Yaqindan uzoqqa, soddadan murakkabga, osondan qiyinga, ma`lumdan noma`lumga o`t - Pedagogika - Referatlar

Yaqindan uzoqqa, soddadan murakkabga, osondan qiyinga, ma`lumdan noma`lumga o`t

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

118.5 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Reja: 1. Ta`limni ilmiy emas sodda usulda olib bor 2. O`quvchi hali o`zlashtira olmaydigan narsani hech qachon o`rgatma! 3. O`quvchilar o`rganganini unutmasligini g`amini yeb bor! 4. O`z o`quvchilaringni alohida hususiyatlarini hisobga ol!

www.arxiv.uz Bu yerda bir emas to`rt didaktik qoida borki, ular bir-biriga juda yaqin bo`lganligi sababli ularni to`g`ri tushunish uchun birgalikda ko`rib chiqish kerak. Shuning uchun biz ularni bitta talabga umumlashtirdik. To`rtala qoida ko`rgazmali va tabiiy uyg`unlik prinsipidan kelib chiqadi. Kimki ko`rgazmali va tabiiy uyg`unlikda o`qitmoqchi bo`lsa to`rt qoidaga rioya kilmog`i kerak. Yaqindan uzoqqa! Bola tabiiy rivojlanishda beshikdan xonaga, uyni tanishga, ko`chasi, mahallasi, tevarak atrofni bilishga o`tadi, nihoyat unga bepoyon dunyo ham torlik qiladi. Ammo ta`lim doimo shu qoidaga amal qilmasligi kerak. Ayrim holda bizdan juda yiroqda turgan narsalar, qalbimizga yaqin bo`ladi. «Yaqindan yiroqqa» prinsipi o`quvchidan quyosh sistemasini o`rganishdan avval Yevropani o`rganishni, yoki diniy rivoyatlardan oldin 18 asr tarixini o`rganishni talab qilmaydi, chunki ayrim hollarda uzoq masofa yoki olis davrlar ko`ngilga yaqin bo`ladi. Shuning uchun bu prinsipni to`g`ri tushunish uchun uni boshqa prinsiplar bilan birgalikda qo`llash kerak, shunda u to`g`ri fikrni anglatadi. Ammo uning yuksak mohiyati xali ham o`z bahosini topmagan. Aniqlik, ko`rgazmalilik doim yaqin, mavhumlik, abstraktlik yiroq bo`ladi. Demak, biz ko`rgazmalilik yo`lini tanlasak, yaqindan yiroqqa o`tishimiz kerak. Soddadan murakkabga! Bu qoida to`g`ri qo`llanishi uchun uni boshqa qoidalardan ajratmaslik kerak. Uni ayniqsa quyidagi qoida bilan qo`llash kerak. Osondan qiyinroqqa! Sodda narsa odatda oson, murakkab esa qiyinroq bo`ladi. Har holda bu birinchi navbatda ko`z bilan ko`radigan narsalarga taalluqlidir. Turlicha, rang- barang qismlardan iborat bo`lgan buyum yoki jonzotdan ko`ra, sodda o`simlik yoki hayvonni qismlari va tuzilishini o`rganish oson. Sodda matematik amallar va figuralar, murakkab va chalkashidan ko`ra osonroq o`zlashtiriladi. Ko`pincha, aynan osoni qiyin bo`ladi. Ayrim hollarda eng qiyini juda sodda bo`ladi. Sodda, oddiy hayvonlarni o`rganish murakablarini o`rganishga nisbatan qiyin, hayvonlarning organizmi juda murakkab bo`lganiga

www.arxiv.uz qaramay zoologiyadan mineralogiya qiyinroq,. Shuning uchun, rivojlanayotgan ong ayrim predmetlar juda ko`p, turlicha xossalarga ega bo`lishiga qaramasdan, bu xossalarni hammasini barobar qamray olmasada bu predmetlarni alohida qabul qiladi. Keyinchalik ular sodda tasavvurga aylanadi, keyin umumiyroq va yuqoriroq tasavvur hosil bo`ladi va hokazo davom etib eng umumiy va sodda tushunchalar shakliga yetib boradi. Bu yerda murakkab tushuncha umumiy, sodda tushunchalarga nisbatan bolalar ongiga mos bo`ladi. Shuning uchun birinchi jarayon ikkinchidan oldinda bo`lishi kerak. Agar biz bu rivojlanish jarayoniga yaqindan e`tibor qilsak, quyidagilarni aniqlaymiz. Insonning endi rivojlanib kelayotgan ongi sezish organlari orqali predmetlarni eng oddiy xususiyatlarini masalan, gulning rangini yoki quyosh nurini xis qiladi, asta-sekin u gulni boshqa xossalarini o`rganadi. Keyinchalik bu xossalarni umumlashtiradi, bir gulni boshqa gullarga solishtirib, aynan shu gul haqida tushuncha paydo qiladi. Gulni boshqa predmetlar bilan solishtirish natijasida gul, o`simlik yoki buyumlar haqida tushunchalar paydo bo`ladi. Shu zaylda miyada bitta oddiy tushuncha hosil bo`ladi. Endi bu tushuncha faqat bitta xossaga ega bo`ladi, demak uni umumlashtirib ham, qismlarga bo`lib ham bo`lmaydi. Shunday qilib, tasavvur hosil bo`lish jarayoni tugaydi. Bu jarayon juda sodda tasavvurdan boshlangan edi. So`ngra tasavvurlar ketma-ketligi, tasavvurlar qatori hosil bo`lib, bu qatorning oxiri ham eng sodda tasavvur bilan tugaydi, ya`ni tasavvurlar ketma-ketligi eng oddiy, sodda tasavvurdan boshlanib, eng mukammal sodda tasavvur bilan tugaydi. O`rtadagi murakkab tasavvurlar qolib ketadi. Boshidagi sodda tasavvur sezish, sezgi mahsulidir, oxiridagi sodda tasavvur abstrakt, bu muhim tushuncha fikrlash mahsulidir. Birinchisining yonida murakkab sezish, ikkinchisining yonida murakkab tafakkur bo`lib, bu jarayon muntazam takrorlanadi va biridan ikkinchisiga aylanib turadi. Bu jarayon insonning tabiiy rivojlanishida paydo bo`ladi. Fanda aksi bo`lishi mumkin, ya`ni umumiylikdan xususiy, aniq xulosalar kelib chiqishi mumkin. Shunday qilib, tabiiy jarayonni ilmiy ifodalab berish bir-biriga teskari bo`ladi.

