Қуритиш усуллари - Oziq-ovqat texnologiyasi - Referatlar

Қуритиш усуллари

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

88 KB

Ko'chirib olish

Қуритиш усуллари Режа: 1.Мева-сабзавотларни қуритиш усуллари. 2.Қуритиш усулларининг моҳияти. 3.Офтобли ҳавода қуритиш. 4.Мева-сабзавотларни сояки усулда қуритиш. 5.Маҳсулотларни турли палаткалар ва чодирларда қуритиш. 6.Маҳсулотларни дастлабки ишлов бериб, ва дастлбаки ишловларсиз табиий усулда қуритиш.

Мева-сабзавотларни қуритиш усуллари. Қаттиқ ва пастасимон материалларни қуритиш йўли билан уларга ҳоссалар бериш, транспорт воситаларида узатиш ва узоқ муддат давомида сақлаш имкониятини беради. Қуритишни уч ҳил усулда амалга ошириш мумкин: 1. Механик (сиқиш, чўктириш, фильтрлаш, центрафугалаш); 2. Физик-кимёвий (сувни ўзига тортиб олувчи моддалар ёрдамида, масалан калций хлорид, сульфат кислота); 3. Иссиқлик таъсирида сувсизлантириш, яъни қуритишдир. Юқорида қайд этилган усуллардан энг самаралиси иссиқлик таъсирида сувсизлантириш, яъни қуритишдир. Чунки, қуритиш жараёнида тўлиқ сувсизлантиришга эришса бўлади. Қаттиқ ва пастасимон материаллар таркибида намликни буғлатиш ва ҳосил бўлаётган буғларни четга олиб чиқишга қуритиш жараёни дейилади. Нам материалларни иссиқлик ёрдамида қуритиш-саноатда энг кенг тарқалган усул. Ушбу усул кимёвий, озиқ-овқат ва бир қатор бошқа технологияларда ишлатилади. Материал таркибидаги намлик даставвал арзон, механик (масалан фильтрлаш) усулда, якуний, тўла сувсизлантириш эса қуритиш усулида олиб борилади. Сувсизлантиришнинг бундай комбинациялашган усули иқтисодий жихатдан самаралидир. Саноатда нам материалларни қуритиш учун сунъий (махсус қуритиш қурилмаларида) ва табиий (очиқ ҳавода қуритиш-жуда давомий жараён) усуллар қўлланилади. Қаттиқ, нам материалга иссиқлик таъсир этиш усулига қараб қуритиш қуйидаги турларга бўлинади: 1) конвектив қуритиш - бунда нам материал билан қутувчи элткич бевосита ўзаро таъсирда бўлади. Одатда қурутувчи элткич сифатида қиздирилган ҳаво ёки тутун газлари ишлатилади; 2) контактли қуритиш - иссиқлик ташувчи элткич ва нам материал орасида ажратувчи девор бўлади. Материалга иссиқлик шу девор узатилади;

3) радиацион қуритиш - нам материалга иссиқлик инфрақизил нурлар орқали узутилади; 4) диэлектрик қуритиш - нам материал юқори частотали ток майдонида узутилади; 5) сублимацион қуритиш - нам материл музлаган холатда, юқори вакуум остида қурутилади. Шуни алоҳида таъкидлаш керакки, исталган қуритиш усулида қурутилаётган нам материал кўпчилик ҳолларда иссиқ ҳаво билан ўзаро таъсирда бўлади. Конвектив қуритиш саноат технологияларида жуда кўп ишлатилади. Ушбу жараённи амалга ошириш учун нам материалга иссиқ ҳаво таъсирининг аҳамияти катта. Шунинг учун, нам ҳавонинг асосий хоссаларини билиш қуритиш жараёнини ўрганиш ва ҳисоблаш учун зарур. Куруқ ҳавонинг сув буғи билан аралашмаси нам ҳаво деб номланади. Нам ҳаво абсолют ва нисбий намлик, нам са қ лашда, энтальпия, қуруқ в а ҳўл термометр температуралари, парциал босим каби параметрлар билан харак терланади. Абсолют намлик деб 1 м 3 нам ҳаво ҳажмидаги сув буғи (кг) миқ д орига айтилади. Агар парциал босим р б да сув буғи бутун ҳажми, масалан 1 м 3 ни, эгалласа, унда, абсолют намлик сув бу ғ и зичлиги р б га тенг. Нисбий намлик деб ҳ аво абсолют намлигининг, т ў йиниш пайтидаги абсолют намлик нисбатига айтилади: φ = m 6 бу ерда m - т ў йинган сув бу ғ ининг зичлиги, кг/м 3 ; 6 - сув буғининг зичлиги, кг/м 3 . Газ таркибидаги буғлар парциал босими, унинг миқдорига пропорцио нал бўлгани учун, нисбий намлик бир хил температура ва босимда ҳаводаги сув бу ғ и парциал босими 6 нинг т ўй инган сув буғлари босими T га нисбати сифатида ифодаланиши мумкин:

