб, 1502 йилда вафот этган.

Давоний дунёқарашининг шаклланишига яқин ва Ўрта Шарқ халқларининг бой мероси ижобий таъсир этган. У олам ва инсон-нинг яратувчиси Оллоҳга катта эътиқод билан яшаган. Давоний кўп йиллик мударрислик тажрибасини умумлашти-риб, ёш авлод таълим-тарбиясига доир “Ахлоқи Жалолий” асарини яратган. Унда қуйидагича педагогик ғоялар илгари сурилган. Тарбияга алоҳида эътибор бериш ва у нозик иш эканини назарда тутиб, тарбия жараёнида ниҳоятда эҳтиёткор бўлиш керак. Бола ёшлигида қта таъсирчан ва тақлидчан бўлиши сабабли яхши ва ёмоннинг фарқига бомай, унга эргашаверади. Боланинг қалби худди нақш солинадиган тахтага ўхшайди ва суратларни осонликча қабул қилади. Шунда Давоний инсон тарбиясида ижтимоий муҳит-нинг таъсирини ҳам назарда тутган. Давонийнинг фикрича инсон камол топиши учун ақлий, ахлоқий, ҳуқуқий, касбий тарбия жуда ҳам зарурдир. У донолик фазилати деганда, аввало зукколикни – зеҳнининг ўткирлигини; фаҳмнинг тезлигини, яъни энг муҳим масалага эътибор беришни, билимни тез эгаллаш қобилиятини, хотиранинг мустаҳкамлигини тушунган. Олим ақлни ижтимоий ҳаётнинг бутун соҳаларида фаол қатнашадиган мўъжиза деб уқтирган. Давоний инсоний фазилатларни тўртга бўлган. Шулар: доно-лик, адолат, шижоат, иффатдир. Шу фазилатлар инсоннинг ижти-моий ҳаётида, ижодий фаолиятида ўз аксини топиши шартлигини таъкидлаган, уларнинг меҳнат жараёнида яққол кўринишини иста-ган. Давоний меҳнат жараёнининг мазмундорлиги касбни тўғри танлашга боғлиқлигини айтган. Шу ҳақда жумладан қуйидагиларни ёзган: Бир кишини ҳамма касбни эгаллашга қобилияти бўлмайди, балки бир одамнинг муайян бир касбга қобилияти бўлади. Шунинг учун касб-ҳунарни эгаллашга ва камолотга эришишга ўз ихтиёри бўйича, ҳавас билан интилган одамлар ҳақиқий фазилат эгалари ва ҳақиқий санъат кишиларидир.

Давоний ҳамма касб ҳам эъзозга лойиқлигини ифодалаш учун уларни қуйидаги ўзаро тенг тоифаларга бўлган: қалам аҳли – олимлар, ҳарбийлар, савдогарлар, ҳунармандлар, деҳқонлар. Давонийнинг ижодий фаолияти унинг ўз замонасидаги илғор илм аҳлига ва баркамол инсонларга мансублигини кўрсатади. ПОШШОХОЖА Абдулваҳобхўжа ўғли Пошшохожа, тахаллуси Хожа XVI асрда ижод этган. У руҳоний оиласидандир. Хасанхўжа Нисорийнинг “Музаккирал аҳбоб” тазкирасида ёзилишича, Хожанинг ўзи ҳам бирмунча вақт Балх ҳокими Қистон Қорасултон саройида Шайхул-ислом бўлган. Бизгача Хожанинг “Мифтоҳул адл” ва “Гулзор” номли ҳикоя-лар тўплами баъзи тазкиралардаги маснавий, ғазал ва рубоийлари, шунингдек, бошқа лирик шеърлари етиб келган. Уларда адиб ҳалоллик, ростгўйлик, меҳнатсеварлик, илм-фан, касбкорлик, имон-эътиқод масалаларини ифодалаган; жаҳолат ва разолат, зулм ва зўрлик, таъмагирлик, пасткашлик ва мунофиқликни қаттиқ қоралаган: Кимки санинг айбинг айтур санга, Шафқат ила лутфу карам қил анга. Дўстунг улдур, ани таҳқиқ бил, Хар не деса, сўзини тасдиқ қил. Рост сўз ар таъбингга келса ар ёмон, Дема ёмонки: эрур ул нўши жон. Хожа “Гулзор” ҳамда “Мифтоҳул адл” мажмуаларига кирган ҳикояларида Муҳаммад Авфий, Саъдий Шерозий ва Абдураҳмон Жомий анъаналарини давом эттириб, маърифатпарварлик, адолат-парварлик,