www.arxiv.uz Shuning uchun soddadan murakkabga prinsipini to`g`ri tushunish kerak. O`simlikni ayrim qismlarini o`rganishdan oldin uni butunicha o`rganish kerak. Shuning uchun boshlang`ich nuqta har doim ham eng sodda, eng aniq, alohida olinadigan narsa shaklida bo`lavermaydi. Ammo doim bu nuqtada mavhum bo`lmagan, aniq, individual narsa turishi kerak. Bu farqni doim esda tutish kerak. Ammo doim shunday bo`lavermaydi. Alohida olingan bir hayvon zoti haqidagi tasavvurdan, tushunchadan umuman hayvon haqidagi tushuncha osonroq, ammo bu tushuncha alohida aniq hayvonlarni kuzatish natijasida paydo bo`ladi. Sodda gapning bosh bo`laklarini o`rganish turli shakldagi gaplar va murakkab gaplarni alohida olingan qismlarini o`rganishdan boshlanadi. Bunda aniq misollarni keltirishdan boshlash kerak. «Osondan qiyinga qarab» degan qoidaning to`g`riligi isbot talab qilmaydi. Odamning kuchi borgan sari ortib, rivojlanib boradi. Bu bilan, keyingi darsda oldingi darsdagi kabi oson masalalar uchramaydi, yechilmaydi demoqchi emasmiz. Aksincha, har doim bunday qilib bo`lmaydi. Shunday qilish ham kerak emas. Tartibli ta`lim olish oldindan rejalashtirilib qilingan sayohatga o`xshaydi. Bunday sayohat darhol Alp yoki Pireneyni zabt etishdan boshlanmaydi. Ammo baland cho`qqini mo`ljalga olgan odam uchun, har bir kichkina tog`chaga ham chiqishga to`g`ri keladi. Turli joylar ya`ni, tekisliklar, balandliklar, balandga chiqish, pastga tushish, qiyin va oson yo`lllarning hammasi kishini mustahkamlaydi va chiniqtiradi. Ta`limda ham shunday. Ta`limdagi bir xillik ham charchatadi, zerikarli bo`ladi, hamma ham turli-tumanlikni yoqtiradi. Fransuzlarning maqoliga ko`ra «Zerikarli usuldan boshqa hamma usul yaxshidir» Ma`lumdan noma`lumga qarab! Bu qoida to`rtaning ichida eng asosiysi bo`lib, ulardan ustun turadi, xukmronlik qiladi ya`ni ular o`zaro solishtirilganda u boshqalaridan yuqori turadi, boshqalari unga buysunadi. Ayniqsa, bu birinchi va ikkinchi qoidalarga tegishlidir, uchinchi bilan esa yaqin, chunki ma`lum narsa oson, noma`lumi esa qiyin. Demak, uzoqdagi murakkab narsa ham bilsa oson tuyiladi, yaqindagi oddiy narsa esa

www.arxiv.uz bilmasa qiyin tuyuladi. Shuning uchun o`rganishni uzoq va murakkabdan boshlash kerak. Noma`lumdan boshlash ham mumkinga o`xshaydi. Ko`p marotaba bunday yo`l tutganlar bor, ammo bu befoyda. Buni qabul qilib ham, qo`llab ham bo`lmaydi. Faqat bilganimizni bilmagan bilan, yangi, notanish narsani tanish narsa bilan, eski bilganimizga bog`labgina yangi noma`lumni o`rganib boramiz. Ma`lum narsalar yorug`lik kabi, noma`lumlar esa qorong`ulik bilan tengdir. O`rganishni noma`lumdan boshlash, qorong`udan turib, yorug`likni ko`rsatmoqdir. Buning xatoligi aniq. Shuning uchun chet tilni o`rganish uchun ona tilidan foydalaniladi. Yoki go`dak kabi, begona xalq orasida yashab, ona tilini unutib, hammasini boshqatdan o`rganish kerak. Tushunmaydigan chet tilida ona tilini tushuntib bo`lmaydi, bu qorong`ilikni yanada qorong`i qiladi. Noma`lum narsani o`rganishda ma`lum narsadan boshlashdan boshqa iloji yo`q. Notanish o`simliklar, hayvonlar, odamlar, tillar, tushunchalar- hammasi tanish narsalar bilan solishtirish yo`li bilan o`rganiladi. Bevosita ko`rgazmalilik ortida turgan noma`lum narsalar, ko`rgazmalilik orqali solishtirish yo`li bilan aniq bo`ladi. Bunga eng ishonarli misol tildir. U ko`zga ko`rinmas, ammo abadiy tushunchalarni so`z bilan ifoda etishi mumkin. Masalan, xukmronlik, bilimdonlik, doimiylik va xokazolarni ko`rib bo`lmaydi, ammo ular so`z orqali ifoda qilinadi. Ba`zan, ilgaridan bizga tanish bo`lgan tasavvurlar ayrim olingan birgina narsa vositasida inkor etilmasdan, ular biz uchun umrbod korong`u bo`lib qolaveradi: masalan abadiylik, osmon, do`zax va hokazo. Bizga tanish bo`lgan, sezgimizga ta`sir qilmagan har bir narsa biz uchun noaniq bo`lib qoladi. Shuning uchun albatta ko`rgazmalilik kerak, ko`rgazmalilik mumkin bo`lmagan joyda belgi, o`xshatishlardan foydalangan xolda noma`lum narsa haqida ko`rgazmali tasavvur hosil qilish kerak. Didaktikaning «notanishdan tanishga» prinsipi juda keng va muhimdir. Fan yoki biror tizim eng uzoq umumiy mavhum noma`lumdan boshlanishi mumkin, ammo oddiy ta`limda va shu kabi rivojlantiruvchi ta`limda ham hech qachon bunday bo`lishi mumkin emas. O`quvchi umumiy qoidani ayrim

www.arxiv.uz qoida bilan solishtira olmaydigan, noma`lumni ma`lum narsa bilan bog`lay olmaydigan har qanday ilmiy o`qitish to`g`ri natijaga olib kelmaydi. Bu o`ta abstrakt bilimlar bilan shug`ullanib, ularni aniq amaliy holatlar bilan bog`lay olmaydigan ilmiy izlanishlar bilan shug`ullanuvchi ko`plab odamlar guruhiga ta`luqlidir. Birorta fan mavhumdan aniqlikka o`tish yo`li bilan bunyod etilmagan. Shuning uchun fanni tabiiy rivojlanishiga asoslanib o`rganish kerak. «Ma`lumdan noma`lumga» qoidasi barcha ta`limga tegishli bo`lib, ta`limni tabiatga uyg`unligini baholash o`lchovi sifatida qo`llanishi mumkin. Oldingi paragrafdagi ko`rsatmalarni muhimligini nazarda tutib uni mustaqil prinsipga ajratdik. Ta`limni ilmiy emas sodda usulda olib bor Universitetlardagi ta`lim umumiy tushunchalar, aksiomalar, sxema, prinsiplardan boshlanadiki, ularga hususiy, ayrim olingan barcha narsa buysunadi. Fanning mazmuni shu tarzda tushuntiriladi. Bu yerda tizimli ketma-ketlik, umumiylik, deduksiya, progressiv harakat yoki sintetik usul o`rin olgan. Fan shu ko`rinishda tug`ilmagan, u tayyor mustaqil obyekt emas, chunki odam ongi oldin aniq narsani o`rganadi, undan o`zi umumlashtiradi. Mana shunday aniq, maxsus, individuallikdan boshlanib, mavhumga o`tish rivojlanishning tabiiy yo`lidir. Shuning uchun har bir ta`lim shu yo`ldan borishi kerak. Bunday ta`limni biz elementar sodda deymiz, chunki u o`quvchining imkoniyatlari asosida uni rivojlantiradi. Bu yerdagi usulni esa elementar deymiz. Demak ilmiy usul soddaga qarama-qarshidir. Birining bosh nuqtasi ikkinchisining yakuni bo`ladi va aksincha. Bu usullarda ishlayotgan o`qituvchilar uchun qaysi usul tanlashunchalik qiyin emas. Ilmiy usulda ishlagan o`qituvchi faqat bayon etadi, tushuntiradi. Agarda shu jarayonda biror savol kelib chiqsa, uning javobiga ahamiyat berilmaydi, hech qanday foydasiz, oldindan rejlashtirilgan yo`nalishda bayon davom etadi. O`quvchi passiv kuzatuvchi rolini bajaradi. U tayyor bilimni oladi, eshitadi, ko`chiradi, yodlaydi. O`qituvchi fanni yoki o`zining shu fanga bo`lgan fikrini bayon etadi.

