2 Doim biror rasmiy maqsadga yoki bir vaqtda ham rasmiy ham moddiy maqsad sari intil; biror fan orqali, iloji bo`lsa har t - Pedagogika - Referatlar

2 Doim biror rasmiy maqsadga yoki bir vaqtda ham rasmiy ham moddiy maqsad sari intil; biror fan orqali, iloji bo`lsa har t

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

108 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Reja: 1. O`quvchi hali o`zlashtira olmaydigan narsani hech qachon o`rgatma! 2. O`quvchilar o`rganganini unutmasligini g`amini yeb bor! 3. Yuqoridagi kabi shunday hollar borki, bunda yodlatish, tarbiyalash va ta`lim berish emas, balki insoniylik, fuqarolik va milliylikning umumiy asoslarini yaratish kerak! 4. O`quvchini ishlashga, ishni sevishga, ish bilan bir tanu bir jon bo`lishga o`rgat, toki u o`zini ishsiz tasavvur qila olmasin! 5. O`z o`quvchilaringni alohida hususiyatlarini hisobga ol!

www.arxiv.uz Bu prinsiplar bir-biriga juda yaqin, o`zaro bog`liq. Shuning uchun ularni qo`shib o`rganamiz. Ularni to`g`riligini isbotlash uchun qisqacha tushuntirish yetarli. Ta`limda ikki tendensiyani ko`rsatish mumkin: birinchisi fanlar bo`yicha bilim berish, ko`nikma hosil qilish bo`lsa, ikkinchisi ta`lim orqali bor bilimni rivojlantirish, bolaga kuch-quvvat berish. Bularning birida moddiy maqsad, ikkinchisida formal maqsad nazarda tutiladi. Ko`pincha ikki maqsadni birlashtirishga harakat qilinadi, chunki ular bir-biriga qarama- qarshi emas. Aksincha, biror predmetni o`rgatish usuli o`quvchining fikr yuritish qobiliyatini qanchalik uyg`otsa, u predmetni shunchalik g`ayrat bilan o`rganadi. Ammo baribir bittasi muhimroq, yuqoriroq bo`lib qoladi, ana o`shanisi hukmron bo`lishi kerak. O`smirlarga ta`lim berishda ko`proq ikkinchi maqsad hukmron bo`ladi. Boshlang`ich sinfda o`quvchi katta hajmdagi bilimga hali muhtoj emas. Ammo shug`ullanganlik, imkon qadar fikr yuritish qobiliyatini va nutqni rivojlantirish, diqqat e`tiborda erkinlik, onglilik yordamida yangi predmetni o`zlashtirish va tadqiq qilish, olgan bilimini yaxshilik yo`lida foyda keltirishga sarflash, kelajak hayotda katta foyda beradi. Ammo, bu moddiy maqsad ortga qo`yilganligini bildirmaydi. Hamma vaqt ham bitta moddiy maqsadni hisobga olish yaramaydi. O`quvchi qancha yosh bo`lsa, unga kuch-quvvat berish uchun shuncha ko`p harakat qilish kerak. O`quvchi qancha katta bo`lsa, unga borgan sari o`ziga loyiq qiyinroq topshiriqlar berish kerak, chunki u ancha kuchga to`lgan, qo`yilgan masalani hal qilishiga ishonsa bo`ladi. Agar yosh bolaga qiyin topshiriqlar berilsa, u bola hali bunday narsani qabul qila olmaydi. Shuning uchun barcha boshlang`ich maktablarda formal maqsad qo`yiladi, yuqori tipdagi o`quv yurtlarida moddiy maqsad qo`yiladi, chunki undagi o`quvchilar elementar ta`lim pog`onasdan o`tib, kuch-quvvatga ega bo`ladilar. Rivojlantiruvchi maqsadni hech qachon unutmaslik kerak. Har qaysi o`quv predmeti universitetda ham predmet sifatida o`rganilishi kerak, faqat

www.arxiv.uz Akademiyada (ilmiy-tadqiqot institutlarida) predmetni noma`lum sirlarni ochishga intilish kerak. Aqliy ta`lim jarayonini uzun bir masofa deb qarasak, uning boshida boshlang`ich sinf o`qituvchisi tursa, oxirida akademik turadi. Ammo ta`limning barcha bosqichida faoliyatga undaydigan, rivojlantiruvchi, tarbiyalovchi ta`lim talab qilinadi. Tarbiyalovchi ta`lim deganimizda ahlokiy (estetik) ta`limni nazarda tutamiz, ahloq- maktabning oliy maqsadidir. Ta`lim davrida bu maqsadga qanday erishish mumkinligini tushunish uchun ahloq va ta`lim tushunchalari ma`nosini ochib berish kerak. Ammo biz ishonamizki, ularninig mazmunini tushunish uncha qiyin emas. Formal ta`lim borliqqa asoslanmagan. Har bir ta`lim biror bir materialga bog`liq bo`ladi. Bu material asosli o`rganilgan bo`lishi kerak. Agar shunday ekan, bu formal ta`limdir. Ammo bu bir paytda moddiy hamdir, chunki u faqat yodlash bilan chegaralanmaydi, o`rganiladi. Asosli ta`lim uchun ikki shart yetarli: 1) predmetni qanday bo`lsa shundayligicha bilish va 2) undan foydalanishni, qo`llashni bilish. Predmetni bilish deganda uni passiv bilishni emas, mustaqil o`zlashtirishni tushunamiz. Formal ta`lim to`g`ridan to`g`ri o`zlashtiriluvchi bilimni emas, uni qo`llashni ham o`rgatadi. Maktabda og`zaki gapirib berish, misol, masalalar yechish shunga kiradi. Ammo maktablarda haligacha oddiy yodlash bor ekan, formal ta`limdan voz kechib bo`lmaydi. Imkon qadar chuqur bilish va uni asosli o`zlashtirish yagona maqsadni tashkil qiladi, ular ajralmas bir butundir. Demak formal ta`limga, eski yoki yangi tillarni, tabiiy fanlar yoki matematikani alohida o`rganish bilan emas, balki hamma davrlardagi asosiy ta`limiy vositalarini asosli o`zlashtirish yo`li bilan, ya`ni bu predmetlarni kompleks holda o`rganish orqali erishiladi. U predmetlarni turlari yoki miqdoriga emas, predmetlar mazmunini har tomonlama yoritishdadir. Har bir ta`lim faqat bilimli qilmasdan, balki ma`lumotli ham qiladi. Texnika bilan bog`liq tashkilotlarda masalan, ximiya zavodlari va fabrikalarida xodim modda haqida bilimga ega bo`lishi kerak. Bu ham