инсонпарварлик ғояларини илгари сурди. Мазкур ҳикояларда наср билан назм омухта бўлиб келган. Хикоялар тарки-бидаги шеърлар лирик муқаддима, қистирма ёки хотима йўсинида бўлиб, улар ёзига хос панд- насиҳатлардан иборат. Адиб қатор ҳикояларида Султон Маҳмуд, Ануширвон, Искандар, Султон Санжар, Баҳром Гўр, Улуғбек сиймолари орқали фуқаропарвар, адолатли, илм-фан аҳли, оддий меҳнаткаш халқнинг ҳомийси, пушти паноҳи бўлган ҳукмдорларни мадҳ этган; бошқа зодагонлар- ни уларнинг тақдири, иши, фаолиятидан ибрат олишга, ҳамиша улуснинг арз- додига қулоқ тутишга, ҳар қандай мушкул масалани, чигал можарони тинчлик, вазминлик ва ақл-заковат билан ҳал қилишга ундайди. Ана шу жиҳатдан “Ажойиб вилоят”, “Бир соат-лик адолатнинг қиммати”, “Султон Маҳмуд ва бойқуш”, “Бева кампир ва Нўширвон” ҳикоялари муҳим аҳамиятга эга. Баъзи ҳикояларида Хожа илм-маърифатни, дўстликни, ҳамжиҳатликни, тадбиркорликни, узоқни кўра билишни, қўлдан кетган нарсага ачинмасликни таъкидлайди. Китобхонни ҳушёрликка, уддабурон- ликка ундайди. Чумчуқ ҳикоясидаги қуйидаги тўртлик катта тарбиявий аҳамиятга молик: Икки иш қўймас бани одамда даҳр ичра мажол: Бир – таассуф ўткон ишка, бир доғи амримаҳол. Одам эрсанг кўп таассуф ема ўтган иш учун Демагил сўзни маҳолу чекмагил андин малол. Бу тўртлик халқнинг “Ўтган ишга салавот”, “Дема маҳол, чекма малол” деган ҳикматли сўзларига ғоятда ҳамоҳангдир. Сулай-мон ва обиҳаёт ҳикоясидаги Бутимор қуши, Искандар ва мўйсафид ҳикоясидаги чол тимсоллари орқали ёзувчи халқ донишмандлиги-нинг энг нозик қирраларини очиб берган. Бутиморнинг насиҳати-дан Сулаймон: “Хаёт ёру дўстлар, қариндош-уруғлар, умуман халқ билан файзли, якка умр бесамардир”, деган

фикрга келади, кўпни кўрган бир мўйсафиднинг маслаҳати туфайли Искандар қўшинлари билан мушкул ишни бажаради. Умуман, Пошшохожа ўз ҳикояларида Навоийдан кейинги давр ўзбек адабиётида ахлоқий-таълимий ғояларни ранг-баранг мавзу ва тимсоллар орқали ифодалашга муваффақ бўлган, дейиш мумкин. МИРЗО УЛУҒБЕК / 1394-1449/ Муҳаммад Тарағай Улуғбек юнон, араб, немис, италüян олим-лари қаторида жаҳон маданияти тарихида ўчмас из қолдирган. У Гасс, Н.Коперник, Т.Браге ва бошқа мутафаккирлар каби атоқли-дир. У ўз давридаёқ машҳури жаҳон бўлган. Шунга кўра, Алишер Навоий: “Темурхон наслидан Султон Улуғбек, Ки олам кўрмади султон онингдек”, - деб ёзган эди. Улуғбек фақат шоҳ сифатида эмас, балки илм-фан ва мада-ният тараққиётига бебаҳо асарлари билан қўшган ҳиссаси туфайли ҳам тарихда абадий ном қолдирди. Муҳаммад Тарағай Улуғбек 1394 йилда дунёга келган. Унинг болалик ва ёшлик йиллари бобоси Амир Темурнинг Тўхтамишга, Хиндистон учун Боязидга қарши ва бошқа қатор ҳарбий юриш пайтларига тўғри келган. Унинг отаси Шоҳруҳ Мирзо ўқимишли, андишали ва вазмин киши бўлган. Улуғбек Темур даврди асос солинган сарой мактабида Темур қиссахонининг жияни Хамза ибн Али раҳбарлигида бошланғич маълумот олган. У Улуғбекдан 12 ёш катта, саводи чиққан ва кўп нарсаларни ўқиб олган йигит эди. Ўрта асрлардан қолган китоблар-да баъзи тадбирлар баён қилинган. Булардан бири шаҳзодалар ва хонзодалар билиши зарур бўлган “Сулукул мулк” – “Подшоҳларга қўлланма” китобидир. Бу китобда ёзилишича, подшоҳлар, хонлар ва йирик феодалларнинг саройида ёш