Т б Р Р   ё ки Т    б Нам са қ лаш деб I кг абсолют қуруқ ҳавога тўғри келадиган сув бу ғ лари (1 кг) ми қ дорига айтилади. Нам ҳавонинг солиштирма нам са қ лаши x ( к г/кг) ёки (г/кг) билан белгиланади. Ҳавонинг нам са қ лаши ушбу нисбат орқали аниқланади: акх б акх б m m x     бу ерда б m ва акх m - сув буғи ва абсолют қуруқ ҳаво массалари, кг. Қуритиш усулларининг моҳияти. Физик мохиятига кўра қуритиш жараёни мураккаб диффузион жараёндир. Унинг тезлиги қурутилаётган материл ичидан намликни атроф мухитга тарқалиши, диффузия тезлиги билан белгиланади. Маълумки қуритиш жараён бу иссиқлик ва модда (намлик) нинг материал ичида харакати ва материал юзасидан атроф мухитга узутилишидир. Шундай қилиб қуритиш бу иссиқлик ва масса алмашиниш жараёнларининг бир-бири билан узвий боғланган жараёнлар мажмуасидир. Офтобли ҳавода қуритиш. Қуритиш учун товар сифати юқори бўлган хом-ашёни кескин кўпайтириш муҳим вазифа ҳисобланади. Бу вазифани муваффақиятли адо этиш учун ҳар бир хўжаликдаги боғ ва токзорларда комплекс агротехника тадбирларни ўз муддатида тўлиқ ва юқори сифатли қилиб ўтказиш зарур. Қуритиш учун мўлжалланган мева навларини истеъмол ёки техник ҳолатга етилганда терилади, узум навлари эса таркибидаги қанд моддаси кишмиш навларида 23-25% ни, хўраки майизбоп узум таркибида эса 22-23% ни ташкил қилганида қуритилади. Қуритиш учун энг яхши узум навлари қуйидагилар ҳисобланади: уруғсиз – Оқ кишмиш, Қора кишмиш, Хишрау кишмиши, Самарқанд кишмиши, Зарафшон кишмиши, Мрамор кишмиши ва Ботир кишмишларидир; уруғли майизбоп: Катта-қўрғон, Ризамат, Қоражанжал, Султони, Қора-калтак, Нимранг, Пушти тойифи, Ҳусайни, Ўзбекистон мускати.