www.arxiv.uz bilvosita ta`lim olishga undaydi. Har holda bu yerda oddiy maktabdan ko`ra ximiya faniga e`tibor beriladi. Maktabdagi biror predmet bo`yicha darslik bilan, unga doir qisqacha ma`lumotnomalarning maqsadi turlichadir. Ammo asosiy gap ularni o`zlashtirishda. Shuning uchun predmetga emas, uni o`zlashtirishga e`tibor berish kerak. Agar predmetni o`zlashtirish natijasida biror kuch hosil qilib bo`lingan bo`lsa, bu predmet unutilishi ham mumkin. Shuning uchun biz qat`iy aytishimiz mumkinki, ta`limning oliy maqsadi ekstensiv-moddiy emas, intensiv-formaldir. Bu yerda biroz oshrib yuborilgan ham deyish mumkin. Birinchidan yaxshi o`rgangan narsani unutish mumkin emas, ikkinchidan ta`lim biror materialga asoslangan bo`ladi. Uni ishlab topilgan kapitalga, badandagi qonga, miyadagi aqlga qiyoslash mumkin. Kapital bilan uning protsenti ham, qon bilan energiya ham yo`qoladi. Ruhiy qobiliyatni hosil qilishda umumiylik bo`lmaydi, uning kuchi faqat aniq bir material ustida ishlash natijasida paydo bo`ladi. Shuning uchun aqliy rivojlanishga turli tuman material kerak. Bu material ushlab qolingan bo`lishi kerak. Materialsiz ham biron bir ko`nikma, uquv, tajribaga ega bo`lish mumkin, ammo bu haqiqiy formal ta`lim bo`lmaydi, chunki u materialsiz mavjud bo`lolmaydi. Bunday tajribani foydasi yo`q, buning isboti uchun ayrim yozuvchilar ijodini kuzatish yetarli, ular yaxshi yozishni, gapirishni biladilar, ammo material bo`yicha bilimlari yetishmaydi, ya`ni haqiqiy ta`limga ega bo`lib, undan mohirona erkin foydalana olish yetishmaydi. Ikkinchidan, biz ko`p tomonlama qiziqtirishni tavsiya etamiz. Yuqorida isbotlaganimizdek, butun insoniyat rivojlanishiga nisbatan, har bir odamning alohida rivojlanishi bir tomonlama bo`lishi mumkin, ko`p qirralilikni, har tomonlamalikni esa butun insoniyat ichidan qidirish kerak. Ammo, bizning maqsadimiz bu bir tomonlamalik haqida gapirish emas. Biror sohada yuksak yutuqqa ega bo`lmoqchi bo`lgan odam, o`z kuchi, g`ayratini shu sohaga yo`naltirishi kerak demoqchimiz. Ammo hamma ko`p tomonlama bilim olishga harakat qilishi kerak. O`qituvchi ham shunga

www.arxiv.uz intilishi kerak. Shuning uchun u predmetni har tomonlama o`rganishi kerak, bir narsa ustida turli-tuman mashqlar bajarish kerak. Ko`p tomonlik faqat xillilik, ko`p predmetlilik va ko`p miqdorda misollar yechish emas, balki aniq bir predmetni turli usul bilan bayon etishdir. O`qitayotgan predmet yordamida ongnigina emas, xotira, kuzatuvchanlikni mashq qildirish kerak. Shuning bilan birga o`qitilayotgan predmet tabiatiga qarab irodani mustahkamlash, xarakterni tarbiyalash, olingan bilimni amaliy, yozma va og`zaki mashg`ulotlarda qo`llashni o`rganish kerak. Haqiqiy ta`lim odamni butun vujudiga hukmron bo`ldi. O`nta fanni bir tomonlama o`rgangandan, bitta fanni o`n tomonlama o`rgangan ma`qul. Gap berilayotgan bilim miqdorda emas, uni o`zlashtirishda, amaliy qo`llay olishda. Uydagi o`qitishdan maktabda o`qitishni afzalliga shundaki, qancha ko`p o`quvchi bo`lsa, bitta predmetni turli nuqtai nazardan yoritishga to`g`ri keladi. Agar bunday qilinmasa, uyda ta`lim olganlarga havas qilish kerak bo`ladi, chunki u yerda umumiy maktabdagiga nisbatan bilim ko`proq berilayotgan bo`ladi. Bilim bilan uquv bir biriga bog`liqdir.Uquv deganda insonni butun tanasi yoki biror a`zolari bilan qilinayotgan, faqat ko`rinib turgan ko`nikmani emas, balki olingan bilimlarni boshqa bilimlarni egallash, hayotiy faoliyatda ishlatish, yozma va og`zaki ko`nikmalar tushuniladi. Agar o`quvchiinig kallasida dunyoning bilimi bo`lsayu, uni ishlatishni bilmasa, o`quvchi uchun bu juda achinarli holdir. Ular haqida biror narsalarni biladi, ammo hech narsa qila olmaydi deyishadi. Bunday achinarli bir tomonlamalik ko`pincha eski maktablarda uchraydi. Har tomonlama bilimga ega bo`lgan o`qituvchi o`quvchilarga har tomonlama ta`lim berish uchun doim elementar usullar, imkoniyat topa oladi. Bunday o`qituvchi quruq takrorlash, yodlash yo`lidan, bir quloqdan kirib, ikkinchi quloqdan chiqib ketadigan usullardan voz kechadi. J.Pol o`qituvchilargat qarata aytganidek: «Barcha eshitib, o`qib olinadigan bilimlar, tushunib yozib olish, gapirib berishga nisbatan ikki baravar kam

www.arxiv.uz samara beradi”. Birinchisi ayollarga xos tarbiya usulidir, ikkinchisi ko`proq erkaklarga xos tarbiya usuli hisoblanadi, bunda kuch-quvvat, o`ziga ishonish shakllanadi. Xar bir ta`lim tilni amaliy o`rganishdan iborat emas, balki nutq o`stirishdan iborat bo`lishi kerak: «Gapir, men seni bilib olay!» Qolaversa, yuqoridagi qoidalar olingan va olinayotgan bilimlarni tushunib olingan fikrlar oqimiga qo`shilib ketgunicha davom ettirish kerakligini talab qiladi. Yangi, o`rganilmagan narsani o`rganish bizdan katta e`tibor, qunt talab qiladi, ammo shunday bo`lganda ham biz darrovdan yangi o`rgangan narsani amalda qo`llay olmaymiz. Bu oson ish emas, ammo bunga albatta erishish kerak, chunki buni chuqur o`zlashtirmasdan turib, keyingi yuqoriroq pog`onaga chiqib bo`lmaydi. Chunki har bir pog`ona oldingi va keyingisiga bog`liq, biror narsani yaxshi o`zlashtirilmasa, keyin diqqat bo`linib ketib fanni keyingi o`rganish qiyinlashadi. Shuning uchun har bir darsni, mavzuni o`rganishda uni juda chuqur, har tomonlama o`rganish kerak. Agar mavzuga alohida e`tibor berish zarur bo`lmasa, uni hech qiynalmay qo`llash, undan foydalanish mumkin bo`lsa, maqsadga erishgan hisoblanadi. Faqat yaxshi o`rgangan narsa ko`nikmaga aylanadi. Masalan, royal` chaluvchi notani qog`ozdan o`qib, uni qo`li bilan royal tugmasidan topadi, agar bu holatni mexanik tarzda yaxshi o`rganmagan bo`lsa doim qiynaladi. Masalan kim qo`shishni, ayirishni, ko`paytirishni o`rganmasdan turib bo`lishni o`rganadi. Shuning uchun har bir mavzuni astoydil o`zlashtirish, amaliy mustaqil qo`llashga erishish kerak. Faqat shu tarzda o`qigan bola o`zini erkin his qiladi. “Sekin yursang, uzoqqa borasan” degan maqolga amal qilgan holda ta`limnning barcha bo`g`inlarida uning asoslarini so`nmas tirishqoqlik bilan o`rganish lozim. Shunday holda o`quvchi asta sekinlik bilan mutaqillikga, predmetni mutaqil o`rganishga erishib boradi. Aks holda juda qiynaladi, o`qituvchini ham qiynaydi. Shuning uchun Peter Shmid rasm darsida o`quvchiga qo`lidan keladigan narsani chizishni tavsiya etadi. Bu o`qitishda shoshilish kerak emasligini, o`quvchini

