Мева ва сабзавотларни қуритиш, унинг усуллари ва технологияси - Oziq-ovqat texnologiyasi - Referatlar

Мева ва сабзавотларни қуритиш, унинг усуллари ва технологияси

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

101 KB

Ko'chirib olish

Мева ва сабзавотларни қуритиш, унинг усуллари ва технологияси Нам материалларни қуритувчи агент ёрдамида сувсизланти риш жараёни қ уритиш деб аталади. Бу жараёнда намлик буғланиш йўли билан қаттиқ фаза таркибидан газ (ёки буғ) фазасига ўтади. Нам материалларни куритиш жараёнини саноатда ташкил этиш катта аҳамиятга эга. Қуритилган материалларни транспорт воситасида узатиш арзонлашади, уларнинг тегишли хоссалари яхшиланади, қурилма ва қувурларнинг коррозияга учраши камаяди. Материалларни уч хил усулда: механик, физик-кимёвий ва иссиқлик ёрдамида сувсизлантириш мумкин. Механик усул билан сувсизлантириш — таркибида кўп миқ дорда сув тутган материалларни қуритиш учун ишлатилади. Бу усул билан сувсизлантиришда намлик сиқиш ёки центрифугаларда марказдан қочма куч ёрдамида ажратиб олинади. Одатда, механик йўл билан намликни ажратиш — материалларни сувсизланти ришда биринчи босқич ҳисобланади. Механик сувсизлантиришдан сўнг яна бир қисм намлик қолади, бу қолган намликни иссиқлик ёрдамида, яъни қуритиш йўли билан ажратиб чиқарилади. Физик-кимёвий усул билан материалларни сувсизлантириш лаборатория шароитларида ишлатилади. Бу усул сувни ўзига тортувчи моддалар (масалан, сульфат кислота, кальций хлорид) дан фойдаланишга асосланган. Ёпиқ идиш ичида сувни тортувчи модда устига нам материал жойлаштириш йўли билан уни сувсизлантириш мумкин. Иссиқлик таъсирида сувсизлантириш (қуритиш) озиқ-овқат саноа тида кенг ишлатилади. Қуритиш кўпчилик ишлаб чиқаришларнинг охирги, яъни тайёр маҳсулот олишдан олдинги жараён ҳисоблана ди. Айрим ишлаб чиқаришларда материалларни сувсизлантириш икки босқичдан иборат бўлиб, намлик аввал арзон жараён ҳисобланган механик усул билан, сўнгра қолган намлик қуритиш йўли билан ажратилади. Материал таркибидан

намликни бундай мураккаб йўл билан ажратиш усули жараённинг самарадорлигини оширади. Қуритиш икки хил (табиий ва сунъий) йул билан олиб борилади. Материалларни очиқ ҳавода сувсизлантириш табиий қуритиш дейилади, бу жараён узоқ вақт давом этади. Кимё саноатида эса материалларни сувсизлантириш учун сунъий қуритиш усули қўлланилади, бу жараён махсус қуриткич қурилмаларида олиб борилади. Қуритилиши лозим бўлган материаллар уч турга бўлинади: қаттиқ (донали, бўлак-бўлакли, заррачали); пастасимон; суюқ (эритмалар, суспензиялар). Иссиқлик ташувчи агентнинг қуритилаётган материал билан ўзаро таъсирлашув усулига кўра, қуритиш қуйидаги турларга бўлинади: 1) конвектив қуритиш - нам материал билан қуритувчи агент тўғридан-тўғри ўзаро аралашади; 2) контактли қуритиш - иссиқлик ташувчи агент ва нам материал ўртасида уларни ажратиб турувчи девор бўлади; 3) радиацияли қуритиш - иссиқлик инфрақизил нурлар орқали тарқалади; 4) диэлектрик қуритиш - материал юқори частотали ток майдонида қиздирилади; 5) сублимацияли қуритиш - материал музлаган ҳолда, юқори вакуум остида сувсизлантирилади. Охирги учта усул саноатда нисбатан кам қўлланилади ва одатда қ уритишнинг махсус усуллари деб юритилади. Қуритишнинг турларидан қатъий назар, жараён давомида материал нам газ (кўпинча ҳаво) билан ўзаро таъсирлашиб туради. Конвектив қуритиш усули саноатда кенг қўлланилади, бу жараённи амалга ошириш учун материалга нам ҳаво таъсирининг аҳамияти катта. Консервалашнинг бу усули (методи) маҳсулотнинг намлиги 3 - 20% сақлангани ҳолда микроорганизмлар ривожланмай қўйишига асосланади.