www.arxiv.uz Ilmiy ta`lim berishda ham elementar usulda ishlovchi o`qituvchi esa, aksincha o`quvchining bilim saviyasidan kelib chiqadi, savollar yordamida uning mustaqil fikrlashga undaydi, yangi bilim, fikr tomonga yo`naltiradi, o`quvchini uzluksiz harakatga keltirib turadi.. Elementar usul o`quvchini, maktabda esa butun sinfni harakat markaziga aylantiradi. O`qituvchi esa boshqarish vositasi bo`ladi. U faoliyat quroliga aylanadi. Bu yo`l bilan nihoyat umumiy holatga, aksioma, prinsiplarga yetib boriladi. Bular esa erishilgan natijani tashkil qiladi. Bu elementar, tabiatga uyg`un, ta`limiy yo`ldir. Bu yo`lni faqat boshlang`ich ta`limgina emas, balki barcha maktab va gimnaziyalar ham qo`llasa bo`lar edi. Bilimni o`quvchiga tayyor bermasdan, unga mustaqil erishishga, o`zi izlanib topishiga yordam berish kerak. O`qitishni bu usuli eng yaxshi, ammo eng qiyin va noyobdir. Qiyinligi kam ishlatilishida. Yodlash, o`qish, diktant bilan solishtirsak, bular bu ta`lim oldida o`yinchoqdir. Ammo bu usullar befoyda. Ulardan keng foydalanish achinarli ham. O`rta va oliy o`quv yurtlari o`qituvchilaridan ham xuddi boshlang`ich maktab o`qituvchilaridan talab qilinganidek elementar usulda ta`lim berishni talab qilish kerak. Bu usul faqat boshlang`ich ta`lim uchun degan fikr bir tomonlamadir. Bu usul hamma joyda o`rinli va foydali. Shuning uchun, universitet professori bu usulni qo`llashni bilmasa yoki istamasa, u hech bo`lmasa fanini elementar holda bayon etib, eshituvchilarning fikr yuritishini rivojlantirishni bilishi kerak. Faqat shundagina talabalar fikr yuritishni o`rganadilar. Maktablarda tushunib, tushunmay o`qituvchining orqasidan takrorlab, yodlab bilim olish asta sekin yo`qolib borayotganday, auditoriyalarda ham bilimni umumiy qoidalarini berish bilan chegaralangan darslar tezraq yo`qolishi lozim. O`quvchilarga tayyor bilim emas, ushbu bilimni chiqarish yo`li, usuli kerak. Haqiqiy o`qituvchi bolaga minglab odamlarni yillab mehnatlari natijasidagi bilimni emas, unga qanday erishishni, masalan tayyor bino emas, balki shu binoga g`isht qo`yishni o`rgatishi kerak, birgalashib bino qurishi kerak. Ilmiy deb atalgan usul- deduktiv, sintetik, progressiv, dialektik ko`p hollarda dogma (qotib qolgan) usul hisoblanadi. Elementar usul-induktiv, tahliliy, regressiv,

www.arxiv.uz evristik(topish, izlanish) usul hisoblanadi. Yomon o`qituvchi haqiqiy bor narsani bayon etadi. Yaxshi o`qituvchi esa shu bor haqiqatni topishni o`rgatadi. Birinchisida harakat yuqoridan pastga, ikkinchisida pastdan yuqoriga bo`ladi, yoki o`quvchilar eng yuqori cho`qqidan asosga qarab yo`l bosadilar, aks holda esa asosdan cho`qqiga qarab yuradilar. Dogma usul aslzodalarcha tabiatga ega, Pestalotssining rivojlantiruvchi usuli esa halqchil usuldir. Birinchisi qirollarga to`g`ri kelsa, ikkinchisi konstitutsion davlatlar fuqarolari uchun. Bundan keyin, fikr yuritishi va faoliyat tarzi bir-biriga mos bo`lgan o`qituvchining qaysi usulni tanlab olishiga hech qanday shubha qolmaydi. Afsuski, hali ham ko`p o`qituvchilar tilida halqchil g`oyalarga qo`shilsa ham, ta`limni eskicha aristokratik usulda olib boradi. Bunday o`qituvchilar tilida xalq harakatiga qo`shilgan bo`ladi, amaliy harakatida undan kechadilar. Bular befoyda harakatdir! Elementar xalq usulida ta`lim berayotgan o`qituvchini xalq to`g`risida gapirishini keragi yo`q, chunki u o`z faoliyati bilan buni tasdiqlaydi. Bundan kelib chiqadiki, eskicha o`qituvchi rivojlantiruvchi ta`limdan nafratlanadi, uni tan olmaydi, chunki rivojlantiruvchi ta`lim erkin fikr yurituvchi odamni tarbiyalaydi. Endi nima yaxshi-yu nima yomon deb hech kim ikkilanmay qo`ydi. Shuningdek o`sayotgan avlodga tayyor bilimni yuqoridan pastga qarab berish kerakmi yoki uni erkin, pastdan tepaga qarab rivojlangani ma`qulmi? deb ikkilanishga hojat qolmadi. Qo`shimcha. Agar borliqni to`g`ri tushunsak, ta`limni ikki turdagi usuli (bayon va so`roqli) bilan chegaralanmaslik kerak. O`quvchilar faqat jim eshitib o`tiradigan leksiyami, o`quvchilar o`qituvchining savoliga javob beradigan darsmi- baribir bular fakat tashqi ko`rinish xolos, ta`limning mohiyati, mazmuni emas. Eng muhimi uning ichki mazmunidir, shu fan yoki darsga o`qituvchini bo`lgan munosabati, fikridir. O`qituvchi shu mavzuni, fanni oxirigacha o`rganib bo`lingan deb hisoblaydimi, shu fikr bilan uni bayon etyaptimi yoki hali o`rgansa bo`ladigan mavzu, fandek uni tavsiya etyaptimi. Birinchi holda o`qituvchi bayon etadi, eshituvchilar yozib olib