www.arxiv.uz yetarlicha uslubiy ishlanmaga ega bo`lgan har bir quyi bosqichni mustahkam o`rganishi, kerakli ko`nikmalarni hosil qilishi uchun shoshirmaslik kerakligi kelib chiqadi. Shunda ulardan foydalanib yangi masala va qiyinchiliklarni yengishi mumkin. O`quvchi hali o`zlashtira olmaydigan narsani hech qachon o`rgatma! O`quvchining rivojlanish darajasidan yuqoriroq hech narsani keragi yo`q. Bu didaktik qoidani men quyidagicha ifodalamoqchiman: «O`quvchi hali tushunmaydigan narsani o`rgatma». Ammo «tushunmaydi» degan narsani hamma har xil tushunadi. Odam o`zi nimani tushunadi? Pedagogika sohasida ham kulgili holatlar uchraydi. Juda tanikli bir professor pedagogikadan leksiya o`qiydi. U gapirmasdan, bolalik ichki ikkilanishlarga ega bo`lgan yoshdir va har bir bola o`zini baxtsiz his qiladi deb isbotlamoqchi bo`ladi. Uning fikricha, xotirani mustahkamlash uchun, mutlaqo mazmunsiz, bog`lanmagan so`zlar bilan mashq qildirish kerak.. Bizning fikrimiz aksincha, tushunmagan hech narsani yodlash, eslab qolish ham kerak emas. To`g`ri, tushunishni turli darajasi bor: birov predmetni butunicha tushunadi, boshqasi esa afsuski qisman. Shuning uchun bizning talabimiz o`quv materialini yodlab, xotira yordamida o`zlashtirmang. Tabiatga uyg`un bo`lgan bola tushunmagan narsani yodlamaydi. Bizning bolalar afsuski tabiiyligini yo`qotgan. Ular tushunmasdan ko`p hollarda yodlayveradi. Shu tufayli o`qishga bo`lgan qiziqishi so`nadi. O`qish orqali bola ruhiyati erkinlashtirmasdan, balki jilovlanadi. «Haqiqat sizni erkin qiladi». Biz o`quvchilarimizni aqlini chegaralab, nodonga aylantiramiz. Ko`p maktablar o`quvchilarini shunday qilib chiqaradilar. Bunday xol tushunmagan narsani yodlatgandan yuzaga keladi. Men asosan ko`pchilik o`qiyotgan diniy ta`lim maktabini nazarda tutayapman. Bu maktab o`quvchilarini aybi emas, ular shunday qilishga majbur. O`quvchilarimizning ko`pchiligi 12, 10, hatto 9 yoshda ham maktabdan ketadilar. Ularga umid bag`ishlab, qolganini hayotni o`zi o`rgatadi deydilar.

www.arxiv.uz Ammo bu bekochi gap. Ruh oshqozonga o`xshash narsa. Darrov hazm qila olmagan narsani hech qachon hazm qila olmaydi, ishdan chiqaradi xolos. Shuning uchun bizning qoidamiz qat`iy: o`quvchi o`rganayotgan narsasini tushunishi kerak. Shu tufayli har bir o`qituvchidan aniqlik talab qilinadi. Ko`p holatda tushunarli degan so`zni o`zini noto`g`ri tushunadilar. Oson o`zlashtirilgan narsaga yuzaki qaraydilar. Yaxshi tushunmaganni yuqori baholaydilar. Biz boshlang`ich o`qituvchilar, bunga qo`shilmaymiz. Tushunarli holatga keltirilmagan narsani o`quvchiga tavsiya qilmaslik kerak. Aqlli odam asosli ravishda buni ichki qarama-qarshiliklar haqida deb biladi. Ichki qarama qarshiliklar o`z ichiga olgan narsalarni, ular chuqur fikrlilik deyishadi. Har bir o`qituvchi quyidagi holni o`ylab ko`rsin: Har bir tushunmay turib yodlangan narsa zararlidir. Har bir o`zgamas, qotib qolgan aqida rivojlanib borayotgan ta`lim oqimiga qo`shilmasa ruhimizni susaytiradi. Tushunmagan narsani o`quvchiga yodlatish ma`suliyatsizlikdir. Shunday qilib quyidagi fikrlarni berish yetarlidir, ya`ni qorani oq qilib bo`lmaydi, biz esa aniq va soddaga bo`lgan mehrga qo`shilamiz. O`quvchilar o`rganganini unutmasligini g`amini yeb bor! Bu borada kechirib bo`lmaydigan ko`p qo`pol xatolarga yo`l qo`yilmoqda. Quyi va o`rta sinflarda qancha narsani yod olishga to`g`ri keladi, maktabni bitirish arafasida hammasi unutiladi. Bunga yo`l qo`yib bo`lmaydi. Shuning uchun bir umrga kerak bo`lmagan narsani yodlatma, yodlatayotganing bir umrga kerak bo`lsin, hazina bo`lsin. Bunga erishish uchun haftada bir soat so`zma-so`z, og`zaki, ifodali takrorlash kerak. Bu holda o`quvchilar maktabdan maqol va matallar, she`r va qo`shiqlar hazinasini olib ketadilar va umrining oxirigacha undan hursand bo`ladilar. Bunday paytda ishdan cho`chima! Agar o`quvchilarga yodlatmokchi bo`lgan narsani o`zing yaxshi bilsang, bu mashaqqatli ish sen uchun juda oson tuyuladi. Ammo o`quvchidan so`rganingda kitobga qarab tekshirib

www.arxiv.uz tursang, kitobdan tashqari narsani so`ray olmasang, demak sen haqiqatdan tirik azoblovchisan. O`quvchilarga eng zarur, eng muhim narsalarnigina o`rgatish kerak-ki, u bir umrga eslab qolsin, undan doim foydalansin. Bu birinchi navbatda keyingi dars oldingisidan kelib chiqadigan, sistemali predmetlarga taalluqli, masalan matematika, chet tili va xokazo. Bu qoidani kuchi katta. O`quvchi keyinchlik unutsa bo`ladigan hech narsani yodlamasligi kerak. Nimaiki o`ta muhim deb hisoblansa, uni yodlash talab qilinsa, u hech qachon unutilmasligi kerak. Boshlang`ich sinfda yodlagan narsa yuqori sinfda ham huddi kecha yodlagandek esda turishi kerak. Buni ta`minlash maktab vazifasiga kiradi. Bunga rioya qilmaslik ma`suliyatsizlikdir. Yodlagan narsani unutganda ham xotirani mustahkamlangani qoladiku deganlar adashadi. Xotira materialga asoslangan bo`ladi va u bilan birga hisobga olinadi. Yodlaganni unutish - xotirani buzishdir. Hamma narsani unutish hech narsasiz va xotirasiz qolidir. Shuning uchun yodlagan narsani vaqti vaqti bilan qaytarish, hotirada yangilab turish kerak, u yo`q bo`lib ketmasligi kerak. Bularga maqol va matallar, qo`shiq va she`rlar, chet tili va boshqa shu kabilar kiradi. Biror narsani yodlab, keyin undan muhimroq narsani yodlagandan so`ng avvalgisini unutib yubormaslik kerak. Ba`zi o`quvchilar va kishilarning aql va fe`l- atvorni bo`shligi ularni ko`p narsalarni yaxshi bilmasligi, hech narsani bilmasligi bilan bog`liqdir. Yaxshi bilinishi kerak bo`lgan narsalarni doim xotirada saqlab yurish va joyi kelganda ulardan foydalana olish kerak. Shuning uchun yuqori sinf o`qituvchisi o`zining fanidan o`quvchilar quyi sinfda nimalarni o`tganliklarini bilishi kerak va bu ilgarigi bilimlarni ishlata olishi kerak. Har bir o`qituvchi o`zgalar bilan ishi bo`lmasa, o`z fani o`z holicha tushuntiraversa, bunda faqat o`zining xizmati bor deb bilsa, bunday maktabdan o`quvchilar nimani ham olardi.