Қуритилган мева ҳўл мевага қараганда яхши сақланади, уни ташиш, ортиш ва тушириш ҳам анча қулай, кўп жой ҳам эгаллайди, калорияси ҳам юқори бўлади. Контактли қуритиш – вальецли ва вакуум – сушилкаларда маҳсулот (қуруқ сут ва бошқалар)нинг иситилган сиртга тегишидан ҳосил бўлган иссиқлик ёрдамида қуритишдир. Конвектив қуритиш усули – маҳсулотни 80 – 120 0 С гача иситилган ҳавода қуритишдан иборат (қуруқ сут ва шу каби бошқа маҳсулот-лар олиш учун талқон қилиб қуритиш). Қуритишнинг сублимация усули чуқур вакуумдаги музнинг суюқ фазани четлаб ўтиб бевосита буғга айланишига асосланади. Республикамизда юқори навли турли хил узум ва мевалар етиштирилади. Бу узум ва мевалар кимёвий таркиби, яъни қандлилиги ҳамда витаминга бойлиги билан шимолий зоналардаги мева ва узумлардан анча юқори туради. Мева ва узум инсон организми учун муҳим аҳамятга эга. Уларда енгил ҳазм бўладиган қанд моддалари, органик кислоталар, витамин ва минерал моддаларнинг кўплиги мева ва узумни инсон организми учун қанчалик аҳамиятли эканлигини билдиради. Бизнинг ҳўл мева ва узумни узоқ вақт сақлашга ҳам, бошқа узоқ жойларга жўнатишга ҳам вақтимиз ҳамда имкониятимиз бўлавермайди. Имконият бўлган тақдирда ҳам махсус омборларда мева ва узумни кўпи билан 5 - 6 ой сақлаш мумкин. Бундай сақланган мева ва узумларнинг сифати пасаяди, физик оғирлиги камаяди. Шунинг учун ҳам мева ва узумни қуритиш муҳим аҳамятга эга. Қуритилган маҳсулотни (туршак ва майиз) юклаш - тушириш, сақлаш жуда қулай, шу билан бирга бу маҳсулотлар ҳар хил экспедициялар ва йўловчилар учун ҳам сифатли маҳсулотдир. Республикамизнинг иқлим шароитининг температураи юқори, ҳаво намлиги паст бўлиши ва узумни қуёшда қуритиш учун қулай бўлиб ҳисобланади. Қуёшда қуритилган маҳсулот, сунъий қуритилганига нисбатан сифати бўйича жуда юқори баҳоланади. Узум ва мевани қуёшда қуритиш учун очиқ жойда махсус жиҳозланган

қуритиш майдонларини тайёрлаш зарур. Қуритиш майдонларини тўғри танлаш маҳсулот таннархининг пасайишига ҳамда маҳсулот сифатининг яхшиланишига таъсир этади. Қуритиш пунктлари боғ ва токзорларга яқин жойда ташкил қилинади. Қуритиш майдонининг сатҳи қуритиладиган меванинг турига, ҳар бир квадрат метрга жойлаштириладиган миқдорига боғлиқдир. Масалан, агар қуритиш учун ҳар куни 10 тоннадан маҳсулот келиб тушса ва ҳар квадрат метрга 10 килограммдан қуритишга жойлаштирилса, бутун мавсум давомида шунча маҳсулот учун 10 000 метр квадрат ёки қуритиш майдони талаб этилар экан. Қуритиш майдонининг ҳар бир квадрат метрига тилимлаб кесилган олмадан 5 - 8 кг, олхўридан 14 - 16, олча, гилосдан 8 - 10, иккига бўлинган ўрик ёки шафтолидан 10 - 12, узумдан 12 - 15 кг дан жойлаштириш мумкин. Қуритиш муддати маҳсулот тури ва қуритиш усулига қараб ҳам бирмунча фарқ қилади. Масалан, иккига ажратилган 5 - 10 кунда, бутунлигича қўйилган ўрик 10-15 кунда иккига ажратилган шафтоли 8 - 12, узум 20 - 25 (дориланмаган) ишқор билан ишлов берилгани эса 6 - 10 кунда қуриб тайёр бўлади. Қуритиш майдонларида маҳсулотни қабул қилиш вақтинча сақлаш, патнисларга жойлаш қисмлари аниқ белгиланган бўлиши лозим. Булардан ташқари қуритиш пунктида меваларни тўғраш учун столлар, меваларни ювиш учун идишлар, ишқор ёрдамида қуритиладиган бўлса, қайноқ сувга ботириб олиш учун қозонлар ўрнатилиши лозим. Қуритиш майдончасида мева ва узумни дудлаш бўлмалари ҳамда тайёр маҳсулотни вақтинча сақлаш учун омборлар тайёрланиши керак. Масалан, 100 тонна мева ва узумни қуритиш учун қуритиш пунктида ўртача қуйидагилар бўлиши лозим: 0,6 гектар қуритиш майдончаси, 5 - 6 минг дона сатҳи 60 х 90 сантиметрли тахта патнислар, ҳажми 100х0100х110 сантиметрли 10 - 12 та дудлаш яшиги, ишқор эритмасига ботириб олиш учун 300 - 400 литр сув сиғадиган 2та қозон ва бошқа анжомлар (5 - 6 та стол, 2 - 3 та тасмали транспортёр, 200 - 250 кг каустик сода, 150 - 180 кг олтингугурт).