www.arxiv.uz yodlaydilar. Ular ushbu bayonni retsept sifatida qabul qiladilar, juda bo`lsa o`qituvchining fikrini kuzatib boradilar. Ikkinchi holda o`quvchilar o`qituvchi yordamida fikr yuritadilar, xulosa chiqaradilar. Birinchisida barcha savollarga javoblar oldindan beriladi. Bunday dars oshqozoni hazm qilmay qolgan odamlarni ziyofatga aytgan bilan barobardir. Ikkinchi holda esa o`quvchi savollarga javobni o`zi izlaydi va topadi. Eski va yangi ta`limni farqi shunda. Bu ikkala usulni ham o`rganib, tahlil qilib ularni ikkalasini ham mukammal deb bo`lmaydi. Ammo ichki va tashqi o`qitish usullarini solishtirib ulardagi 4 ta shaklni ajratib ko`rsatish mumkin: Ma`lumot beruvchi ( retsept beruvchi), o`qitishning dogmatik usuli: a) bayon qiluvchi; b) savollik(savolli-bayonli, yolg`on–savolli); 2. rivojlantiruvchi (o`quvchilarni erkin fikrlashga o`rgatish, mustaqil harakat qildirish): a) bayon etuvchi; b) savollik. Rivojlantiruvchi bayon etish usulida Shleyyermaxer mukammallikka erishgan, rivojlantiruvchi savolli usul sifatida esa Suqrat qo`llagan usulni ko`rsatish mumkin. Shuning uchun bu usulni Suqrat usuli deyiladi. 8. Doim biror rasmiy maqsadga yoki bir vaqtda ham rasmiy ham moddiy maqsad sari intil; biror fan orqali, iloji bo`lsa har tomonlama o`quvchining ongiga ta`sir qil, uni uyg`ot; bilimni uquvga aylantir va o`quvchini doim mashg`ul bo`lishga majbur qil, toki u ixtiyoriy mashg`ulotga aylansin! Bu prinsiplar bir-biriga juda yaqin, o`zaro bog`liq. Shuning uchun ularni qo`shib o`rganamiz. Ularni to`g`riligini isbotlash uchun qisqacha tushuntirish yetarli. Ta`limda ikki tendensiyani ko`rsatish mumkin: birinchisi fanlar bo`yicha bilim berish, ko`nikma hosil qilish bo`lsa, ikkinchisi ta`lim orqali bor bilimni rivojlantirish, bolaga kuch-quvvat berish. Bularning birida moddiy maqsad, ikkinchisida formal maqsad nazarda tutiladi. Ko`pincha ikki maqsadni

www.arxiv.uz birlashtirishga harakat qilinadi, chunki ular bir-biriga qarama-qarshi emas. Aksincha, biror predmetni o`rgatish usuli o`quvchining fikr yuritish qobiliyatini qanchalik uyg`otsa, u predmetni shunchalik g`ayrat bilan o`rganadi. Ammo baribir bittasi muhimroq, yuqoriroq bo`lib qoladi, ana o`shanisi hukmron bo`lishi kerak. O`smirlarga ta`lim berishda ko`proq ikkinchi maqsad hukmron bo`ladi. Boshlang`ich sinfda o`quvchi katta hajmdagi bilimga hali muhtoj emas. Ammo shug`ullanganlik, imkon qadar fikr yuritish qobiliyatini va nutqni rivojlantirish, diqqat e`tiborda erkinlik, onglilik yordamida yangi predmetni o`zlashtirish va tadqiq qilish, olgan bilimini yaxshilik yo`lida foyda keltirishga sarflash, kelajak hayotda katta foyda beradi. Ammo, bu moddiy maqsad ortga qo`yilganligini bildirmaydi. Hamma vaqt ham bitta moddiy maqsadni hisobga olish yaramaydi. O`quvchi qancha yosh bo`lsa, unga kuch-quvvat berish uchun shuncha ko`p harakat qilish kerak. O`quvchi qancha katta bo`lsa, unga borgan sari o`ziga loyiq qiyinroq topshiriqlar berish kerak, chunki u ancha kuchga to`lgan, qo`yilgan masalani hal qilishiga ishonsa bo`ladi. Agar yosh bolaga qiyin topshiriqlar berilsa, u bola hali bunday narsani qabul qila olmaydi. Shuning uchun barcha boshlang`ich maktablarda formal maqsad qo`yiladi, yuqori tipdagi o`quv yurtlarida moddiy maqsad qo`yiladi, chunki undagi o`quvchilar elementar ta`lim pog`onasdan o`tib, kuch- quvvatga ega bo`ladilar. Rivojlantiruvchi maqsadni hech qachon unutmaslik kerak. Har qaysi o`quv predmeti universitetda ham predmet sifatida o`rganilishi kerak, faqat Akademiyada (ilmiy-tadqiqot institutlarida) predmetni noma`lum sirlarni ochishga intilish kerak. Aqliy ta`lim jarayonini uzun bir masofa deb qarasak, uning boshida boshlang`ich sinf o`qituvchisi tursa, oxirida akademik turadi. Ammo ta`limning barcha bosqichida faoliyatga undaydigan, rivojlantiruvchi, tarbiyalovchi ta`lim talab qilinadi. Tarbiyalovchi ta`lim deganimizda ahlokiy (estetik) ta`limni nazarda tutamiz, ahloq- maktabning oliy maqsadidir. Ta`lim davrida bu maqsadga qanday erishish mumkinligini tushunish uchun ahloq va ta`lim tushunchalari ma`nosini

www.arxiv.uz ochib berish kerak. Ammo biz ishonamizki, ularninig mazmunini tushunish uncha qiyin emas. Formal ta`lim borliqqa asoslanmagan. Har bir ta`lim biror bir materialga bog`liq bo`ladi. Bu material asosli o`rganilgan bo`lishi kerak. Agar shunday ekan, bu formal ta`limdir. Ammo bu bir paytda moddiy hamdir, chunki u faqat yodlash bilan chegaralanmaydi, o`rganiladi. Asosli ta`lim uchun ikki shart yetarli: 1) predmetni qanday bo`lsa shundayligicha bilish va 2) undan foydalanishni, qo`llashni bilish. Predmetni bilish deganda uni passiv bilishni emas, mustaqil o`zlashtirishni tushunamiz. Formal ta`lim to`g`ridan to`g`ri o`zlashtiriluvchi bilimni emas, uni qo`llashni ham o`rgatadi. Maktabda og`zaki gapirib berish, misol, masalalar yechish shunga kiradi. Ammo maktablarda haligacha oddiy yodlash bor ekan, formal ta`limdan voz kechib bo`lmaydi. Imkon qadar chuqur bilish va uni asosli o`zlashtirish yagona maqsadni tashkil qiladi, ular ajralmas bir butundir. Demak formal ta`limga, eski yoki yangi tillarni, tabiiy fanlar yoki matematikani alohida o`rganish bilan emas, balki hamma davrlardagi asosiy ta`limiy vositalarini asosli o`zlashtirish yo`li bilan, ya`ni bu predmetlarni kompleks holda o`rganish orqali erishiladi. U predmetlarni turlari yoki miqdoriga emas, predmetlar mazmunini har tomonlama yoritishdadir. Har bir ta`lim faqat bilimli qilmasdan, balki ma`lumotli ham qiladi. Texnika bilan bog`liq tashkilotlarda masalan, ximiya zavodlari va fabrikalarida xodim modda haqida bilimga ega bo`lishi kerak. Bu ham bilvosita ta`lim olishga undaydi. Har holda bu yerda oddiy maktabdan ko`ra ximiya faniga e`tibor beriladi. Maktabdagi biror predmet bo`yicha darslik bilan, unga doir qisqacha ma`lumotnomalarning maqsadi turlichadir. Ammo asosiy gap ularni o`zlashtirishda. Shuning uchun predmetga emas, uni o`zlashtirishga e`tibor berish kerak. Agar predmetni o`zlashtirish natijasida biror kuch hosil qilib bo`lingan bo`lsa, bu predmet unutilishi ham mumkin. Shuning uchun biz qat`iy aytishimiz mumkinki, ta`limning oliy maqsadi ekstensiv-moddiy emas, intensiv-formaldir. Bu yerda biroz oshrib yuborilgan ham deyish mumkin. Birinchidan yaxshi o`rgangan narsani unutish mumkin emas, ikkinchidan ta`lim biror materialga asoslangan bo`ladi. Uni ishlab