шаҳзода ва бекзодаларни тарбиялаш, уларни муҳофаза қилиш ва аҳволини кузатиб бориш юқори остоналиқ ва давлат нишонлиқ амирларга топширилган. Улардан бири оталиқ деб аталган. Оталиқлар “тўла ҳукмдорлик билан шаҳзодаларнинг хизматида ғайрат кўрсатиб, ҳамиша хайри-хоҳлик ва хизматкорлик камарини белларига боғлаб уларни тарбиялаш аҳдини қўлдан бермаганлар”. Улуғбекка оталиқ қилиб туркларнинг билқут қабиласидан чиққан йирик амир Шоҳмалик тайинланган. Улуғбек мактабда “Сулукул мулук”да битилган давлатни бош-қариш – турли лавозимларга мос кишиларни тайинлаш, солиқлар йиғиш, руҳонийлар, мансабдорлар ва элчиларни қабул қилиш, хайру садақалар бериш тартиб- қоидаларини ўрганган. Улуғбек ёшлигидан бошлаб китоб мутолаа қилишга киришган, айниқса математика ва фалакиётга жуда қизиққан. Кўп вақтини бобосининг хос мунажжими мавлоно Бадриддин билан ўтказган, кечалари қор тиниб осмон ёришган пайтларда юлдузларнинг ўрни ва ҳаракатини кузатган. Мавлоно Бадриддин Улуғбекка ҳисоб ва тақвимдан дарс берган. Самарқандда бўлган вақтида Улуғбекни Кўксаройдаги хос кутубхонасига бошлаб бориб, унга Абулқосим Ôирдавсийнинг “Шоҳнома”сини, аллома Ôарғонийнинг “Китобул тавомеъ илмал нужум ва усулал ҳаракатас самовия”, “Юлдузлар ҳақидаги илм билан осмон ёритқичлари ҳаракатининг асосини қўшувчи китоб” номли асарини кўрсатган. Шу тариқа Улуғбек болалик йилларидаёқ Хоразмий, Шузжандий ва Насриддин Тусийнинг китоблари билан танишган. Умар Хайём ва Берунийнинг китобларини Оқсулот ва Ўтрорда “Зижи Маликшоҳий”ни ўқиган. Амир Темур набираси Улуғбекни зеҳни ўткирлиги, фаросатли-лиғи учун жуда севарди. “Кўзимнинг нури, салтанатимнинг умидли ниҳоли” деб эркалатарди. Лекин Улуғбек Мирзо нозик бўлиб ўсган, бунинг устига кўп вақтини китоб мутолаа қилиш билан ўтказган, давлат ишларига рағбати йўқроқ бўлган. Аммо Улуғбек ёшлигидаёқ бобоси ўтказган кенгашларда, ов ва бошқа кўнгилочар ишларда иштирок қилган. Ниҳоят 1409 йил кузида