Етиштирилган ҳосилни қуритиш майдонларига ташишни қисқартириш мақсадида пунктлар (мева ва узум қуритиш жойлари) боғ ва токзорларга яқин, атрофи очиқ, тепалик жойларда қуритилади. Узум ва мевани узоқ масофага ташиш механик шикастланишга ва сифатининг пасайишига олиб келади. Узум ва мевани чангда ифлосланмаслиги учун қуритиш майдончалари учун қатнов йўлидан узоқроқ бўлган ерлар ажратилади. Қуритиш майдончаларини тузилиши. Узум қуритиладиган майдон катталиги махсулот турига, миқдорига ҳамда туманнинг об-ҳаво шароитига боғлиқ. Юқори ҳароратли ва ҳавонинг нисбий намлиги паст бўлган туманларда кичикроқ майдон, паст хароратли ва ҳавонинг нисбий намлиги юқори бўлган туманларда катта қуритиш майдони талаб қилинади. Ўртача 1м 2 . қуритиш майдонига 12-16 кг узум, 6-8 кг кесилган олма, 10- 12 кг кесилган нок, 8-10 кг гилос ва олча, 6-8 кг ўрик ва шафтоли ёйилади. 100 тонна узум ёки мева қуритиш учун 0,5-0,6 га қуритиш майдони, 5-6 минг дона ёғоч паднис, 1 тонна полиэтилен плёнка, 10-12 та дудлаш яшиклари ёки 3,5×2,5 м катталикдаги дудлаш камераси, 300-400 литр сув сиғадиган 4 дона қозон ўрнатилган 2 ўчоқ, сортларга ажратиш учун 1×5 м бўлган 5-6 та стол, олхўри ёки узумни қозондаги қайнаб турган ишқорли сувга ботириб олиш учун 50-60 дона сават талаб қилинади. Ҳамда 200-300 кг каустик сода (ишқор) ва 150-180 кг олтингугурт керак. Ҳосилни йиғиш, ташиш ва қуритишда ҳар бир бош узумни ва ҳар бир ғужумни шикастланишидан мумкин қадар сақлаш зарур. Узумни қуритишдан ва ишлов беришдан олдин сортларга ажратилади. Даставвал узумнинг маълум бир нави, кейин ҳар бир бош узумнинг етилиш даражасига ва катта-кичиклигига қараб танлаб олинади, йирикларини бир бўлакка ажратилади. Шу билан бир вақтда текширишдан ўтказилади, ҳар бир бош узумнинг касалланган моғорланган ва чириган қисмлари олиб ташланади. Узумнинг йирик ва майда ғужумларини қуритиш даври ҳар хил бўлади, шунинг учун уларни майда-йирикларга ажратиш – иссиқлик

режимдан тўғри фойдаланишни, ишқор билан етарли миқдорда ишлов беришни, олтингугурт билан дудлашни тўғри ўтказишни таъминлайди. Мева ҳосилини ўз вақтида териш ва ундан сифатли қуруқ мева олиш катта аҳамиятга эгадир. Мева қуритишда қуйидаги технологик жараён қўлланилади: ҳосилни териш - қуритиш майдонига қабул қилиш - маълум муддатгача (вақтгача) сақлаш-саралаш-сифатини текшириш – калибировкалаш-ювиш-кесиш-ишқор аралашмасида ишлов (бланшировка) бериш – олингугуртда дудлаш (сульфитация) - қуритиш жараёни қуруқ мевадаги намликни меъёрлаш қуруқ мевани саралаш-қадоқлаш, маркировкалаш ва қуруқ мевани сақлаш. Юқорида кўрсатилган барча жараён санитария қоидаларига риоя қилинган ҳолда ўфтказилади. Меваларни қуритишдан олдин ишлов беришнинг бир неча тури мавжуд: қайнаётган ишқор аралашмасида, қайноқ сувда, шўр сувда, олтингугуртда, ёки сульфидли кислота эритмаси билан намли ишлов бериш. Ҳозирги кунда мева ва узум қуритишни маҳаллий ва ниҳоятда такомиллашган усуллари ишлаб чиқаришга тадбиқ этилган. Масалан: офтоби, обжуш, сояки, узумни «штабель» (тахлаш) усулида, узум қатор ораларида, плёнкали чодир остида, қуёш энергиясида, сунъий механизациялаштирилган қуритиш каби бир неча усуллари мавжуд. Мева қуритишни ҳам туршак, баргак, қайса ва кам миқдорда қўлланиладиган аштак усуллари мавжуд. Офтоби усулида қуритиш. Бу усул эрта пишиб етиладиган минтақаларда қадимдан қўлланилиб, узумга дастлабки ишлов берилмаган ҳолда ўтказилади. Бу усулда асосан Қора кишмиш нави қуритилади. Ҳар бир бош узум сортларга ажратилади ва ишлов бермасдан, юпқа қилиб, ёғоч паднисларга ёки сомонлой билан шувалган қуритиш майдонларига ёйилади. Узумнинг Қора кишмиш навидан олинган маҳсулот шигани, Оқ кишмишдан олинган бедона деб аталади. Қуритиш 18-20 кун давом этади, 22-25% қуритилган маҳсулот олинади, намлиги 18%ни ташкил қилади.