Узумни қуритиш технологияси. Қуритилган узум (майиз) организм томонидан тез ўзлаштириладиган глюкозага жуда бой (65 - 80 %) бўлганлиги сабабли, юқори калорияли бўлиб ҳисобланади. Майиз таркибида 1,5 - 2 % азотли моддалар ва 1,9 - 2,2% кул бўлиб, инсон организми учун зарур бўлган витаминларга бойдир. Бир килограмм майиз 2400 - 3250 калорияли бўлиб, кўпгина қуритилган меваларга нисбатан устун туради. Майизнинг, айниқса камқонлик, қон алмашиниш жараёнларини яхшилаш ҳамда бошқа бир қанча шифобахш хусусиятлари бор. Майиз асосан Ўрта Осиё республикаларида тайёрланиб, шундан 80 % дан кўпроғи республикамизда етиштирилади. Майизнинг сифати фақатгина қуритиш усуллари ёки технологик жараёнларнинг қанчалик тўғри ўтказилишига боғлиқ бўлибгина қолмасдан, балки қуритишдан олдинги узум қандлилигига ҳам боғлиқдир. Майиз тайёрлаш учун йиғиштириладиган узум қанддорлиги кондиция бўйича кишмиш навлари учун 23 - 25 % дан, уруғли узум навлари учун эса 22 - 23 % дан кам бўлмаслиги лозим. Узум қандлилиги кондициядан қанчалик кам бўлса, фақатгина қуруқ маҳсулот (майиз) миқдорини камайишига эмас, балки унинг сифат кўрсаткичларининг пасайишига ҳам таъсир этади. Масалан, агар узумнинг қандлилиги кондицияда кўрсатилганидан 1% кам бўлса, ҳар гектар токзордан 1,5 - 2,0 центнер кам майиз олинар экан. Қуритиладиган узумлар албатта тоза навли бўлишидан ташқари бир текисда пишган бўлиши зарур. Шу билан бирга касалланган, эзилган узум шингил ва бошларидан ҳамда аралашмалардан тозаланиши лозим. Узумдан икки хил қуруқ махсулот, яъни кишмиш ва майиз олинади. Кишмиш уруғсиз узумдан, майиз уруғли узумдан тайёрланади. Уруғсиз узум навларидан асосан қуйидагилар қуритишга тавсия этилади: Оқ кишмиш, Қора кишмиш, Лунда кишмиш, Хишров, Кишмиш: уруғли навларидан - Каттақўрғон, Қора жанжал, Султони, Қора Калбак, Ризамат, Штурангур, Александр мускати ва бошқа навлар. Узумнинг нави ва қуритиш усулига қараб қуруқ маҳсулотнинг қуйидаги хиллари ишлаб чиқарилади:

Бедони - ишқор эритмаси ва олтингугурт ангидриди ишлатилмай қуёшда Оқ кишмишдан қуритилган майиз. Сабза - қайноқ ишқор эритмасига ботириб олиб, қуёшда қуритилган майиз. Зарсимон сабза - аввало ишқор эритмасига ботириб олиб ва олтингугурт ангидриди билан дудлаб, сўнгра штабелда қуритилган Оқ кишмиш. Сояки - махсус хоналарда Оқ кишмишдан сояки қилиб, қуритилади. Бунда ишқор ва олтингугурт қўлланилмайди. Ишғоний - Қора кишмишдан қилинадиган майиз. Гермиён - Каттақўрғон, Султони, Нимранг каби йирик ғужумли узум навларидан тайёрланади. Қуритишдан аввал узум қайноқ ишқорга ботириб олинади, кейин очиқ жойга ёйиб қўйилади. Штабелгермиён - Каттақўрғон, Султони, Нимранг каби навлардан олтингугурт билан дудлаб тайёрланади, штабелларга тахлаб қуритилади. Қора вассарға - Қора узум навларидан дориланмай қуёшда қуритилади. Чиллаки - Гербош узум навларидан дориланмай қуёшда қуритилади. Авлон - ҳар хил нав узумлардан дориланмай, фақат қуёшда қуритиб олинган майиз. Узум қуритиш асосан 4 усул: офтоби, обжўш, штабел, сояки ҳолатда амалга оширилади. Офтоби - қайноқ ишқор билан ишлов бермасдан очиқ; қуёш яхши тушадиган майдонларда ёйиб қуритиш усули. Бу усулда асосан кишмиш навлари қуритилиб, майизнинг асосий қисми шу усулда тайёрланади. Бу қуритиш 20 - 30 кун давом этади. Ҳар 6 - 8 кунда узум бошлари ағдариб турилиши лозим. Кафтда ғижимлаганда бир оз эзилса-ю, аммо бир-бирига ёпишиб қолмаса, майиз қуриб тайёр бўлган деб ҳисобланади. Қуритилган маҳсулот хас-чўплардан тозаланиб, шамолда совурилади ва нами бир меъёрда бўлиши учун уюм-уюм қилиб қўйилади. Бу усулнинг