Мовароуннаҳр ва Туркис-тонга ҳоким қилиб тайинланган. У ҳукмронлик қилган даврда бир томондан фан ва маданият юксалган, иккинчи томондан Темурий-лар империясининг инқирози бошланган эди. Шоҳруҳ қанчалик ҳаракат қилмасин, ички ва ташқи зиддиятларни бартараф эта олмади, феодаллар ва шаҳзодаларнинг айирмачилик ҳаракатлари мазкур инқирозни тезлаштирди. Шу билан бирга, Мовароуннаҳр-нинг ижтимоий-иқтисодий, сиёсий ва маданий ҳаётида анча ижобий ўзгаришлар рўй берди. Темурнинг фикрича, Самарқанд ўзининг катталиги ва гўзал-лиги жиҳатидан дунёдаги энг йирик шаҳарлардан ҳам устун бўлиши керак эди. Бу орзу Улуғбек даврида амалга оширилди. У Бухоро, Самарқанд ва Ғиждувонда мадрасалар қуришни буюрди. Самарқанд – фалакиёт мактабига айланди ва мусулмон шарқи фалакиёт илмининг ривожланишига катта ҳисса қўшди. Мадраса-ларда диний илмлар билан дунёвий илмлар ҳам ўқитиларди. Мирзо Улуғбек Қозизода Румий, Ғиёсиддин Жамшид билан келишиб Самарқанднинг Сарди атик деб аталмиш жойида расад-хона қурдирди. Унда олимлар Тарозу, Сухо, Насри Тойир, Сурайё юлдузлари ва бошқа сайёраларнинг ҳаракатини ўрганишга кириш-ганлар. Илм-фан масканига айланган расадхонанинг бой кутубхо-наси бўлиб, унда 150 мингта китоб сақланган. “Академия” номи милоддан аввалги IV асрдан буён маълум. Машҳур файласуф Платон асос солган фалсафа мактаби шу ном билан аталган. Хорун-ар Рашид (786-809) ва “Маъмун (813-833) даврида Бағдодда ташкил қилиниб “Байтул ҳикма” номи билан шуҳрат қозонган илмий муассаса ҳам ўша даврдаги академия эди. Х асрнинг биринчи ярмида Мутсул шаҳрида таъсис этилган “Дорул илм”, 1010 йилда Хоразмнинг қадимий пойтахти Гурганчда ташкил топган “Донишмандлар уйи” ҳам ўзига хос академиялар бўлган. Худди шундай муассаса XV асрда Самарқандда ҳам ташкил қилинди. Бу ҳақда тарихчи олим Валüтер “Улуғбек Самарқандда биринчи академияга асос солди, ер

куррасини ўлчашни буюрди ва фалакиётшунослик жадвалларини тузишда иштирок этди”, деб ёзган эди. 1437 йилда Улуғбек бир умр орзу қилгани “Зижи жадиди Кўрагоний” - “Кўрагонийнинг янги фалакиёт жадвали” асарини ёзиб тугатди. Китоб Самарқанд расадхонасидаги кўпчилик олимлар меҳнатининг самараси бўлиб, шарқ фалакиётининг назарий ва амалий масалаларини мужассамлаштирган асардир. Уни яратишда Улуғбек бош-қош бўлган. Асар асосан 2 бўлимдан: кенг муқаддима ҳамда 1018 та юлдузнинг ўрни ва ҳолати аниқланган жадваллардан иборат. Унинг биринчи бўлимида фалакиётнинг муҳим пойдеворла-ридан – сана ёки йил ҳисоби, яъни юнонлар, араблар, эронликлар ҳамда уйғурлар қабул қилган йил ҳисоблаш усуллари, уларнинг миллий байрамлари, шунингдек, бу саналарнинг келиб чиқиш манбалари; осмон буржларининг оғиши, ҳаракати, чиқиш ўрни, юлдузларнинг кўриниш ва ботиш жойлари; юлдуз ва сайёраларнинг Қуёш атрофидаги ҳаракати, астрология, яъни юлдузларнинг ҳолати ва ҳаракатига қараб тақдирни белгилаш масалалари, фалакиёт ва тригонометриянинг амалий масалалари зўр билимдонлик ва маҳорат билан баён қилинган. Турли манбаларда Улуғбек аниқ фанлар билан бир қаторда адабиётшунослик, тилшунослик, мусиқа ва тарих фанларини пухта билган аллома сифатида таърифланади. Хақиқатан унинг раҳбарли-гида яратилган “Тарихи арба улус” (“Тўрт улус тарихи”) китоби Улуғбек тарих ҳақида пухта билимга эга бўлганини кўрсатади. Китобда дашти қипчоқ Олтин Ўрда хонлик қилган Жўжи Чингизхоннинг катта ўғлидан бошлаб Олтин Ўрданинг 29 хони ҳақида қимматли маълумотлар берилган. Китобнинг яна бир муҳим аҳамияти шундаки, ундан “ўзбек” тушунчасининг маъноси тўғрисидаги материал бор. Ўзбек термини-ни баъзи олимлар Олтин Ўрданинг хонидан бошланган деб тушун-тирсалар, баъзилари Оқ Ўрдадаги Олтин Ўрданинг Шарқий қисми турк-мўғул қабиласидан бошланган, дейдилар.