www.arxiv.uz Yuqoridagi kabi shunday hollar borki, bunda yodlatish, tarbiyalash va ta`lim berish emas, balki insoniylik, fuqarolik va milliylikning umumiy asoslarini yaratish kerak! Bu prinsip oldingilarining bir qismi bo`lib, ammo maxsus tushuntirish kiritish kerak bo`ladi. Gap kasb-xunar ta`limi emas, umumiy ta`lim haqida boryapti. Nemis pedagogikasi kasb-xunar ta`limini, masalan kadet korpuslarini, tan olmaydi. Nemis pedagogikasi bo`lajak maxsus ta`limni umuminsoniyat ta`limiga asoslanishini talab qiladi. Maxsus ta`limni umumta`limdan ustunligini zo`rma-zo`rakilik deb ataydi. Nemis pedagogikasi avvalo insonni tarbiyalashni, keyin fuqaroni va millat a`zosini tarbiyalashni talab qiladi. Shuning uchun: avvalo inson, keyin nemis fuqarosi, so`ngra kasbdosh o`rtoq deyishadi, ammo teskarisi emas. Har bir mutaxassislik umumiy bilimga asoslangan bo`lishi kerak. Tabiat shunday rivojlanadi. Kristall, o`simlik, hayvonot, koinot jismlari noaniq xolatdan, shakldan aniq shaklga aylanadi. Til ham shu qonun bo`yicha rivojlanadi. Alohida olingan inson va butun insoniyatga tabiiy uyg`unlikda ta`lim berishga nisbatan ham shuni his qilish mumkin. Bu umumiy asoslar yig`ilib, haqiqiy ta`lim qoidalarini tashkil qiladi, bu asoslardan aniq bir o`qitish shakllari va turlari paydo bo`ladi. Har bir bilim shunga ko`ra borgan sari kengayib boradi. Yuqorida aytilganlardan, boshlang`ich ta`limda faqat umumiy va abstakt bilimlar talab qilinar ekan degan noto`g`ri xulosa chiqmasligi kerak. Fikrimizni izohlash uchun shuni aytish kerakki, biz diniy ta`lim boshlash uchun cherkov konfessional ta`limdan boshlashni talab qilmaymiz, biz umuman uni bekor qilamiz. Bizning talablarimiz quyidagicha: barcha kelajakdagi maxsus kasblar uchun milliy, diniy xissiyotlar uyg`otish shart emas. Bolalar katta bo`lganda qaysi dinni tanlasa o`shanga e`tiqod qiladi. Yosh bola hali ishonch hosil qilmay, o`zini e`tiqod yo`liga ega bo`lmay turib uni u yoki bu din yo`liga yo`naltirish

www.arxiv.uz majburlash, zo`ravonlik mumkin emas. Yoshlarni o`qitish butun dunyoda bir xil. Har bir o`qituvchi xokim bilan barobar, ammo u na siyosiy rahbar, na partiyaviy odam bo`lishga haqqi yo`q. U faqat o`quvchiga o`z ustida ishlash bilan madaniyatsizlik, qo`pollikdan xalos bo`lishni o`rgatadi. O`quvchi begona fikr so`zlarni takrorlash, yodlash yo`li bilan emas, balki o`z faoliyati yordamida erkin inson bo`lib yetishi mumkin. Inson o`zini qancha erkin his qilsa, qancha kam formula va qoidalar uning qobiliyati, kuch ko`nikmalarini bog`lab tursa odam o`zini shuncha baxtliroq his qiladi. O`quvchini ishlashga, ishni sevishga, ish bilan bir tanu bir jon bo`lishga o`rgat, toki u o`zini ishsiz tasavvur qila olmasin! Bu to`g`risida alohida gap yuritishni o`zi ham mantiqqa to`g`ri bo`lmasa ham, nachora. Yetarli darajada aniq tushuntira olmadim shekilli, deb o`ylaysan odam. Shuning uchun takrorlashga majburman: o`quvchini diqqat bilan o`qishi, o`zlashtirishi va qabul qilishi yetarli emas. Yo`q.! Uni mustaqil ishlashga majbur et, mustaqil ishlashga, uni o`z kuchi bilan bilimni egallashdan boshqa chorasi yo`qligiga o`rgat. U mustaqil o`rganishi, izlanishi o`zini chiniqtirishi kerak. Hozirgacha ko`pchilik “O`zicha hech bir inson yaxshilik qilishga qodir emas, u yaxshilik qilishdan, yomonlik qilishga qodirdir” – deb bilishadi va gapiradi. U barcha ahmoqona og`ishlardan va yomon ko`nikmalardan ozod bo`lishi kerak. Barcha yaxshilik deb bilgan hamma narsa aslida usti yaltiroq yomonlikdir. Haftaning ma`lum kunlarida odamlarga ularning gunohlari haqida diniy ma`ruza o`qiladi, ularni bu gunohlardan voz kechishga yoki tovba qilishga undaydilar, ammo hammasi eskicha qolaveradi. Bizning kunimizni xususiyati shundaki, hozir dangasalik, ma`suliyatsizlik odatdan chiqib keta boryapti. Hech ish qilmaslik ilgari baxt deb hisoblangan, bir umr ibodat qilgan ruhoniy hisoblangan. Mehnat orqasidan erishilgan baxt tan olinmas edi. Odam faqat o`zining mehnati, kuchi orqaligina haqiqiy inson bo`lib yetishini tushunmaganlar. Erkin