камчилиги - майиз жуда узоқ вақт қуритилади, ифлослиги бирмунча кўп бўлади, қуруқ махсулот чиқиши кам бўлади (22 - 25%). Обжўш - узумни ишқорли қайноқ сувга ботириб олиб, қуёшга ёйиб қуритиш усули. Бу усулда асосан Каттақўрғон, Султони, Ризамат, Нимранг сингари йирик донали узум навлари қуритилади. Бу усулнинг афзаллиги шундан иборатки, ишқорли қайноқ сувга ботириб олингандан кейин узум пўстида майда-майда ёриқлар пайдо бўлади, устидаги ғубори кетади. Бу эса узумнинг қуриш муддатини 3 - 4 баравар қисқартиради ҳамда маҳсулот сифати яхшиланиб, майиз чиқиш миқдори хам бирмунча кўпаяди. Қуритишдан олдин узум навларга ажратилиб, 2 - 3 килограммли элакларга солиниб 0,3 - 0,4% ли қайноқ ишқорга 6-8 секунд муддатга ботириб олинади. Хар 100 литр сувга 300-400 грамм ишқор солиниб, сув 7 - 8 минут қайнагандан кейин элаклардаги узумларни ботириб олиш тавсия этилади. Агар узумда ёриқчалар пайдо бўлмаса, бироз кўпроқ муддат (11 - 12 секунд) ушлаш мумкин ёки қўшиладиган сода концентрациясини бироз ошириш, агар узум жуда эзилиб кетадиган бўлса, бироз қўшимча сув қўшиш мумкин. Ҳажми 200 литрли қозонга кўпи билан 10 центнер узумни ботириб олиш тавсия қилинади, кейин эса эритма алмаштирилиши лозим. Қуритиш 6 - 12 кун давом этиб, ҳар 2 - 3 кун ўтганда узум бошлари ағдарилиб турилиши лозим. Бу усулда узум қуритилганда стандарт бўйича 26 - 30% майиз олиш мумкин. Майиз қуригандан кейин тозаланиб бир меъёрда бўлиши учун уйиб қўйилади. Бу усулда майиз тайёрлаш ҳозир узумчилик хўжаликларида кенг қўлланилмоқда, чунки қуриш муддатининг қисқариши хўжаликлар учун муҳим аҳамятга эгадир. Штабель - бу усулда асосан оқ рангли узумлар қуритилиб, олтингугурт билан дудланади. Олтингугурт билан дудлашдан олдин худди обжўшдагидек ишқорли эритмага ботириб олиниб, махсус патнисларга ёйилиб дудлаш хоналарига терилиб қўйилиши лозим (12 - 20 қатордан). Дудлашда узумнинг

рангларига қараб, бошқа-бошқа жойлаштирилса, сарфланадиган олтингугурт миқдорини тўғри белгилаш енгиллашади. Бу усулда узум қуритилганда, обжўш усулидагига нисбатан 2 - 3% кўпроқ маҳсулот олинади. Дудланган узум таркибидаги қанд миқдори тўлиқ сақланиб қолишдан ташқари сульфит ангидриднинг антисептик таъсири туфайли микроорганизмлар йўқ қилинади. Оқ узумларга 1 - 1,5 соат, пушти узумларга 0,6 - 0,8 грамм олтингугурт тутатилиши лозим. Стационар бўлмаларда дудлаш янада яхшироқ, яъни сифатлироқ бўлиши мумкин, бундай бўлмаларга бир йўла 200 патнис, яъни бир тонна атрофида узум жойлаштириш мумкин. Дудлаш бўлмаларининг ҳар 1 м 3 ҳажмига узумнмнг ранглига қараб олтингугурт сарфлаш 4 - жадвалда келтирилган. 4-жадвал Узум рангига қараб олтингугурт сарфлаш меъёрлари (А.В. Нацвин маълумоти) Қаттиқ олтингугурт Суюқ сульфат ангидриди Узумнинг ранги оғирли- ги, г дудлаш муд- дати, мин оғирлиги, г дудлаш муд- дати, мин Олтин, оқ рангдаги узумлар учун 40-50 80-90 100 80-90 Пушти рангдаги узумлар учун 30-35 60 40-50 45-80 Дудлаш пайтида тепадаги патнис устига бўш патнис ёпиб қўйилади. Ҳар 2 - 3 кундан кейин улардаги узум ағдариб қўйилади, айни вақтда пастдаги патнислар устига олинади, устидагилар пастга қўйилади. Қуритиш 15 - 25 кун давом этади. Бу усулда узум қуритилганда 27 - 32% кишмиш, 26 - 27% майиз олиниши мумкин. Майизнинг қандлилиги 62 - 68%, намлиги 17 - 18% атрофида бўлиши лозим. Сояки - оқ кишмишнинг махсус соякихоналарда қуритилганидир, бу қуритиш усули республикамизнинг жанубий вилоятларида (Қашқадарё, Сурхандарё) кенг тарқалгандир.