Улуғбекнинг фикрича, ўзбек, қозоқ, қорақалпоқ XIV асрдан анча аввал қипчоқ даштларида яшаганлар, лекин улар ўзларини “ўзбек” деб атамаганлар. Ўзбекхон ўзбек улусининг шоҳи бўлган. Ислом дини кириб келгач 1320 йилдан бошлаб ислом динини қабул қилганларни “ўзбеклар”, қабул қилмаганларни “қалмиқлар” деб атаганлар. Туркистон чегараларида кўчиб юрган кўчманчилар ўзбеклар деб аталган. Умуман, “Тарихи арба улус” китоби Чингиз хонлигининг Улуғ юрт, Олтин Ўрда, Хулагунд ва Чиғатой улусларининг тарихи ёритилган қимматли асардир. Унда ва Улуғбекнинг яна бошқа қатор асарларида болаларга бериладиган таълим-тарбиянинг мазмуни, ўқитувчининг вазифалари ифодаланган. Улуғбек таълим-тарбия ҳақида Улуғбек болаларни барка- мол инсон бўлиб етишиш учун уларни ўқитиш ва тарбиялаш зарурлигини, турли билимларни ўрганишга қизиқтириш кераклигини қайд қилган. Болаларнинг ўқишдан совишига сабаб аввало ўқитувчилардаги разолат эканлиги-ни, бундай ўқитувчилар яроқсиз усуллар билан ёшларнинг билим олишга қизиқишини сўндириши мумкинлигини таъкидлаган. Унинг фикрича, тарбиячи аввало ўзини тарбиялаши, яъни билим ва маҳоратини муттасил ошириб бориши лозим. У: ”Билимларни эгал-лаш жуда ҳам қийин ва машаққатлидир... бунга эришиш учун ҳаёт-ни ўрганиш, ҳормай-толмай шуғулланиш, ўз ақлини такомиллаш- тириш лозим”, - деган эди. У айниқса дарсликлар сифатига катта эътибор берган, мадрасалар учун мўлжалланган дарсликлар мазмун-дорлиги билан ажралиб туриши, уларда қандай воқеа ёки ҳодиса ёритилса-да, ҳаёт ҳақиқатидан заррача ҳам чекинмаслиги лозимли-гини уқтирган. Улуғбек муаллимлар турли вазиятларда ўзини муносиб тута билиши, ўз обрўсини сақлаши, дарсни қизиқарли ўтиши, мадрасада тартиб-интизом ўрнатиши кераклигини батафсил таърифлаган.

Қозизода Самарқанддаги Улуғбек мадрасаси устозларининг раиси этиб тайинланган эди. Одатда, мударриснинг тўрт хонасида дарсларни тўрт мударрис олиб борарди. Хафтада бир марта ҳамма шогирдларга Қозизода умумий бир маъруза ўқирди ва унда Улуғбек ҳам иштирок этарди. Кунлардан бир кун Улуғбек бир сабабга кўра устозлардан бирини ишдан четлатади. Қозизода бунга норозилик билдириб дарсларга чиқмай қўяди. Улуғбек Қозизода бетоб бўлиб қолгандир, деб унинг хонадонига қадам ранжида қилди. Уни сало-мат кўргандан сўнг нима сабабдан дарсларга чиқмаганини сўради. Бунда у Мирзо Улуғбекка шундай жавоб берди: “Биз мударрисликни ҳеч бир кимсага муносабати йўқ мансаб деб ўйлардик, у жазо жорий бўладиган мансаб деб ўйламас эдик. Холбуки, энди бу мансаб ҳам султоннинг тасарруфи қабзасида эканлигини кўрдик. Бинобарин, энди биз ўзимизни мударрислик ишидан фориғ айладик”. Шундан сўнг мударрисни дарҳол ишга қайтарди ва устозидан узр сўради. Улуғбекнинг ўзи бошқаларга ўрнак бўлишга лойиқ олижаноб, муаллим учун зарур барча сифатларга - қомусий билим, фикрини маҳорат билан англата олиш, ташкилотчилик қобилиятига, раҳбар-лик иқтидорига эга бўлган. “Шогирдларда мударриснинг қиёфаси-ни ҳам кўриш мумкин”, деб ёзган. Улуғбек шогирдларда мударрис-ларга ҳурмат туйғуларини уйғотишга ҳаракат қилган ва бунга эриш-ган. У устози Қозизода Румий вафот этганида ўзимга савод ўргатган ва тўғри йўл кўрсатган кишиларни ҳеч қачон унутмайман”, деб уни темурийлар хилхонаси – хонақога дафн эттирган экан. Унингча, ҳар қандай мударрис ўзига хос тажрибага эга бўлиши, фикрларини ихчам, воқеа-ҳодисаларни мантиқан қизиқарли ифодалай олиши лозим. У мантиқсизликни, юзаки баён қилиш усулини зарарли деб ҳисоблаган. Шу билан бирга, муаллимлар ўрганиладиган масала-ларга тегишли мисоллардан, кўрсатмасликдан кўп фойдаланиш зарурлигини қайта-қайта таъкидлаган. Улуғбек болаларни тарбиялашда уй шароити муҳим ўрин тути-шини улар саводхон ва маълумотли кишилар билан бирга бўлса, саводли ва маълумотли бўлишга қизиқишини, саводли ота-оналар-гина ўз