Мева-сабзавотларни сояки усулда қуритиш. Сояки усулида қуритиш. Бу усул моҳияти шундаки, узум сояда, яьни шамол эсадиган жойларга қурилган махсус соякихоналарда қуритилади. Бундай шароит, сутка давомида ҳароратнинг хилма – хиллиги, доимий ҳаракатда бўлган хаво оқими тоғолди – тоғли туманларда мавжуд. Соякихоналарни қуришдан олдин доимий ҳаракатдаги ҳаво оқимининг умумий йўналиши аниқланади ва қурилган соякихоналарнинг узунасига жойлашадиган хоналарида ёриқсимон туйнукчалари шамол эсадиган томондан очилади. Қуриладиган соякихона пастидан узунлиги 8-12 м, баландлиги 3-4 м деворининг қалинлиги 60-70 см бўлиб, деворларида эни 12-15 см, бўйи 70-80 см бўлган ёриқсимон кичкина туйнукчалар шахмат таркибида жойлаштирилади. Лойдан қурилган қалин деворлар ва тор туйнукчалар хонага қуёш нурининг тўғри тушишини тўсади, шу билан бирга улар ҳаво алмашиб туришини таьминлайди ва узумни 1-2 сутка давомида узум бошларининг эгилувчанлик хусусиятини ошириш мақсадида хонага ёйилади. Сортларга ажратилган ва сўлитилган узум жуфт-жуфт ҳолда ёки битта- биттадан, рейкадан (чўпдан) ясалган махсус ромларга осилади. Соякихона шифтига осилган ром полдан тахминан 0,5 м баланд бўлиши керак. Кўздан кечириш ва ҳар бир бош узумни ромларга осиш қулай бўлиши учун уларни хона ичида икки қаторга хона ўртасидан 1,0-1,2 м кенгликда ўтиш жойи қолдирилган ҳолда, ўнг ва чап томонга жойлаштирилади. Ромлар орасида тахминан 50-60 см масофа бўлади. Қуритиш давомида ҳар бир бош узум вақти-вақти билан кўздан кечирилади, моғорланган ва чириган ғужумлар олиб ташланади. Сояки усулида узум таркибида қанд моддаси 23-24 фоизни ташкил этган даврда териладиган фақат Оқ кишмиш нави қуритилади. Янги узилган узумга бўлган асосий талаблар ҳар бош узум фақат яшил рангда, қанд моддаси кондицион даражада бўлиши керак. Бундай узумлар қуритиш давомида табиий рангини