www.arxiv.uz topilgan kapitalga, badandagi qonga, miyadagi aqlga qiyoslash mumkin. Kapital bilan uning protsenti ham, qon bilan energiya ham yo`qoladi. Ruhiy qobiliyatni hosil qilishda umumiylik bo`lmaydi, uning kuchi faqat aniq bir material ustida ishlash natijasida paydo bo`ladi. Shuning uchun aqliy rivojlanishga turli tuman material kerak. Bu material ushlab qolingan bo`lishi kerak. Materialsiz ham biron bir ko`nikma, uquv, tajribaga ega bo`lish mumkin, ammo bu haqiqiy formal ta`lim bo`lmaydi, chunki u materialsiz mavjud bo`lolmaydi. Bunday tajribani foydasi yo`q, buning isboti uchun ayrim yozuvchilar ijodini kuzatish yetarli, ular yaxshi yozishni, gapirishni biladilar, ammo material bo`yicha bilimlari yetishmaydi, ya`ni haqiqiy ta`limga ega bo`lib, undan mohirona erkin foydalana olish yetishmaydi. Ikkinchidan, biz ko`p tomonlama qiziqtirishni tavsiya etamiz. Yuqorida isbotlaganimizdek, butun insoniyat rivojlanishiga nisbatan, har bir odamning alohida rivojlanishi bir tomonlama bo`lishi mumkin, ko`p qirralilikni, har tomonlamalikni esa butun insoniyat ichidan qidirish kerak. Ammo, bizning maqsadimiz bu bir tomonlamalik haqida gapirish emas. Biror sohada yuksak yutuqqa ega bo`lmoqchi bo`lgan odam, o`z kuchi, g`ayratini shu sohaga yo`naltirishi kerak demoqchimiz. Ammo hamma ko`p tomonlama bilim olishga harakat qilishi kerak. O`qituvchi ham shunga intilishi kerak. Shuning uchun u predmetni har tomonlama o`rganishi kerak, bir narsa ustida turli-tuman mashqlar bajarish kerak. Ko`p tomonlik faqat xillilik, ko`p predmetlilik va ko`p miqdorda misollar yechish emas, balki aniq bir predmetni turli usul bilan bayon etishdir. O`qitayotgan predmet yordamida ongnigina emas, xotira, kuzatuvchanlikni mashq qildirish kerak. Shuning bilan birga o`qitilayotgan predmet tabiatiga qarab irodani mustahkamlash, xarakterni tarbiyalash, olingan bilimni amaliy, yozma va og`zaki mashg`ulotlarda qo`llashni o`rganish kerak. Haqiqiy ta`lim odamni butun vujudiga hukmron bo`ldi. O`nta fanni bir tomonlama o`rgangandan, bitta fanni o`n tomonlama o`rgangan ma`qul. Gap berilayotgan bilim miqdorda emas, uni o`zlashtirishda, amaliy qo`llay olishda. Uydagi o`qitishdan maktabda o`qitishni afzalliga shundaki, qancha ko`p o`quvchi bo`lsa, bitta predmetni turli nuqtai nazardan yoritishga to`g`ri keladi.

www.arxiv.uz Agar bunday qilinmasa, uyda ta`lim olganlarga havas qilish kerak bo`ladi, chunki u yerda umumiy maktabdagiga nisbatan bilim ko`proq berilayotgan bo`ladi. Bilim bilan uquv bir biriga bog`liqdir.Uquv deganda insonni butun tanasi yoki biror a`zolari bilan qilinayotgan, faqat ko`rinib turgan ko`nikmani emas, balki olingan bilimlarni boshqa bilimlarni egallash, hayotiy faoliyatda ishlatish, yozma va og`zaki ko`nikmalar tushuniladi. Agar o`quvchiinig kallasida dunyoning bilimi bo`lsayu, uni ishlatishni bilmasa, o`quvchi uchun bu juda achinarli holdir. Ular haqida biror narsalarni biladi, ammo hech narsa qila olmaydi deyishadi. Bunday achinarli bir tomonlamalik ko`pincha eski maktablarda uchraydi. Har tomonlama bilimga ega bo`lgan o`qituvchi o`quvchilarga har tomonlama ta`lim berish uchun doim elementar usullar, imkoniyat topa oladi. Bunday o`qituvchi quruq takrorlash, yodlash yo`lidan, bir quloqdan kirib, ikkinchi quloqdan chiqib ketadigan usullardan voz kechadi. J.Pol o`qituvchilargat qarata aytganidek: «Barcha eshitib, o`qib olinadigan bilimlar, tushunib yozib olish, gapirib berishga nisbatan ikki baravar kam samara beradi”. Birinchisi ayollarga xos tarbiya usulidir, ikkinchisi ko`proq erkaklarga xos tarbiya usuli hisoblanadi, bunda kuch-quvvat, o`ziga ishonish shakllanadi. Xar bir ta`lim tilni amaliy o`rganishdan iborat emas, balki nutq o`stirishdan iborat bo`lishi kerak: «Gapir, men seni bilib olay!» Qolaversa, yuqoridagi qoidalar olingan va olinayotgan bilimlarni tushunib olingan fikrlar oqimiga qo`shilib ketgunicha davom ettirish kerakligini talab qiladi. Yangi, o`rganilmagan narsani o`rganish bizdan katta e`tibor, qunt talab qiladi, ammo shunday bo`lganda ham biz darrovdan yangi o`rgangan narsani amalda qo`llay olmaymiz. Bu oson ish emas, ammo bunga albatta erishish kerak, chunki buni chuqur o`zlashtirmasdan turib, keyingi yuqoriroq pog`onaga chiqib bo`lmaydi. Chunki har bir pog`ona oldingi va keyingisiga bog`liq, biror narsani yaxshi o`zlashtirilmasa, keyin diqqat bo`linib ketib fanni keyingi o`rganish qiyinlashadi. Shuning uchun har bir darsni, mavzuni o`rganishda uni juda chuqur, har tomonlama o`rganish kerak. Agar mavzuga alohida e`tibor berish zarur bo`lmasa, uni hech qiynalmay qo`llash, undan foydalanish mumkin bo`lsa, maqsadga erishgan hisoblanadi. Faqat yaxshi o`rgangan narsa ko`nikmaga