фарзандларига тўғри тарбия бера олишини, чидамлилик ва меҳнатсеварлик сифатлари тарбия учун зарурлигини баён ва исбот қилган. Бунинг далили сифатида “Зиж...” устида ишлаш пайтидаги қийинчиликлар ҳақида шундай ёзган: “Юлдузлар жадвалини тузиш мақсадида биз кечаю кундуз ишладик, уни ўз мақсадимизга етгунча ўзимизга қадар яратилган жадваллар билан таққосладик, қайта туздик ва шу тариқа юз қайталаб тузатишлар киритгач, ўн саккиз йилдан сўнггина кўзлаган ниятимизга етдик”. Улуғбек ўқув қўлланмаларининг ўқувчиларда математика, фалакиёт ва тиббиёт фанлари бўйича қобилиятларини ривожланти-ришдаги аҳамиятини юқори баҳолаган. Унинг ахлоқий-тарбиявий масалаларга доир илмий ишлари ҳам бағоят диққатга сазовордир. У ҳар бир кишининг ахлоқий камол топишида унинг бошқалар билан ўзаро муносабатлари, ҳамкорлиги ва дўстлиги етакчи ролü ўйнайди, деб ҳисоблаган. Хаётда ҳақиқий дўстликнинг аҳамияти беқиёслиги-ни, сохта дўстлардан қочиш кераклигини алоҳида таъкидлаган. Унинг дўсти ва шогирди Али Қушчи умрининг охиригача устозига содиқ қолди. Улуғбек ўзининг кўп йиллик меҳнати самараси бўлмиш “Кўрагонийнинг янги фалакиёт жадвали” асарини худди ана шу Али Қушчига ишониб топширган ва у ўз навбатида устози-нинг ишончини оқлаган. Улуғбек ёшларнинг меҳнат тарбиясига жиддий эътибор билан қараган. Шогирдлари мадрасани тартибга келтириш, шаҳарни кўка-ламзорлаштириш каби ишларни бажарганлар. Али Қушчи берган маълумотларга қараганда, Улуғбек меҳнатда тобланган, чаққон кишиларни ҳурматлаган. У одам соғлом ва кучли бўлиб ўсиши учун болалигидан жисмоний машқлар билан шуғулланиши кераклигини уқтирган. Хусусан, отда чопишни, кураш тушишни, қурол ишлатишни билган одам ҳар қандай вазиятда ҳам ўзини ва бошқаларни ҳимоя қила олишига ишонган. Улуғбекнинг математика ва фалакиётга оид таълимотлари Афғонистон, Хирот, Эрон, Озарбайжон, Туркия, Миср, Жайҳун каби шарқ ҳамда Англия, Ôарангистон, Полüша каби ғарб мамла-катларида кенг тарқалган ва уларда