www.arxiv.uz kasbni jamoat tan olardi. Ammo jismoniy mehnat bilan kun kechirayotganlar shuni bilar ediki, ularni odam o`rnida ko`rmaganlar. Odamning mehnati, uning mohiyati tan olinmas edi. Va nihoyat bu xatoni tan olib, mehnatni mohiyatini tan olgan, mehnatkashni hurmatlashga o`rgatgan zamonamizga ofarinlar bo`lsin. Buning natijasi borgan sari bilinmoqda. Bu o`zgarish bilan bizning pedagogik qoidamiz bog`liq: faqat mehnat tufayli boladan foyda chiqadi. Shuning uchun o`qituvchining vazifasi uni mehnatga o`rgatishdir. Bundan kelib chiqadigan qoida bolani passivlikka o`rgatma, u doim faol bo`lsin, unga kuchini ishlatishni o`rgat. Unga shunday muomala qilki, u maktabga ishlash uchun kelayotganligini tushunsin. Maktab oldin toat-ibodat qilinadigan joy, bolalar cherkovi edi, keyinchalik bu joylar o`quv yurtiga aylandi. Endi u ustaxonaga aylanishi kerak. U yerda hamma ishlaydi. O`quvchi ham ish o`rganadi. Buning uchun o`qituvchi o`z ishining ustasi bo`lishi kerak. O`quvchilaridan mohir shogirdlar chiqarishi kerak. Bu maktab bilan diniy mazmundagi ashula va she`rlarni yodlatayotgan maktabni solishtirchi. Hali ham quruq yodlash va yozishdan boshqa narsalar bilan shug`ullanmaydigan maktablar borligini bilib afsuslanib ketasan kishi. O`quvchi qo`li, tili va boshi bilan ishlasin! Bu holat uning ichki extiyojiga aylansin. Bu o`quvchining o`rniga hech kim yemagani va ichmaganidek boshqa odam o`qiy olmaydi. Hech kim uning o`rinbosari bo`lolmaydi. Hamma narsaga u o`zi erishishi kerak. Nimaga erishsa u o`ziniki. Bu holat isbotsiz aniq, ammo minglab odamlar bu narsani bilmaganday tutadi. Shuning uchun ular hali ham o`ylab ko`rsalar yaxshi bo`lardi. O`z o`quvchilaringni alohida hususiyatlarini hisobga ol! Qonun oldida barobarlik – ulug` fikr. Bu maktabga ham tegishli, chunki maktab bolani hayotga tayorlaydi. O`qitish usulidagi tenglik hamma o`quvchilarga nisbatan qo`llaniladi. Qanchalik bolalar tabiati bir xil bo`lsa,

www.arxiv.uz qanchalik fan o`qitish uslubi ularga munosib bo`lsa, shunchalik ular teng bilim olishlari kerak. Ammo eng kichik yoshdagi bolalarda ayrim xususiyatlar ko`zga tashlanadi. Bittasi osongina faraz qila olsa, ikkinchisi ko`rsa yaxshi tushunadi. Uchinchisi esa rasm va xikoya orqali tushunadi. YA`ni ong nazariy va amaliy bo`ladi. Bu borada bolalarning qobiliyatini hisobga olish kerak. Hammaning qobiliyati bir xil bo`lmasligi mumkin. Predmetlar ko`paygan sari ularni soni bilan barobar qiyinchiliklari ham oshib boradi. Bunda ayniqsa bolalarning qobiliyatini hisobga olish kerak. Hammaga bir xil talab qo`yish, hammani bir xil yutuqqa ega bo`lishini talab qilish adolatdan emas. Yaxshi xotiraga ega bola bilan eslab qolish qobiliyati sust bo`lgan bola barobar o`qitilmaydi. Biri nazariy qobiliyatga, ikkinchisi amaliy qobiliyatga ega bo`lsa, ularni koyish kerak emas. Hammasidan hamma narsani bir xilda talab qilib bo`lmaydi. Agar bola asosiy predmetlarni yaxshi o`zlashtirsa, boshqalarini sekinroq ozroq o`zlashtirishi mumkin. Biz o`qituvchilarning loqaydligini oqlamaymiz. Ammo hozirgi kunda, o`quvchidan ko`proq talab qilib, uning erkinligini bug`ish kerak emas. Bu ko`proq o`rta o`kuv yurtlariga tegishlidir, chunki ular o`quvchini juda katta o`quv predmetlari bilan ezib tashlaganki, bu yerda bolaning erkinligi emas balki, tabiiy rivojlanishiga ham shubxa tug`diradi. Izox: Lorinzerning mashhur maqolasidan keyin bu to`g`risidap ko`p baxslar bo`ldi. Gap gimnaziyalar to`g`risida borgan edi. Ammo bahslar zarur natija bermadi. Halq va shahar maktablari va o`qituvchilar seminariyalari ko`rib chiqilmadi yoki bir chetda qolib ketdi. Ammo bu xol ularni ham ogohlantirishi kerak. O`quvchilarni butun vaqti maktab va maktab uchun o`tmasligi kerak. Ayniqsa qizlarga achinasan odam. Biz bilim bahosini oshirib yubordik. Ular bosh o`rinda turmasligi kerak. Ko`p odamlar kamroq bilib, ko`proq ishlashni yaxshi ko`radilar. Bilimlarni haddan darajada ko`pligi, odatda yaxshilikka olib kelmasligi mumkin. Bizga kuchli odamlar yetishmaydi. Katta hajmdagi bo`lar bo`lmas

www.arxiv.uz bilim bilan bolalarni miyasini to`ldirmaylik. Ularning bir tomonlama rivojlanishiga sababchi bo`lamiz. Erkin rivojlanayotgan kuchga keng yo`l ochib beraylik! Yuqorida biz didaktika fanining eng muhim qoidalarini sanab o`tdik. Endi yakun yasaymiz. Chin tarbiyachi o`zining tarbiyalanuvchisini ichki kuchlarini, tabiiy rivojlanishini ta`minlaydi. O`quv materialining omborxonasiga aylantirmaydi. O`quvchiga bir tomonlama emas, har tomonlama ta`lim beradi. Shuning uchun u nafaqat individuallikka, balki umumiylikka, umuminsoniylikdan milliylikka erishadi. O`quv materiali, obyektiga tegishli ta`lim qoidalari 1. Har bir o`quv predmeti materialini o`quvchining rivojlanishi darajasiga qarab va o`quvchini rivojlanish qonunlariga qarab taqsimla! Fanda materialni maqsad deb bilish mumkin. Bayon qilish usuli esa obyektiv nuqtai nazarga asoslanib tanlanishi mumkin. Ammo yoshlarga o`rgatish uchun bunday qilish mumkin emas. O`quv materiali bolalarni ta`lim olishi uchun yaratilgani sababli ularning rivojlanish darajasiga mos bo`lishi kerak. Har doim formal nuqtai nazar xukmron bo`lishi kerak. Gap olimlar kabi chuqur bilim darajasi ma`lumotiga ega bo`lish haqida emas, faqat rivojlanish, bilim olish haqida ketmoqda. Umid qilamizki aytilganlar fikrimizni isbotlash uchun yetarlidir. 2. Asoslarni o`rgatishga harakat qil! Bu qoida asosli va muvoffaqiyatni ta`minlaydi. Kimki mukammal poydevor yaratmasa bir umr kami-ketigini rostlab o`tadi yoki boshqacha qilib aytganda qurgan imoratini qulashini kutib o`tadi. Har bir yengiltaklik, yuzaki munosabatni bu yerda kechirib bo`lmaydi. Asoslarni o`rganmasdan turib, muvaffaqiyatga erishib bo`lmaydi. O`quvchilar fanga va o`qituvchiga,