www.arxiv.uz aylanadi. Masalan, royal` chaluvchi notani qog`ozdan o`qib, uni qo`li bilan royal tugmasidan topadi, agar bu holatni mexanik tarzda yaxshi o`rganmagan bo`lsa doim qiynaladi. Masalan kim qo`shishni, ayirishni, ko`paytirishni o`rganmasdan turib bo`lishni o`rganadi. Shuning uchun har bir mavzuni astoydil o`zlashtirish, amaliy mustaqil qo`llashga erishish kerak. Faqat shu tarzda o`qigan bola o`zini erkin his qiladi. “Sekin yursang, uzoqqa borasan” degan maqolga amal qilgan holda ta`limnning barcha bo`g`inlarida uning asoslarini so`nmas tirishqoqlik bilan o`rganish lozim. Shunday holda o`quvchi asta sekinlik bilan mutaqillikga, predmetni mutaqil o`rganishga erishib boradi. Aks holda juda qiynaladi, o`qituvchini ham qiynaydi. Shuning uchun Peter Shmid rasm darsida o`quvchiga qo`lidan keladigan narsani chizishni tavsiya etadi. Bu o`qitishda shoshilish kerak emasligini, o`quvchini yetarlicha uslubiy ishlanmaga ega bo`lgan har bir quyi bosqichni mustahkam o`rganishi, kerakli ko`nikmalarni hosil qilishi uchun shoshirmaslik kerakligi kelib chiqadi. Shunda ulardan foydalanib yangi masala va qiyinchiliklarni yengishi mumkin. O`quvchi hali o`zlashtira olmaydigan narsani hech qachon o`rgatma! O`quvchining rivojlanish darajasidan yuqoriroq hech narsani keragi yo`q. Bu didaktik qoidani men quyidagicha ifodalamoqchiman: «O`quvchi hali tushunmaydigan narsani o`rgatma». Ammo «tushunmaydi» degan narsani hamma har xil tushunadi. Odam o`zi nimani tushunadi? Pedagogika sohasida ham kulgili holatlar uchraydi. Juda tanikli bir professor pedagogikadan leksiya o`qiydi. U gapirmasdan, bolalik ichki ikkilanishlarga ega bo`lgan yoshdir va har bir bola o`zini baxtsiz his qiladi deb isbotlamoqchi bo`ladi. Uning fikricha, xotirani mustahkamlash uchun, mutlaqo mazmunsiz, bog`lanmagan so`zlar bilan mashq qildirish kerak.. Bizning fikrimiz aksincha, tushunmagan hech narsani yodlash, eslab qolish ham kerak emas. To`g`ri, tushunishni turli darajasi bor: birov predmetni butunicha tushunadi, boshqasi esa afsuski qisman. Shuning uchun bizning talabimiz o`quv materialini yodlab, xotira yordamida o`zlashtirmang. Tabiatga uyg`un bo`lgan bola tushunmagan narsani

www.arxiv.uz yodlamaydi. Bizning bolalar afsuski tabiiyligini yo`qotgan. Ular tushunmasdan ko`p hollarda yodlayveradi. Shu tufayli o`qishga bo`lgan qiziqishi so`nadi. O`qish orqali bola ruhiyati erkinlashtirmasdan, balki jilovlanadi. «Haqiqat sizni erkin qiladi». Biz o`quvchilarimizni aqlini chegaralab, nodonga aylantiramiz. Ko`p maktablar o`quvchilarini shunday qilib chiqaradilar. Bunday xol tushunmagan narsani yodlatgandan yuzaga keladi. Men asosan ko`pchilik o`qiyotgan diniy ta`lim maktabini nazarda tutayapman. Bu maktab o`quvchilarini aybi emas, ular shunday qilishga majbur. O`quvchilarimizning ko`pchiligi 12, 10, hatto 9 yoshda ham maktabdan ketadilar. Ularga umid bag`ishlab, qolganini hayotni o`zi o`rgatadi deydilar. Ammo bu bekochi gap. Ruh oshqozonga o`xshash narsa. Darrov hazm qila olmagan narsani hech qachon hazm qila olmaydi, ishdan chiqaradi xolos. Shuning uchun bizning qoidamiz qat`iy: o`quvchi o`rganayotgan narsasini tushunishi kerak. Shu tufayli har bir o`qituvchidan aniqlik talab qilinadi. Ko`p holatda tushunarli degan so`zni o`zini noto`g`ri tushunadilar. Oson o`zlashtirilgan narsaga yuzaki qaraydilar. Yaxshi tushunmaganni yuqori baholaydilar. Biz boshlang`ich o`qituvchilar, bunga qo`shilmaymiz. Tushunarli holatga keltirilmagan narsani o`quvchiga tavsiya qilmaslik kerak. Aqlli odam asosli ravishda buni ichki qarama-qarshiliklar haqida deb biladi. Ichki qarama qarshiliklar o`z ichiga olgan narsalarni, ular chuqur fikrlilik deyishadi. Har bir o`qituvchi quyidagi holni o`ylab ko`rsin: 1. Har bir tushunmay turib yodlangan narsa zararlidir. 2. Har bir o`zgamas, qotib qolgan aqida rivojlanib borayotgan ta`lim oqimiga qo`shilmasa ruhimizni susaytiradi. 3. Tushunmagan narsani o`quvchiga yodlatish ma`suliyatsizlikdir. Shunday qilib quyidagi fikrlarni berish yetarlidir, ya`ni qorani oq qilib bo`lmaydi, biz esa aniq va soddaga bo`lgan mehrga qo`shilamiz. O`quvchilar o`rganganini unutmasligini g`amini yeb bor!