Соякихона шамол ўтиб турадиган очиқ жойларда узунлиги 6 - 8, эни 4 - 5, баландлиги 3 - 3,5 метр қилиб қурилиши лозим. Эшиги шамол томонга қурилади. Бинонинг ичига сим ёки ходалар тортилиб узум бошлари шуларга илиниши лозим. Узум бошларини соякихоналарга жойлаштиришдан олдин 20 - 24 соат сояда қолдирилади. Бу усулда қуритилганда 20 - 22% майиз олинади. Бундай жойда узум қуритиш муддати 1,5 - 2 ой давом этади. Қуритилгандан кейин у тўқ сариқ ёки тиниқ пушти рангга киради. Бу усулда узум қуритишда меҳнат харажатлари ҳамда соякихоналарни қуритиш учун харажатлар бирмунча кўп сарифланади. Ўрик қуритиш. Ўрик республикамизда етиштириладиган мевалар ичида хуштаъмлиги, тўйимлилиги ҳамда витиминларга бойлиги билан ажралиб туради. Бироқ узоқ сақланмаслиги ҳамда ортиш-тушириш ишларига чидамсизлиги туфайли янгилигида истеъмол қилиниши мумкин. Уни қуритиб ҳам истеъмол қилинади. Шунинг учун республикамизда етиштириладиган ўрикнинг асосий қисми қуритилади. Қуритишдан олдин зараркунанда билан зарарланган, эзилган, хом ўриклар ажратилиб, ифлосланганлари тозаланади. Ўрик асосан 3 усулда қуритилади: туршак (данаги билан бирга қуритилади); қайси(данаги олиб қуритиладиган); курага (иккига ёриб қуритилади). Қуритиш учун ўриклар техник пишиш даврида йиғиштириб олиниб, ҳар қайси нав ўзига хос юмшоқ ҳолда бўлиши талаб этилади. Ўрик қанддорлиги навларга қараб 14 - 20%, кислоталилиги 0,3 - 1,1% бўлганда қуритиш учун теришга тавсия этилади. Йиғиштирилганда фақатгина териб олиш лозим. Айрим хлларда қоқиб олиш ҳоллари (ишини енгиллатиш учун) ҳам учрайди. Қоқиб олиб қуритиш қатъий ман этилади, чунки бундай ўрикдан олинган туршакларнинг сифати паст бўлиб, стандарт талаби бўйича сотиш имконияти бўлмайди. Терганда ҳам катта бўлмаган (10 – 12 кг) яшикларга терилиши лозим. Туршак тайёрлаш технологияси. Туршак тайёрлаш технологияси ўрикни териб олишдан бошлаб то маҳсулотни стандарт намликкача қуритиб