яхши сақлайди. Узум қуритилгандан кейин ромлардан олинади ва ғужумлар узум бандидан ажратилади. Қуритилган тайёр маҳсулот 22-23% ни ташкил қилади. Қуритиш 30-40 кун давом этади. Сояки усулда қуритилган узум зумрад рангда мазаси янги узилган узумга яқин бўлади. Бундай маҳсулот бошқа усулда қуритилган майизларга нисбатан юқори баҳоланади. Сояки узум қуритиш усулининг муҳим аҳамиятга эга эканлигини ҳисобга олган ҳолда бу усул талабларига жавоб берадиган тоғолди ва тоғли туманларда янги кичик минтақаларда амалга ошириш талаб қилинади. Маҳсулотларни турли палаткалар ва чодирларда қуритиш. Штабель усулида қуритиш. Штабель усули шундан иборатки, ундан сортларга ажратилган ва узумнинг оч тусли ва рангсиз бўлган сортлари 0,3-0,4 фоизли қайнаётган ишқор эритмасида 5-7 сония давомида тутиб турилгандан кейин ёғоч паднисларга ёйилади ва қуруқ сульфидланади (сульфидли газ билан дудланади) ёки узум ғужумларига сульфидли кислота эритмаси билан намли ишлов берилади. 1 кг янги узилган узумга 0,5-0,8 гр олтингугурт ёки 0,4-1,0 гр олтингугурт ангидриди сарфланади. Оч рангли узумни (ғужумнинг катта-кичиклигига боғлиқ ҳолда) дудлаш вақти 1,0-1,5 соат оч пушти рангдаги узумларни дудлаш 30-40 дақиқа давом этади. Дудлаш ишлари дудлаш шкафларида ёки стационар камераларда ўтказилади. Шкаф фанердан тайёрланади. Унинг ҳажми 105х150х95 см бўлган паст қисми очиқ яшик. Ерга 12-14 та паднис қўйилади ва чшик билан ёпиб, яшик остидаги патнусларни, ён томонга тўртбурчак тунука товада ёнаётган олтингугурт қўйилади. Катта фермер хўжаликларида ҳажми 3,5×3,5;4×2,5 метр бўлган, хом ғиштдан, пасхадан қурилган стационар дудлаш камералари жуда қулайдир. Эшиклари маҳкам беркитиладиган қилиб, деворлари шувоқ қилинади. Поллари цементланган ёки лой билан яхши зичланган бўлиши керак. Эшик

қаршисида чўян печка қурилиб, унда олтингугурт ёқилади ва труба орқали камерага юборилади. Бундай камераларга 200 дона паднис жойлаштириш ва мавсум давомида 100 тоннадан ортиқ узум сульфитлаш мумкин. Сульфитлаш, қуритилган узумнинг жалб этадиган рангдор ташқи кўринишини сақлаб қолишга, витаминларини яхши сақланишига, таркибида қанд моддаси кам йўқотилган ҳолда, маҳсулотларни қурт-қумурсқалардан ва микроорганизмлардан сақлашга ёрдам беради. Паднислардаги узумлар шийпонга 15-18 тадан тахланади. Ҳар бир тўп тахлаб қўйилган паднислар усти яна бир бўш паднис билан беркитилади. Бу эса қуритилган узумлар бир хил олтин рангда бўлишини таъминлайди, 4-5 кундан кейин узумлар ағдарилади ва паднислар ўрнига (пастдаги паднис юқорига, юқоридаги паднислар пастга) алмаштирилади. Биринчи қатордан 20-25 см масофада иккинчи қатор тахлаб чиқилади ва 80 см кенгликдаги ўтиш учун йўлакча қолдирилади ва шу тартибда паднисларни икки қатор штабель усулида жойлаштириш давом этилади. Қуритиш об-ҳаво шароитига қараб 14-21 кун давом этади. Бундай усулда қуритилганда 27-32% кишмиш (уруғсиз), 26-27% майиз (уруғли) олинади. Оқ кишмиш, Ботир, Зарафшон, Самарқанд, Хишрау навидан қуритилган узум олтин ранг сабза. Катта-қўрғон, Султони ва Нимранг навларидан олинган маҳсулот эса олтинранг гермион деб аталади. Маҳсулотларни дастлабки ишлов бериб, ва дастлбаки ишловларсиз табиий усулда қуритиш. Обжуш усулида қуритиш. Бу усулнинг ўзига хос хусусияти шундаки, бунда узумга аввал каустик соданинг қайнаётган сувдаги аралашмасида ишлов берилади (бланширлаш), сўнгра узум сортларига ажратилгандан кейин саватларга 2-3 кг дан солинади ва ишқорли (0,3-0,4 фоизли) қайнаётган қозонга туширилади ва 3-6 сония ушлаб турилади. Бунда ғужумларнинг юпқа пўстида ингичка ёриқлар пайдо бўлади ва ғужум пўсти устидаги мумсимон