www.arxiv.uz qolaversa o`qishga ham qiziqishini yo`qotadilar. Shuning uchun tajribali, ma`suliyatli o`qituvchi asoslarni o`rgatishda shunchalik talabchan bo`ladiki, ularni mijg`ov ham deyishadi. Yosh o`qituvchilar esa mavzudan mavzuga shoshib o`tadilar. Keyin o`zlari afsuslanadilar. Masalan: lotin tilini o`rganishdan oldin grammatikani chuqur o`rganish kerak. Arifmetikadan oldin arifmetik amallar, husnixatdan oldin asosiy chiziqlar, ilmoqlar, belgilar o`rganiladi. Asoslarni o`rganishda uzoq vaqt qolib ketdim deb hech kim qo`rqmasin. Uy solishni kuzating. Poydevorga ko`p vaqt ketadi, lekin keyingi ishlar juda tez bo`ladi va ko`zga tez ko`rinadi. O`qish ham shunday. Asoslarni o`rganishga ketgan juda ko`p vaqt keyin sizning anchagina vaqtingizni tejaydi. 3. Keltirib chiqarilgan holatlarni tushuntirishda tez-tez dastlabki asosiy tushunchalarga murojaat qil va oxirgisidan oldingilarini keltirib chiqar! Bu qoida albatta birinchi navbatda arifmetika, geometriya kabi predmetlarga tegishli. Predmetni sistematik o`rganishda, agar o`n ikkinchi holatni o`n birinchidan chiqarish mumkin bo`lsa shunday qilish kerak. Ammo 12 – qoidani birlamchi asos bo`yicha chiqarilsa unda tushuncha yana ham to`laroq bo`ladi. Shuning uchun arifmetikada olingan sonli ifodalarni asoslash, ko`proq bir orqali ifodalashga keltiriladi. Bu bilan oliy darajadagi aniqlik va ishonchlilikka erishiladi. Albatta buni doim qo`llab bo`lmaydi. Chunki keltirib chiqarilgan holat borgan sari umumlashib, dastlabkilar ko`rgazmalilikka aylanib boradi. Shuning uchun markaziy holatdan boshlang`ich holatga qaytish ba`zan bekor sarflangan vaqtga aylanadi. Ammo bu qoidaning to`g`riligini isbotlash kerak emas. Bu qoida bevosita elementar usuldan kelib chiqadi. Uning ilmiy usuldan farqini xali ko`pchilik tushungani yo`q. Elementar ta`limda hamma narsa mustahkam poydevorga bog`liq. Qurilishni juda

www.arxiv.uz keng asosda olib borilishi haqidagi fikrning maqsadga muvofiqligi bu yerda ham o`rinli. 4. Har bir materialni tanish bo`lgan pog`ona va tugallangan kichkina qismlarga taqsimla! Bunday taqsimlashda o`quvchi qoidada ko`rsatilgan maqsadga erishadi. YA`ni u predmetni ko`ra oladi. Agar har bir qismda bu qismdan kelib chiqadigan keyingi qismni sezsa yoki bilsa bu juda yaxshi. Bu o`quvchining qobiliyatini, fikrlashini rivojlantiradi. O`qituvchi esa bolaning tabiatiga chuqurroq kirib uni ilmiy mashg`ulotga qodirligini belgilaydi. Demak o`qitish rejasini doim aniq tuz. 5. Har bir bosqichda keyingi bosqichning ayrim qismlarini ko`rsat, uzilishga yo`l qo`ymasdan, bolani qiziqtirish uchun alohida hollarni keltirib chiqar, ammo uni to`la qoniqtirma! Bu usul bilan keyingi ma`lumotga qiziqishi uyg`otiladi. Unga e`tibor tortiladi. Keyingi darsda bu masala to`la yoritilganida o`quvchiga u zavq bag`ishlaydi. Lessing o`zining keng tanilgan “Insoniyatni tarbiyalash” kitobida shunday yozgan: “Bunday oldindan beriladigan mashqlar, ko`rsatmalarda elementar darslikni musbat kamoloti yotadi. Noma`lum haqiqatni topish yo`lida to`g`anoq bo`lmaslik esa uni manfiy xususiyatidir”. 6. Materialni shunday taqsimlaki, keyingi bosqichda yangi narsani o`rganishda oldingisi albatta takrorlansin! Bu usulda noma`lum ma`lumga qo`shiladi. Bunga ko`ra o`rganilgan masala mustahkamlanadi va bundan murakkabroq narsani tushunishga yordam beradi. Albatta bu oson ish emas, bu predmetga bog`liq, ammo har holda harakat qilib ko`rsa bo`ladi. Ayniqsa bu usulni arifmetika, xusnixat, rasm, grammatika, geometriya fanlarida qo`llagan ma`qul. Agar 5-qoida qisman keyingini berishni o`rgatsa, 6-qoida o`rgatilganga qaytishni

www.arxiv.uz o`rgatadi. Bu ikkala qoida birgalikda fanni birligini obyektiv munosabatda bildiradi, sub`ktiv munosabatda qiziqish va doimiy mashqni bildiradi. 7. Mazmunan yaqin predmetlarni bir-biriga bog`la! Bu pritsipni avvalilarga o`xshab to`g`ri tushunish kerak. Jakato hamma narsani hamma yerda topibgina qolmay, bir vaqtda bir joyda hamma narsani topishni o`rgan, degan edi. Biz bu fikrga qo`shilmaymiz, chunki bu holda hech narsani batafsil ko`rib bo`lmaydi. Miyada hamma narsa aralashib ketadi. Garnish o`zining “Dunyoshunoslik” kitobida turli predmetlarni bir biriga bog`laydi. Uning usuli haqiqatga yaqinroq bo`lsa ham, biz bu fikrga ham qo`shilmaymiz. To`g`ri butunlay boshqa-boshqa narsalar ma`lum xolatda bir-birini to`ldiradi, bog`lanadi, ammo mutlaqo turli-turli fanlar alohida o`qitilishi kerak. Faqat ularni yaqinligini alohida aniqlash va aniq ko`rsatish kerak. Bu fikr mening “Maktab xrestomatiyasiga qo`llanma” asarimning asosini tashkil qilgan. Unda tilni o`qitish xrestomatiyaning atrofida bo`lishi kerak va u bitta predmetni har tomonlama yoritib berishi kerak deyilgan. Masalan, o`qish darsidagi matn bu darsda o`qishni mashq qilish uchun, orfografiya darsida to`g`ri yozish uchun, grammatikada grammatik tahlilga tegishli qoidalarni o`rganish uchun mashq materiali bo`lishi kerak. Hamma predmetlar ham, o`zaro bog`liq, bir biriga yaqin predmetlar kabi bir-biriga bog`liq holda o`qitilavermaydi. Tabiatshunoslikda xali ham qoniqarli qo`llanma yo`q. U albatta paydo bo`ladi, chunki yangi didaktika shu prinsipni qo`llashni talab qilmoqda. Bu talab hamma fanni o`zaro bog`langan sistemada o`qitish emas, balki o`zaro yaqin fanlarni bog`lab o`qitishni nazarda tutadi. Shunda o`tilgan dars takrorlanib va to`laroq yoritiladi. Hamma narsa bir –biriga bog`liq bo`lishi kerak. Biri boshqasining hisobiga pishadi va yetiladi.