олиш даврида бўладиган барча (териш, саралаш, ювиш, дудлаш, жойлаштириш, сақлаш) жараёнларини ўз ичига олади. Туршак тайёрлаш қайса, курага тайёрлашга нисбатан кенг тарқалган бўлсада, нархи паст бўлганлиги сабабли бу усулда майда донали ҳамда сифати бир мунча паст бўлган ўрик навлари қуритилади. Қуритиш учун терилган ўриклар таркибидаги қуруқ модда миқдори навлар бўйича (22 - 26%) стандарт талабга жавоб бериши лозим. Қуритишдан олдин ўриклар қайноқ эритмада ёки буғ билан бланширланади. Бу технологик жараёнда меваларнинг пўстида майда ёриқлар ҳосил бўлади. Бу эса олтингугурт билан дудлаш ва қуритиш жараёнларини тезлаштиради. Бланширлашни БК-200 маркали бланширлаш қурилмаларида ёки буғли ва ўчоқли қозонларда буғлантириш кейин эса совуқ сув билан совутиш орқали амалга оширилади. Бланширланган мевалар патнисларга терилиб, дудлаш бўлмаларига жойлаштирилади. Меванинг йирик-майдалигига қараб ҳар килограмм маҳсулот ҳисобига 2 - 2,5 г олтингугурт сарфлаб 1 - 1,5 соат давомида дудланади. Ўрикни дудлашда ҳар бирига 7 - 8 килограммдан мева солинган 10 - 12 патнис махсус тахталарга тахланади, унинг ёнида олтингугурт тутатилади. Газ ҳиди кетгандан кейин патнислар мевалари билан бирга очиқ жойдаги сўкчакларга элитиб жойлаштирилади. Орадан 2 - 3 кун ўтгач, мевалар ағдариб қўйилади. Очиқ жойда, яъни ташқарида қуритиш 3 - 4 кун давом этади. Қуритилгандан кейин ўрикни патниси билан сояга олиб тахларга тахланади, шу ҳолда қуритиш охирига етказилиши лозим. Ҳаммаси бўлиб қуритиш 8 - 10 кун давом этади. Қуритилгандан кейин туршакларнинг таркибидаги намликни бараварлаштириш учун ёғоч ящикларга солиб 12 - 15 кун ёпиқ биноларда сақланади, шу даврда яхши қуримаган меваларнинг намлиги ўта қуриган меваларга ўтади. Тайёр қуриган туршакнинг намлиги 15 - 17% дан юқори бўлмаслиги лозим. Қуруқ маҳсулот чиқиш миқдори (ҳўл мевага нисбатан) 28 - 40% ни ташкил этади.

Стандартга етказилган маҳсулотлар 0 - 10 0 С температурали, нисбий намлиги 60 - 65 0 С бўлган ҳоналарда сақланиши лозим. Юқори сифатли туршак тайёрлаш учун энг кўп фойдаланиладиган ўрик навларига асосан қуйидагилар киради: Суфхоний, Кўрсодиқ, Ҳурмоий, Рухи Жувонон, Юбилейний, Навоий ва бошқалар. Қайса тайёрлаш технологияси. Қайса тайёрлаш учун юқорида айтганимиздек, ўрикнинг данаги олиб ташлаб қуритилади. Бунда йирик донали, юқори навли ўриклар қуритилади. Маҳсулотни қуритишга тайёрлаш (данагини ажратиш) учун харажат кўп бўлганлиги сабабли бу усул кам қўлланилади. Қуритиш технологик жараёни қарийб туршак тайёрлаш жараёнидан фарқ қилмайди. Қайсанинг баҳоси туршакникига нисбатан анча юқори бўлганлиги сабабли қилинган харажатлар ўрнини олинган фойда бир неча баробар кўпроқ қоплайди. Шу сабабли ўрикни шу усулда қуритишга кўпроқ эътибор бериш лозим. Бу усулда қуритиш учун данаги мағзидан осон ажраладиган ўрик навлари қулай бўлиб ҳисобланади. Қуритиш 8 - 14 кун давом этади. Стандарт бўйича 18% ли намликда 20 - 28% миқдорда қуруқ тайёр маҳсулот олиш мумкин. Курага тайёрлаш технологияси. Курага тайёрлашда ўрикни териш, ташиш, сақлаш, навларга ажратиш, ювиш, дудлаш ва бошқа технологик тадбирлар туршак, қайса тайёрлашдан фарқ қилмайди. Бу усулда қуритиш учун йирик донали ўриклар танланиб, ювилгандан кейин чизиғидан иккига ажратиб, данаги олиб ташланади. Мева паллачалари қайноқ сувда 1 соат тутилиб, ички томонини устга қаратиб терилади, ҳар киллограмм масулот ҳисобига 1,5 - 2 г олтингугурт ҳисобида 60 - 80 сек давомида тутатилади. Дудланган мева патниси билан бирга сўкчакларга олиб қуритилади. Намининг 2/3 қисми камайгандан кейин ўрик паллалари ағдарилиб қўйилади ва тахминан намининг 3/4 қисми қочгандан кейин патнисларни тахларга тахлаб қўйиш лозим. Бу усулда қуритилганда 18%