ғубор йўқолади. Бу ғужумлардаги намни тез буғланишини таъминлайди ва қуриш муддати қисқаради. Қозондан олинган узумли саватлар, эритма оқиб тушиши учун панжаралар устига бир неча дақиқа қўйилади, сўнгра паднисларга ёки майдонга ёйилади. Қуритиш учун ёйилган узумлар 3 - 4 кундан кейин ағдарилади ва тайёр бўлганга қадар қуритилади, қуритиш 6 - 12 кун давом этади. Қуритилган маҳсулот чиқиши 25 - 26 фоизни ташкил қилади. Маҳсулотни ёғин – сочиндан ва ифлосланишдан ҳимоя қилинмаслиги бу усулнинг камчиликларидан биридир. Бундан ташқари оч рангли узум навлари ўзининг табиий яшил рангини йўқотади, тайёр маҳсулот қора – жигарранг тус олади, натижада сифати пасаяди ва маҳсулот бирмунча паст баҳоларда сотилиши мумкин. Токзор қатори орасида қуритиш . Узумзорни ўзида,қатор ораларида қуритиш учун токни тик сўриларда ўстирилган ҳолатда 3×2,5 м схемадаги токзорлар қулай келади. Узумзорда ҳосилни теришдан 15-20 кун олдин ток баргларини сийраклаштириб, новдаларни чеканкасини ўтказиш ва суғоришни тўхтатиш керак, чунки ортиқча сув қуриш муддатини чўзиб юборади ва қуриган майиз сифатига салбий таъсир қилади. Узум теришдан олдин қатор ораларидаги тупроқ текисланади ва текисланган ерга махсус қоғоз ёйилади. Сўнг қоғоз устига узум бошлари бир қатордан жойлаштирилади. Узум сўлиганидан кейин 8-10 кунда узум боши тўнкарилади ва қуриш охиригача шундай қолдирилади. Узум маҳсулоти стандарт намликда 18% лигида алоҳида ажратилган жойда тозаланади. Қатор йўналишига қараб қуритиш учун майдонлар нишаблиги жанубга қараган бўлиши керак. Қатор оралиғида узум қуритиш учун майдончалар қуйидагича тайёрланади: вертикал тик сўрининг Жанубдан Шимолга йўналганда эни 120 см. бўлган доира юзли, марказий баландлиги 10-15 см бўлиб, 8-10 см чуқурликда ариқчалар ҳосил қилинади, икки томондан теримчилар учун йўл қолдирилади.

Ўртача 1 м 2 тайёрланган майдонга 10 кг дан 16 кг гача янги узилган узум жойланади. Гектаридан 100 ц узум олинадиган майдондаги хом ашёни қуритишга қўйиш учун 150-200 кг, эни 120 см ли махсус қоғоз, қуритилган майизни жойлаштириш учун 50-55 дона қоғоз қоплар керак бўлади.

Фойдаланилган адабиёт лар : 1. Бўриев Х.Ч., Ризаев Р. Мева, узум маҳсулотларни биокимёси ва технологияси. – Т.: Меҳнат, 2000. 2. Бўриев Х. Ч., Жўраев Р., Алимов О. Мева сабзавотларни сақлаш ва даслабки ишлов бериш. – Т.: Меҳнат, 2002. 3. Шаумаров Х.Б. Исламов С.Я. Қишлоқ хўжалиги маҳсулотларини сақлаш ва бирламчи қайта ишлаш технологияси. – Тошкент, 2011. 4. Широков Е.П., Полегаев В. Технология хранения и переработки продукции растениеводства с оснавами стандартизации. – М.: Агропромиздат, 2000. 5. Широков Е.П. Практикум по хранению и переработки плодов и овощей. – М.: Колос, 1989.

O'xshashlar

Мева ва сабзавотларни қуритиш, унинг усуллари ва технологияси

Қуритиш аппаратлари

Мева ва сабзавотларни қуритиш, унинг усуллари ва технологияси 2

Қуритиш аппаратлари 2

Субтропик мeваларни қуритиш