www.arxiv.uz 8. Predmetdan uning ahamiyatiga o`t, aksincha emas! Predmet, ya`ni uni sezish, faraz qilish, tushunish, fikr mazmunni tashkil qiladi ya`ni eng asosiy asosiy narsadir. Diqqatni birinchi navbatda shunga yo`naltir. Predmet qabul qilinganidan so`ng, uning belgilari aniqlanadi: Eshitib bo`ladiganlar – so`zlar, gaplar, ko`rib bo`ladiganlar – tabiiy belgilar, rasmlar va hokazo, chunki ular endi aniq bir mazmunga egalar. So`zlarni mazmunsiz takrorlashga endi o`rin yo`q. To`g`ri, ko`p narsa faqat rasm yordamida aniq bo`ladi, masalan geografiyada drasida. Ammo, iloji boricha bola predmetni rasmsiz ko`z oldiga keltirishga urinib ko`rishi kerak. Masalan astranomiyada modellar faqat oxirida qo`llaniladi. Ular o`quvchining tasavvuri to`g`riligini isbotlaydilar. Demak, modeldan boshlamaslik kerak, ular bilan tanishish so`ngi jarayon bo`lishi lozim. Bu qoida juda muhim, ammo ko`pincha uni bajarmaydilar. Hatto, ko`p joylarda uni bilmaydilar ham. 9. O`qitish usulini tanlaganda fanning tabiatini hisobga ol ! Tashqaridan qaraganda faqat ikki ta`lim usuli bor. Birida – bilim bayon etiladi, ya`ni beriladi. Ikkinchisi – o`qitishning dogmatik va rivojlantiruvchi usullari yordamida o`quvchini fanni yaratishga undaydi. Birinchisi o`qituvchining bayon etishiga, ikkinchi muloqot usuliga asoslangan. Birinchida o`quvchilarga gap yoki mavzuning bir qismi o`qib yoki gapirib beriladi. O`qituvchini o`quvchi tinglaydi, yodlaydi, yozib oladi. Ikkinchida o`quvchi o`qituvchining savoliga javob beradi, o`quvchilar ham savol berishi mumkin, ya`ni dars suhbat tarzida bo`ladi. Agar o`quvchilar savol bersa, demak bu maktabda aqliy mehnat qaynayotgan bo`ladi. Savolli ta`lim doim rivojlantiruvchi bo`lavermaydi. Masalan, u o`tilgan darsni tekshirish darsi bo`lishi mumkin, yangi darsni o`quvchining o`zi savollarga javoblar topib o`zlashtirishi mumkin. Bunday ta`lim Suqrotcha ta`lim(yoki katexizis) ham deyiladi. Ikkala nomni sinonim o`rnida qo`llashimiz mumkin,

www.arxiv.uz to`g`ri katexizis ko`pincha tahlilni nazarda tutadi. Ikkinchisi - birlashtiruvchi ma`noga ega. Bayon etuvchi usul faqat yangi o`qishni o`rganganlarga to`g`ri keladi. Ikkinchisi – mustaqil fikr yurituvchi uchundir, lekin tajribali mohir o`qituvchi bittagina usulga qat`iy rioya qilmaydi. Byuffon aytganidek: “Odamni yozishidan uning kimligini bilish mumkin”. Shunga o`xshash, o`qituvchining o`zi o`qitish usulini tanlashi mumkin. Ammo usul hech narsani hal qilmaydi deb bo`lmaydi. Bu fikr bitta usulni mahkam ushlab olgan, erkinlikni istovchi o`qituvchilarning fikridir. Usul esa uning qo`llayotgan o`qituvchining qobiliyatlaridan tashqari fanga bog`liq. Hamma narsa o`qitish usuliga bog`liq deyish to`g`ri bo`lar edi. Hamma peredmetlar ikkiga bo`linadi- tarixiy va ratsional. Birinchisi – bo`lib o`tgan faktlarga asoslangan, ikkinchisi insonning o`zgarmas tabiatidan, har bir fikr yurituvchi inson orqali kelib chiqadi. I guruh predmetlariga - tarix, geografiya, diniy ta`limotning tarixiy qismi grammatika va boshqalar kiradi. II guruhga – falsafa, matematika, arifmetika, geometriya, mantiq, etika va boshqa fanlar kiradi. Ayrim fanlar aralash fanlar qatoriga kiradi: grammatika, diniy fan, tabiatshunoslik. Tarixiy bilimlar bolaga berilishi kerak, ammo ular rivojlanmaydi. Ularni to`g`ri tushunib to`g`ri o`rgansa bo`ldi. Shuning uchun bu fanlar bayon shaklida o`qitilishi mumkin, o`quvchidan faqat qabul qilish qobiliyati talab qilinadi. Buni nazorat qilish uchun o`quvchidan gapirib berishni so`rash kerak. Bu usul ming marta foydali. Doim o`qituvchini eshitishdan ko`ra, faqat tarbiyadagina emas balki ta`limda ham, qisqa gapli o`qitish eng yaxshisi hisoblanadi. Buni to`g`ri tushunish kerak. Tarixiy fanlarni ratsional fanlardan ko`ra ta`limot kuchi kamroq, shuning uchun ratsional fanlar bayon sifatida berilmasin. Ularni o`rganish juda asta boradigan jarayon, ammo undan qutilib bo`lmaydi, chunki har bir chin ta`lim sekin amalga oshadi. Gap bilim hajmida emas, aqliy kuchning rivojida, nutq, bayon qobiliyatini o`sishida. Ratsional perdmetlarni o`qitish

www.arxiv.uz usuliga qarab tarbiyachi sifatida o`qituvchining mahorati xaqida gapirish mumkin. Suqrat buyuk ustoz bo`lib, o`zini momokampirga o`xshatgan. Faqat ratsional ta`lim orqali o`quvchi mustaqillikka o`rganadi. Tarixiy bilim juda muhim, ammo ta`lim uchun ikkinchi darajalidir. Shuning uchun hamma maktabda u ikkinchi rolni o`ynashi kerak. Faqat tarixiy bilim bergan, faqat bayon usulida dars bergan o`qituvchi hech qachon o`quvchida mustaqillikni tarbiyalay olmaydi. Bunday maktablardan mustaqil fikrga ega bo`la olmaydigan, hamma narsaga osongina ishonadigan odam chiqadi. Faqat ratsional ta`lim bergan, o`quvchini mustaqil fikrlashga o`rgatgan, uni chiniqtirgan, mustahkamlikni o`rgatgan o`qituvchigina chuqur ma`noda yoshlar tarbiyachisi bo`la oladi. Qolgan hamma narsa faqat o`rgatishdan iborat, ta`lim berish emas, rivojlanish emas. Demak iloji boricha muloqot asosida bilim berish kerak, ya`ni o`qituvchi o`quvchi o`zlashtiradigan materialni muloqot(suhbat)ga aylantiradi, beriladigan savollarni puxta o`ylaydi. Ayrim hollarda diktant qilib yozdirish mumkin masalan to`g`ri yozishni o`rgatish va xusnixat uchun, ammo maktabda savol va javob usuli hukmron bo`lishi kerak. Savollar tuzish, ularga javob izlash va topish – bu hayotdir. Qayerda o`qituvchi savolni mohirona tuzsa, o`quvchilar esa to`g`ri shahdam javob bersa, eng muhim narsalarga e`tibor bilan qarasa, o`sha yerda aqliy rivojlanish, ruhiy barkamollik yashnaydi, u yerda ajoyib gul bo`lib ochiladigan ko`plab g`unchalar paydo bo`ladi. Bunday maktab yosh aqilni mashq sahnasiga aylanadi. Yuqorida aytilganlardan shunday xulosa chiqarish kerakki, boshlang`ich ta`limda formal maqsad ustun turishi kerak, biz kuch, imkoniyatni yuksaltirish uchun qo`limizdan kelganini qilamiz. Ammo formal maqsad talabiga ko`ra, bayon qilishni predmetning tabiatiga qarama – qarshi deb o`ylamaslik kerak. Subyektivlik va obyektivlik o`zaro kelishishadi. Ammo bu ba`zi ilmiy sistemalar haqidagi fikrlarga ta`luqli emas. Formal maqsad hamma fanni genetik bayon yo`li bilan berilishini talab etadi. Chunki ular ayni shu yo`l bilan odam ongiga kirib borgan. Fanni