намлик билан 20 - 28% қуруқ махсулот олиш мумкин. Жами қуритиш даври 10-15 кун давом этади. Олма ва шафтолини қуритиш. Олма - Ўзбекистонда энг кўп тарқалган ҳамда кенг истеъмол қилинадиган мевадир. Олмалар асосан ҳўл ҳолда истеъмол қилинади. Кечпишар навлари сақлашга чидамли бўлганлиги сабабли узоқ муддат сақлаш имкони бор. Асосан тўкилган ҳамда стандарт бўлмаган олмалар қуритилади. Бундай маҳсулотлар умумий ҳосилнинг 25- 50% ни ташкил этади. Олманинг барча навларидан қоқи қилинаверади. Қанд моддаси ва кислотаси кўпроқ хушбўй, эти оқ ва оч сариқ олмадан сифатли қоқи тайёрлаш мумкин. Қуритиш асосан қуйидаги усулларда ўтказилади: 1. Оддий усулда қуритиш, бунда меванинг пўсти арчилмайди. 2. Французча усулда қуритиш, бунда меванинг пўсти арчилиб, уруғи олинади. Бу усулда қуритилганда мевалар терилгандан кейин навларга ажратилади, ювилади, тўғралади, пўстидан ажратилади, дудланади, қуритилгандан кейин нами бараварлаштирилиб, яшикларга солиниб сақланади. Қуритиш учун олмалар техник пишиш даврида ёки тўлиқ техник пишишдан 2 - 3 кун олдин йиғиштириб олинади. Бу даврда навларига қараб олма қанддорлиги 8 - 16%, кислоталилиги 0,2 - 1% бўлиши керак. Қуритишдан олдин навларга ажратилган олмани ювиш машиналарида ёки тоза сув солинган ванналарда ювиб, турли микроорганизмлардан чанг ва ифлосликлардан тозаланади. Олма пўсти арчилгандан кейин тўғралиб 2 - 3% ли намакобга солинади. Бу эса унинг табиий рангининг ўзгармаслигига ёрдам беради. Кейин патнисларга олиниб олтингугурт билан дудланади ёки олтингугуртли ангидрид эритмасида дориланади. Дудлашда ҳар 1 килограмм олма учун 1,5 - 2 граммдан олтингугурт сарфланади. Дудлаш 25 - 40 минут давом этиши лозим. Бунинг ўрнига 0,1 - 0,2% ли сулфат ангидрид эритмаси билан 1 - 2 минут ишлов бериш ҳам мумкин.

Қуритиш усули, ҳаво температураи, олманинг йирик-майдалигига қараб қуритиш 3 - 5 кундан 14 - 15 кунгача давом этиши мумкин. Пўстидан тозалаб қуритилганда 12 - 15% гача, тозаланганда 17 - 20% гача олма қоқи олиниб, қанддорлиги 43 - 62, кислоталилиги 1 - 4% гача бўлиши мумкин. Қуритилган маҳсулот таркибидаги намлик 20% дан ошмаслиги лозим. Бу намликда қоқи эластик, эзганда ушалмайдиган бўлади. Тайёр маҳсулотни 10 - 15 кун яшикларда солиб сақлангандан кейин, яъни намлиги бараварлашгандан сўнг сотувга чиқариш мумкин. Олма қоқи дизинфекция қилинган тоза бинода 0 - 10 температурада, 60 -65% ҳаво намлигида сақланиши лозим. Олманинг асосан қуйидаги навларидан сифатли олма қоқи олиниши мумкин: Первенец Самарканда, Делишес, Золотой грейма, Пармен зимний золотой, Графенштейнский ва Осенний золотой. Шафтоли ҳўл ҳолида сақлаш ҳамда ортиш-тушириш ишларига чидамсиз бўлганлиги сабабли қуритиш ҳамда усулларда қайта ишлаш маҳсулотни йил давомида истеъмол этиш имконини беради. Ўзбекистон шароитида шафтолининг турли навлари узоқ муддат давомида, яъни июлдан октябрнинг охиригача пишиб етилиши сабабли қуритиш имконияти бошқа меваларга нисбатан бирмунча кўпроқдир. Шафтоли навлари фойдаланиш соҳаларига қараб турлича бўлиши мумкин: хўраки, яъни ҳўл ҳолида истеъмол этиладиган навлар, консерва тайёрлаш, қуритиш ва универсал мақсадларда фойдаланиладиган навлардан иборатдир. Қуритиш учун қандлилиги ва қуруқ модда миқдори (12 - 18%) бўлган, йирик, туксиз навларидан фойдаланилади. Шафтолини икки усулда: данаги билан ёки курага ҳолида, яъни данагсиз қуритиш мумкин. Курага тайёрлашда юқори сифатли, яхши пишиб етилган, қуритиш учун белгиланган навлар олтингугурт билан дудланади. Луччак шафтоли туридан - Луччак шафтоли, Обильный, Сариқ луччак, Лола; Тукли шафтолилардан - Эльберта, Самарқанд, Фарход, Оқ шафтоли, Старт, Сариқ, Нектарный, Ширин, Зафар ва бошқа навлари қуритилади.