www.arxiv.uz Bu borada kechirib bo`lmaydigan ko`p qo`pol xatolarga yo`l qo`yilmoqda. Quyi va o`rta sinflarda qancha narsani yod olishga to`g`ri keladi, maktabni bitirish arafasida hammasi unutiladi. Bunga yo`l qo`yib bo`lmaydi. Shuning uchun bir umrga kerak bo`lmagan narsani yodlatma, yodlatayotganing bir umrga kerak bo`lsin, hazina bo`lsin. Bunga erishish uchun haftada bir soat so`zma-so`z, og`zaki, ifodali takrorlash kerak. Bu holda o`quvchilar maktabdan maqol va matallar, she`r va qo`shiqlar hazinasini olib ketadilar va umrining oxirigacha undan hursand bo`ladilar. Bunday paytda ishdan cho`chima! Agar o`quvchilarga yodlatmokchi bo`lgan narsani o`zing yaxshi bilsang, bu mashaqqatli ish sen uchun juda oson tuyuladi. Ammo o`quvchidan so`rganingda kitobga qarab tekshirib tursang, kitobdan tashqari narsani so`ray olmasang, demak sen haqiqatdan tirik azoblovchisan. O`quvchilarga eng zarur, eng muhim narsalarnigina o`rgatish kerak-ki, u bir umrga eslab qolsin, undan doim foydalansin. Bu birinchi navbatda keyingi dars oldingisidan kelib chiqadigan, sistemali predmetlarga taalluqli, masalan matematika, chet tili va xokazo. Bu qoidani kuchi katta. O`quvchi keyinchlik unutsa bo`ladigan hech narsani yodlamasligi kerak. Nimaiki o`ta muhim deb hisoblansa, uni yodlash talab qilinsa, u hech qachon unutilmasligi kerak. Boshlang`ich sinfda yodlagan narsa yuqori sinfda ham huddi kecha yodlagandek esda turishi kerak. Buni ta`minlash maktab vazifasiga kiradi. Bunga rioya qilmaslik ma`suliyatsizlikdir. Yodlagan narsani unutganda ham xotirani mustahkamlangani qoladiku deganlar adashadi. Xotira materialga asoslangan bo`ladi va u bilan birga hisobga olinadi. Yodlaganni unutish - xotirani buzishdir. Hamma narsani unutish hech narsasiz va xotirasiz qolidir. Shuning uchun yodlagan narsani vaqti vaqti bilan qaytarish, hotirada yangilab turish kerak, u yo`q bo`lib ketmasligi kerak. Bularga maqol va matallar, qo`shiq va she`rlar, chet tili va boshqa shu kabilar kiradi. Biror narsani yodlab, keyin undan muhimroq narsani yodlagandan so`ng avvalgisini unutib yubormaslik kerak. Ba`zi o`quvchilar va kishilarning aql va fe`l- atvorni bo`shligi ularni ko`p narsalarni yaxshi bilmasligi, hech narsani bilmasligi bilan bog`liqdir. Yaxshi

www.arxiv.uz bilinishi kerak bo`lgan narsalarni doim xotirada saqlab yurish va joyi kelganda ulardan foydalana olish kerak. Shuning uchun yuqori sinf o`qituvchisi o`zining fanidan o`quvchilar quyi sinfda nimalarni o`tganliklarini bilishi kerak va bu ilgarigi bilimlarni ishlata olishi kerak. Har bir o`qituvchi o`zgalar bilan ishi bo`lmasa, o`z fani o`z holicha tushuntiraversa, bunda faqat o`zining xizmati bor deb bilsa, bunday maktabdan o`quvchilar nimani ham olardi. 11. Yuqoridagi kabi shunday hollar borki, bunda yodlatish, tarbiyalash va ta`lim berish emas, balki insoniylik, fuqarolik va milliylikning umumiy asoslarini yaratish kerak! Bu prinsip oldingilarining bir qismi bo`lib, ammo maxsus tushuntirish kiritish kerak bo`ladi. Gap kasb-xunar ta`limi emas, umumiy ta`lim haqida boryapti. Nemis pedagogikasi kasb-xunar ta`limini, masalan kadet korpuslarini, tan olmaydi. Nemis pedagogikasi bo`lajak maxsus ta`limni umuminsoniyat ta`limiga asoslanishini talab qiladi. Maxsus ta`limni umumta`limdan ustunligini zo`rma- zo`rakilik deb ataydi. Nemis pedagogikasi avvalo insonni tarbiyalashni, keyin fuqaroni va millat a`zosini tarbiyalashni talab qiladi. Shuning uchun: avvalo inson, keyin nemis fuqarosi, so`ngra kasbdosh o`rtoq deyishadi, ammo teskarisi emas. Har bir mutaxassislik umumiy bilimga asoslangan bo`lishi kerak. Tabiat shunday rivojlanadi. Kristall, o`simlik, hayvonot, koinot jismlari noaniq xolatdan, shakldan aniq shaklga aylanadi. Til ham shu qonun bo`yicha rivojlanadi. Alohida olingan inson va butun insoniyatga tabiiy uyg`unlikda ta`lim berishga nisbatan ham shuni his qilish mumkin. Bu umumiy asoslar yig`ilib, haqiqiy ta`lim qoidalarini tashkil qiladi, bu asoslardan aniq bir o`qitish shakllari va turlari paydo bo`ladi. Har bir bilim shunga ko`ra borgan sari kengayib boradi. Yuqorida aytilganlardan, boshlang`ich ta`limda faqat umumiy va abstakt bilimlar talab qilinar ekan degan noto`g`ri xulosa chiqmasligi kerak. Fikrimizni izohlash uchun shuni aytish kerakki, biz diniy ta`lim boshlash uchun cherkov konfessional ta`limdan boshlashni talab qilmaymiz, biz umuman

www.arxiv.uz uni bekor qilamiz. Bizning talablarimiz quyidagicha: barcha kelajakdagi maxsus kasblar uchun milliy, diniy xissiyotlar uyg`otish shart emas. Bolalar katta bo`lganda qaysi dinni tanlasa o`shanga e`tiqod qiladi. Yosh bola hali ishonch hosil qilmay, o`zini e`tiqod yo`liga ega bo`lmay turib uni u yoki bu din yo`liga yo`naltirish majburlash, zo`ravonlik mumkin emas. Yoshlarni o`qitish butun dunyoda bir xil. Har bir o`qituvchi xokim bilan barobar, ammo u na siyosiy rahbar, na partiyaviy odam bo`lishga haqqi yo`q. U faqat o`quvchiga o`z ustida ishlash bilan madaniyatsizlik, qo`pollikdan xalos bo`lishni o`rgatadi. O`quvchi begona fikr so`zlarni takrorlash, yodlash yo`li bilan emas, balki o`z faoliyati yordamida erkin inson bo`lib yetishi mumkin. Inson o`zini qancha erkin his qilsa, qancha kam formula va qoidalar uning qobiliyati, kuch ko`nikmalarini bog`lab tursa odam o`zini shuncha baxtliroq his qiladi. 12. O`quvchini ishlashga, ishni sevishga, ish bilan bir tanu bir jon bo`lishga o`rgat, toki u o`zini ishsiz tasavvur qila olmasin! Bu to`g`risida alohida gap yuritishni o`zi ham mantiqqa to`g`ri bo`lmasa ham, nachora. Yetarli darajada aniq tushuntira olmadim shekilli, deb o`ylaysan odam. Shuning uchun takrorlashga majburman: o`quvchini diqqat bilan o`qishi, o`zlashtirishi va qabul qilishi yetarli emas. Yo`q.! Uni mustaqil ishlashga majbur et, mustaqil ishlashga, uni o`z kuchi bilan bilimni egallashdan boshqa chorasi yo`qligiga o`rgat. U mustaqil o`rganishi, izlanishi o`zini chiniqtirishi kerak. Hozirgacha ko`pchilik “O`zicha hech bir inson yaxshilik qilishga qodir emas, u yaxshilik qilishdan, yomonlik qilishga qodirdir” – deb bilishadi va gapiradi. U barcha ahmoqona og`ishlardan va yomon ko`nikmalardan ozod bo`lishi kerak. Barcha yaxshilik deb bilgan hamma narsa aslida usti yaltiroq yomonlikdir. Haftaning ma`lum kunlarida odamlarga ularning gunohlari haqida diniy ma`ruza o`qiladi, ularni bu gunohlardan voz kechishga yoki tovba qilishga undaydilar, ammo hammasi eskicha qolaveradi. Bizning kunimizni xususiyati shundaki, hozir dangasalik, ma`suliyatsizlik odatdan chiqib keta boryapti. Hech ish qilmaslik ilgari baxt deb hisoblangan, bir