www.arxiv.uz yo`li va usuli aynan ta`lim usulidir. Albatta hech qaysi yo`l xatodan xoli emas. Ammo insoniyat yo`li har bir insonni tarbiyalash yo`lini belgilaydi. Faqat insoniyat minglab yillar davomida o`tgan yo`lni inson bir necha yilda bosib o`tadi. Ammo uni ko`zini bog`lab yetalash yaramaydi, u haqiqatni tayyor natija sifatida emas, balki yangilik kashf etganday ochishi mumkin. O`qituvchi shu kashfiyotga tomoshabin emas, ekspeditsiya boshlig`i sifatida ishtirok etishi kerak, lekin o`quvchi bor kuchini sarflashi darkor. Hech narsa bekordan-bekorga kelmaydi, unga erishiladi. Intilganga tole` yor bo`laadi. Monten aytganidek “Donolikka birovning donoligi bilan erishilmaydi, unga faqat o`z kuchi bilan erishiladi”. Formal va moddiy ta`lim barobar amalga oshadi. Materialni shunday bayon etish, yodlatish mumkin, ammo bundan hech qanday ta`lim chiqmaydi. Bu predmetga mos ta`lim bo`lmaydi. Bunday o`qitish na materialga, na subyekt tabiatiga mos keladi. Yaxshi formal ta`lim moddiy jihatdan ham foydalidir. Ta`limning to`g`ri usuli tashqi ko`rinishi emas, u fanning tabiatidan kelib chiqadi. To`g`ri usulda obyektiv va subyektiv tomonlar mos keladi. Agar usul o`quvchining tabiatiga mos kelsa, demak u fanga mos. Subyekt va obyekt o`rtasida bu yerda tafovut yo`q. To`g`ri usulni topish uchun, ham subyekt, ham obyektni nazarda tutish kerak. Ko`p xolda fanlar tushunarsiz bayon etilgan. Bu yerda gap biladigan emas, bilmaydigan o`quvchi haqida boryapti. Qayerda bu borada kelishmovchilik bo`lsa, o`sha yerda fandan oldin o`quvchining manfaatini o`ylash kerak. Yaxshi usulni birinchi belgisi - u pedagogikaga asoslanganligi, ya`ni subyektiv to`g`riligidir. Bu holda u obyektiv jihatdan ham to`g`ridir. Fanni predmetga aylantirgan, uni doktrinaga ham aylantiradi. Yuqorida aytilganlarni bashqacha qilib ifodalash mumkin. Har bir predmetni o`qitilish usuli uning manbaasiga yoki pritsipiga mos bo`lishi kerak. Tarixni tarixiy qilib o`t, ratsionalni ratsional tarzda! Aks xolda usul fan tabiatiga zid bo`ladi. YA`ni, biz subyektiv usulni inkor etib, obyektiv usulni talab qilgan bo`lamiz. Bu yerda “Odam usulni taqdim etadi”. -

www.arxiv.uz degan iboraga “predmet usulni taqdim etadi” iborasini teng qo`yish mumkin. Bilimning ikkita bosh manbaasi mavjud: tajriba va ong. Tajribaviy bilimga barcha tarixiy faktlar, barcha his qilinadigan hodisalar, dunyodagi fizik xossalar hamda inson tanaga doir xossalar kiradi. Ratsional yoki ongli bilimlarga etika, matematika, falsafa fanlari mazmuni kiradi. Bizning prinsip, kelib chiqishi turlicha bo`lgan bilimlar sohasi, o`zlarining kelib chiqishiga mos holda o`rgatilishini talab qiladi. Tarixiy bilim asosan xotira orqali o`zlashtiriladi. Ongli bilim esa mustaqil fikr yuritish natijasida hosil qilinadi. Ko`p bilimni aql kuchi bilan emas xotira kuchi bilan egallash mumkin. Lekin aqliy, ilmiy, asosli bilimni hech qachon bunday egallab bo`lmaydi. Bu xaqiqat, biror kishida tajriba fanlari bilan shug`ullanish aqliy qobiliyat talab qilmaydi degan fikrni tug`dirmasligi kerak. Nozik kuzatuvchanlik, diqqat-e`tibor bilan samarali eshitishning o`zi umumiy rivojlanishsiz, aqliy faoliyatsiz bo`lmaydi. Agar faktlar eshitilib, qabul qilinsa, undan keyin aqliy mehnat, bir-biri bilan aloqadorlik boshlanadi, natijada fanga doir xulosalar, alohida bilimlar paydo bo`ladi. Shundan ko`rinadiki bu ikki bilim manbai bir biridan unchalik yiroq emas, ularni ongga sig`dirish uchun ma`lum miqdorda aqliy mexnat qilish kerak. Har bir ilmiy bilimga faqat aqliy mehnat tufayli erishiladi. Bizning qoidamiz, turli bilimlar o`zlarining asosidagi prinsipiga qarama qarshi bayon etilmasligini talab qiladi. Bu ogohlantirish ayniqsa ratsional bilimga tegishli, chunki u o`z prinsipiga qarshi tarixiydek bayon etilishi mumkin. Bu noto`g`ri, o`qituvchi yoki kitob bolani qisqa yo`l bilan mustaqil bilim olishga yo`naltirishi kerak. Bu zarur talabdir. O`z ustida ishlagan odam bir umr o`qishi kerak. Matematika, estetika, falsafaning qoidalari ko`r ko`rona yodlangan bo`lsa, keyinchalik tahlil qilinmasa, asoslanmasa, ularning ongga foydadan ko`ra ziyoni ko`proq bo`ladi. Faqat mustaqil fikr yuritish yo`li bilan bilim ishonchga aylanadi. Tarixiy bilimlarni ham ratsional tarzda berib ko`rilgan, ammo buning foydasi bo`lmagan.

www.arxiv.uz Ayrim faylasuflar firibgarlarga o`xshab oshkora yoki yashirin xolda empirik ta`limdan voz kechadilarda keyinchalik uni baribir ko`zbo`yamachilik qilib quradilar. Xullas, to`g`ri usul ham hozircha uncha muncha ishonchga ega bo`lgan eski usulni yengadi.

O'xshashlar

Doim biror rasmiy maqsadga yoki bir vaqtda ham rasmiy ham moddiy maqsad sari intil; biror fan orqali, iloji bo`lsa har tomonlama

Yaqindan uzoqqa, soddadan murakkabga, osondan qiyinga, ma`lumdan noma`lumga o`t

O`qituvchilarga pedagogic maslahat

O`quv materialini o`ylab chiqarilgan tushunchalar, umumiy sxema asosida taqsimlama, uni har doim har tomonlama ko`rib chiq!

Notiqlik va nutq madaniyati boshqaruv jarayonidagi muhim vosita sifatida