математика, фалакиёт фанлари-нинг ривожига салмоқли таъсир этган. ¡ш авлод таълими ва тарбиясига доир фикр-мулоҳазалари, ахлоқий-дидактик қарашлари эса ҳозирги қадар ўз аҳамиятини йўқотмаган. Олим А.Аҳмедов “Улуғбек” асарида” қуйидагиларни тадқиқ этган: Шуни айтиш керакки, мусулмон мамлакатларида ва умуман, ислом маданиятида аниқ фанлар, айниқса, астрономия ва матема-тика ниҳоят муҳим ўрин тутади. Чунки мусулмон киши қаерда бўлишидан қатъий назар, эрта тонгдан оқшомга қадар унинг учун беш вақт намоз фарздир. Намоз юзни қиблага – Маккадаги Каъба йўналишига қараб ўқилади. Намознинг вақтлари эса ҳар бир геог-рафик кенгликда ҳам Қуёшнинг ердан баландлигига қараб белгила-нади. Ундан ташқари исломда қабул қилинган ҳижрий йил ҳисоби 354 кунни ташкил қилувчи 12 қамарий ойдан иборат бўлиб, янги ой - ҳилолни масжид минорасидан ёки расадхона тепасидан кўз билан кўриб аниқланган. Шунинг учун мусулмон кишининг ҳаёти астрономия, математика, жуғрофия, ҳунармандчилик ва меъморчи-ликка алоқадор бўлган қуйидаги масалаларни ҳал қилиш билан узвий боғлиқ бўлган: 1. Маҳаллий жойнинг жуғрофий координатларини аниқлаш; 2. Маҳаллий меридиан билан қибла йўналишини кўрсатувчи катта доира кесишиш бурчагини аниқлаш; 3. Жуғрофияга оид координатларни ҳисоблаш учун аниқ мате-матик (тригонометрик) ҳисоблаш қоидалари ва усулларини билиш; 4. Жуғрофий координатларни билган ҳолда Қуёш баландлиги-ни аниқлаш қоидаларини билиш; 5. Турли вақтни аниқловчи ўлчаш асбобларини ясаш; 6. Турли шаҳарлар орасидаги аниқ масофаларни аниқлаш учун геодезик ўлчашларни бажариш; 7. Ернинг маъмурий қисми ҳақида аниқ тасаввурга эга бўлиш учун хариталар тузиш; 8. Хариталар тузиш учун математикага тааллуқли проекöиялаш усулларини билиш;

9. Астрономия, жуғрофия ва геодезияга тааллуқли ҳисобларни бажариш учун юксак аниқликдаги математик ҳисоблаш усулларини билиш; 10. Масжид, мадраса, мақбара ва расадхоналар барпо этиш учун меъморчилик санъати ва анъаналаридан хабардор бўлиш. Бу ҳисоблаб кўрсатилган ва бу рўйхатга кирмаган бошқа кўплаб масалалар шунчалик чамбарчас боғланиб кетганки, уларни ҳал қилиш учун олим ва ҳунармандлар тўпламлари ва гуруҳлари керак эди. Ана шунинг учун ҳам Улуғбек ўз атрофига олимларни тўплаган эди. Келтирилган масалалар рўйхатидан кўриниб турибдики, улар-нинг кўпи астрономияга алоқадор. Исломдаги энг аввалги астроно-мик асарлар “Зиж” (форсча зик – “жадвал” сўзидан) деб аталиб, улар жадвал тарзида тузилган. Улуғбекдан аввал тузилган энг мукаммал зижлар Берунийнинг “Қонуни Масъудий”си ва Насириддин Тусийнинг 1256 йили ёзиб тугатилган ва Хулагухонга тақдим этилган “Зижи Элхоний” асари эди. XV аср бошларида ёзилиб Шоҳрухга аталган Жамшид Коший-нинг “Зижи Хоқоний” асари асосан хитой ва мўғул анъаналарига асосланган бўлиб, ислом мамлакатлари учун деярли аҳамиятга эга эмас ва илмий жиҳатдан ҳам айтарлик эмас эди. Мовароуннаҳрда эса мўғул истилосидан кейин бирорта зиж ёзилмаган эди. Ана шу сабабларга кўра, Улуғбек энг аввало астрономик изланишларни йўлга қўйишга интилади. Шунинг учун расадхона барпо этиш керак эди. Расадхона қурилиши 1420 йилдан 1429 йилгача давом этади. Улуғбек расадхонани лойиҳалаш ва қуришда ҳам ўзи бевосита иштирок этади. Улуғбекнинг қаламига мансуб илмий асарлар сон жиҳатидан – кўп эмас – улар тўртта. Уларнинг энг асосийси “Зиж”и бўлиб, бу асар “Зижи Улуғбек”, “Зижи жадиди Гурагоний” номлари билан ҳам маълум. “Зиж”дан ташқари унинг қаламига мансуб математик асар “Бир даража синусини аниқлаш ҳақида рисола”, астрономик асар “Рисолайи Улуғбек” (ягона қўлёзмаси Хиндистонда Алигарҳ университети кутубхонасида сақланади) ва тарихга доир “Тарихи арбаъ улус” асари маълум.