www.arxiv.uz umr ibodat qilgan ruhoniy hisoblangan. Mehnat orqasidan erishilgan baxt tan olinmas edi. Odam faqat o`zining mehnati, kuchi orqaligina haqiqiy inson bo`lib yetishini tushunmaganlar. Erkin kasbni jamoat tan olardi. Ammo jismoniy mehnat bilan kun kechirayotganlar shuni bilar ediki, ularni odam o`rnida ko`rmaganlar. Odamning mehnati, uning mohiyati tan olinmas edi. Va nihoyat bu xatoni tan olib, mehnatni mohiyatini tan olgan, mehnatkashni hurmatlashga o`rgatgan zamonamizga ofarinlar bo`lsin. Buning natijasi borgan sari bilinmoqda. Bu o`zgarish bilan bizning pedagogik qoidamiz bog`liq: faqat mehnat tufayli boladan foyda chiqadi. Shuning uchun o`qituvchining vazifasi uni mehnatga o`rgatishdir. Bundan kelib chiqadigan qoida bolani passivlikka o`rgatma, u doim faol bo`lsin, unga kuchini ishlatishni o`rgat. Unga shunday muomala qilki, u maktabga ishlash uchun kelayotganligini tushunsin. Maktab oldin toat-ibodat qilinadigan joy, bolalar cherkovi edi, keyinchalik bu joylar o`quv yurtiga aylandi. Endi u ustaxonaga aylanishi kerak. U yerda hamma ishlaydi. O`quvchi ham ish o`rganadi. Buning uchun o`qituvchi o`z ishining ustasi bo`lishi kerak. O`quvchilaridan mohir shogirdlar chiqarishi kerak. Bu maktab bilan diniy mazmundagi ashula va she`rlarni yodlatayotgan maktabni solishtirchi. Hali ham quruq yodlash va yozishdan boshqa narsalar bilan shug`ullanmaydigan maktablar borligini bilib afsuslanib ketasan kishi. O`quvchi qo`li, tili va boshi bilan ishlasin! Bu holat uning ichki extiyojiga aylansin. Bu o`quvchining o`rniga hech kim yemagani va ichmaganidek boshqa odam o`qiy olmaydi. Hech kim uning o`rinbosari bo`lolmaydi. Hamma narsaga u o`zi erishishi kerak. Nimaga erishsa u o`ziniki. Bu holat isbotsiz aniq, ammo minglab odamlar bu narsani bilmaganday tutadi. Shuning uchun ular hali ham o`ylab ko`rsalar yaxshi bo`lardi. O`z o`quvchilaringni alohida hususiyatlarini hisobga ol! Qonun oldida barobarlik – ulug` fikr. Bu maktabga ham tegishli, chunki maktab bolani hayotga tayorlaydi. O`qitish usulidagi tenglik hamma o`quvchilarga nisbatan qo`llaniladi. Qanchalik bolalar tabiati bir xil bo`lsa, qanchalik fan

www.arxiv.uz o`qitish uslubi ularga munosib bo`lsa, shunchalik ular teng bilim olishlari kerak. Ammo eng kichik yoshdagi bolalarda ayrim xususiyatlar ko`zga tashlanadi. Bittasi osongina faraz qila olsa, ikkinchisi ko`rsa yaxshi tushunadi. Uchinchisi esa rasm va xikoya orqali tushunadi. YA`ni ong nazariy va amaliy bo`ladi. Bu borada bolalarning qobiliyatini hisobga olish kerak. Hammaning qobiliyati bir xil bo`lmasligi mumkin. Predmetlar ko`paygan sari ularni soni bilan barobar qiyinchiliklari ham oshib boradi. Bunda ayniqsa bolalarning qobiliyatini hisobga olish kerak. Hammaga bir xil talab qo`yish, hammani bir xil yutuqqa ega bo`lishini talab qilish adolatdan emas. Yaxshi xotiraga ega bola bilan eslab qolish qobiliyati sust bo`lgan bola barobar o`qitilmaydi. Biri nazariy qobiliyatga, ikkinchisi amaliy qobiliyatga ega bo`lsa, ularni koyish kerak emas. Hammasidan hamma narsani bir xilda talab qilib bo`lmaydi. Agar bola asosiy predmetlarni yaxshi o`zlashtirsa, boshqalarini sekinroq ozroq o`zlashtirishi mumkin. Biz o`qituvchilarning loqaydligini oqlamaymiz. Ammo hozirgi kunda, o`quvchidan ko`proq talab qilib, uning erkinligini bug`ish kerak emas. Bu ko`proq o`rta o`kuv yurtlariga tegishlidir, chunki ular o`quvchini juda katta o`quv predmetlari bilan ezib tashlaganki, bu yerda bolaning erkinligi emas balki, tabiiy rivojlanishiga ham shubxa tug`diradi. Izox: Lorinzerning mashhur maqolasidan keyin bu to`g`risidap ko`p baxslar bo`ldi. Gap gimnaziyalar to`g`risida borgan edi. Ammo bahslar zarur natija bermadi. Halq va shahar maktablari va o`qituvchilar seminariyalari ko`rib chiqilmadi yoki bir chetda qolib ketdi. Ammo bu xol ularni ham ogohlantirishi kerak. O`quvchilarni butun vaqti maktab va maktab uchun o`tmasligi kerak. Ayniqsa qizlarga achinasan odam. Biz bilim bahosini oshirib yubordik. Ular bosh o`rinda turmasligi kerak. Ko`p odamlar kamroq bilib, ko`proq ishlashni yaxshi ko`radilar. Bilimlarni haddan darajada ko`pligi, odatda yaxshilikka olib kelmasligi mumkin. Bizga kuchli odamlar yetishmaydi. Katta hajmdagi bo`lar bo`lmas bilim bilan bolalarni

www.arxiv.uz miyasini to`ldirmaylik. Ularning bir tomonlama rivojlanishiga sababchi bo`lamiz. Erkin rivojlanayotgan kuchga keng yo`l ochib beraylik! Yuqorida biz didaktika fanining eng muhim qoidalarini sanab o`tdik. Endi yakun yasaymiz. Chin tarbiyachi o`zining tarbiyalanuvchisini ichki kuchlarini, tabiiy rivojlanishini ta`minlaydi. O`quv materialining omborxonasiga aylantirmaydi. O`quvchiga bir tomonlama emas, har tomonlama ta`lim beradi. Shuning uchun u nafaqat individuallikka, balki umumiylikka, umuminsoniylikdan milliylikka erishadi.

O'xshashlar

Zamonaviy o'qitish texnologiyalari

Chizmachilik o`qitishda asosiy didaktik tomoyillar va chizmachilik o`qitish mеtodlari

Ta'lim qonuniyatlari va qoidalari

Abu Nasr Forobiy va Abu Rayxon Beruniylarning ta`limiy-axloqiy qarashlari

Ta‘lim qonuniyatlari va qoidalari