Улуғбек “Зиж”и ўзининг таркибига кўра, VIII - IX асрларда бошланган астрономик анъанани давом эттирса ҳам илмий поғона-си улардан беқиёс баланддир. Шу асар кириш қисми – муқаддима ва тўрт мақоладан иборатдир Кириш қисмининг бошида Қуръондан юлдузлар ва сайёраларга тааллуқли оятлар келтирилади. Улуғбек бу билан астрономик кузатишларнинг зарурлигини назарий жиҳатдан асосламоқчи бўлади. “Зиж”нинг биринчи китоби етти бобдан иборат бўлиб, у эра-лар ва календарлар масаласига бағишланган. Шу бобларда исломда қўлланиладиган асосий эра - ҳижрий эра, сурёний – юноний эра, “жалолий” эраси, хитой ва уйғур эраси, форсий-қадимий эра ва бу эраларда келтирилган саналарни биридан-бирига мослаштириб кў-чириш ҳамда бу эралардаги машҳур кунлар ҳақида баҳс юритилади. Иккинчи китоб 22 бобдан иборат. У, асосан математика ва сферик астрономия масалаларига бағишланган. Иккинчи ва учинчи китобларда ўрта асрлар учун энг аниқ бўлган синуслар ва тангенслар жадваллари келтирилади. “Зиж”нинг учинчи китоби 13 бобдан иборат бўлиб, фақат астрономия масалаларига бағишланган. Шунда Қуёш, Ой ва беш сайёранинг ҳаракатлари ҳақида баҳс юритилади. “Зиж”нинг ҳамма асосий жадваллари ана шу бобга тааллуқлидир. Хозирги кундаги маълумотларга кўра, “Зиж”нинг 120 га яқин форсий нусхаси ва 15 дан ортиқ арабий нусхаси мавжуд. Шуни ҳам айтиш керакка, ўрта асрдаги ҳеч қандай астрономик ёки математик асар бунчалик кўп нусхада мавжуд эмас. Шундай қилиб, Улуғбек “Зиж”и барча мусулмон мамлакатларида тарқалиб шарҳланган. Улуғбек “Зиж”ининг таъсири айниқса Хиндистонда кучли бўлди. Самарқанд олимларининг илмий анъанаси Хиндистонга Бобурнинг ўзи етказган деган маълумот бор. Бобурнинг ворислари ўз атрофларига олимларни тўплайдилар ва уларнинг изланишларига шароит яратадилар. Хинд олимлари кўп тарафдан Самарқанд олим-ларига тақлид қиладилар.

Масалан, Шоҳ Жаҳони Аввал замонида Лаҳор ва Деҳлида ишлаган Ôариддин Масъуд ал-Деҳлавий “Зижи Боҳ Жаҳоний” номли асар ёзади: ундаги китоб ва бобларнинг сони худди Улуғбек “Зиж”идагидек ва жадвалларнинг ҳам кўп қисми Улуғбекдан олинган. Нуфузли ҳинд олими Савай Жай Сингх (1686- 1743) ҳам ўзининг “Зижи Муҳаммадшоҳий” номли асарини Улуғбек “Зиж”и таъсири остида ёзган.

O'xshashlar

Соҳибқирон Амир Темур (1336—1405)

XIV-XVI ( 14-16 ) асрларда тарбия, мактаб ва педагогик фикрлар (Амир Темур, Улуғбек, Заҳириддин Муҳаммад Бобурларнинг

Амур Темур ва Темурийлар даври педагогикаси

Ислом динининг маърифий ва маданий тараккиётдаги урни

Ўрта Осиёда педагогик фикр тараққиёти