Қуритишдан олдин йирик-майдалигига, пишиш даражасига қараб навларга ажратилгандан кейин, дудлашдан олдин тукли шафтолилар ишқор эритмаси билан ишлов берилади. Шундан кейингина пўстини ажратиш енгиллашади. Навларга ажратилган шафтолини патнисларга 2 - 4 кг дан солиниб, 1 - 3% ли каустик сода эритмасида 30 - 90 секунд сақланиб, кейин совуқ сув билан ювиш тавсия этилади. Сўнгра пўстидан ажратилган махсулот иккига ажратилиб данаги олингандан кейин ички томонини юқорига қаратган холда патнисларга қўйилиб дудлашга ўтказилади. Пўстидан ажратилган хамда данаги олинган, данаги бутун холида пўсти билан қуритилганга нисбатан 2 - 3 баравар тезроқ қурийди. Дудлаш ҳар килограмм махсулот учун 1 - 1,5 грамм олтингугурт ҳисобида 60 - 80 минут давомида ўтказилиши лозим. Йирик донали шафтолилар учун олтингугурт меъёрини бироз ошириш ёки дудлаш вақтини узайтириш мумкин. Дудланган шафтолилар патнисларда қуритиш майдончасидаги сўкчакларга қўйилади. Қуритишни тезлаштириш учун шафтолилар ҳар 2 - 3 кунда ағдариб чиқилади, 5 - 7 кун ўтгандан кейин, яъни қоқи намининг 2/3 қисми камайганда патнислар соя жойида устма-уст қилиб тахлаб охиригача қуритилади. Қуритиш 12 - 22 кун давом этади. Қуритилган маҳсулот таркибидаги намлик 18% дан юқори бўлмаслиги лозим. Қоқи қўлига олиб эзилганда эгилувчан, аммо синмайдиган, ичида нам қолмаган бўлса, тайёр ҳисобланади. Шафтоли қоқининг қандлилиги 50 - 65%, кислоталилиги 3,0 - 5,0%, қуруқ маҳсулот чиқиши 15 - 22% атрофида бўлиши мумкин. Анжир, чилонжийда қуритиш. Анжир бир текис пишмаганлиги сабабли ҳўл истеъмол этишда терилганидек, қуритиш учун ҳам пишганлари ажратиб терилиши лозим. Таркибида 16 - 26% қанд, 0,2 - 0,5% кислота бўлиб турли хил витаминларга бой бўлганлиги сабабли анжир қоқи юқори баҳоланади. Анжир хўл ҳолида сақлашга ҳамда ортиш-тушириш ишларига чидамсиз бўлгани учун, кўпроқ қуритишга тавсия этилади. Ўзбекистон шароитда асосан август ойининг ўрталарида пишиб етилади.

Қуритишдан олдин навларга ажратилган маҳсулот 90 0 С иссиқ сувга 4 - 5 минут давомида ботириб турилади, кейин совуқ сувда чайиб олинади ва бандли томонини устига қилиб патнисларга терилиб, ҳар килогаммда 1 - 1,5 грамм олтингугурт ҳисобида 1,5 - 2 соат дудланади. Қуёшда қуритиш 6 - 10 кун давом этади. Ҳар 3 - 4 кунда ағдариб туриш лозим. Кейин эса мевалар сояда қуритилади. 24 - 30% қуруқ махсулот олинади, шу қуруқ анжирнинг намлиги 22 - 24%, қандлилиги 55 - 60%, кислоталилиги 1% атрофида бўлиши керак. Республикамизда анжирнинг Узбекский жёлтый, Долматика ва Чапла каби навлари кўпроқ қуритилади. Чилонжийда республикамиз учун янги мевали экин тури ҳисоблансада, турли витаминларга бой бўлганлинги, тез ҳосилга кириши, ҳосилдорлиги, қурғоқчиликка чидамлилиги сабабли кенг тарқалди. Янги узилган чилонжийда мевасида қандлилиги 20 - 28%, кислоталилик 0,5 - 2,5%, 3% гача оқсил, 3 - 4% мой ва 400 - 500 мг гача С витамини бор. Чилонжийда турли хил касалликлари учун шифобахш ҳисобланиб, асосан қуритиш ҳамда турли хил мурабболар тайёрлаш учун фойдаланилади. Чилонжийда асосан 2 усулда қуритилади: 1. Техник пишган даврда териб олиниб, ҳеч қандай қўшимча ишлов бермасдан қуёшда юпқа қилиб ёйиб қуритилади. 2. Мева олдиндан тайёрланган шакар қиёмга аралаштириб олиб кейин қуритилади. Бу усулда қуритилган чилонжийда меваси ўзига хос таъмга эга бўлиб, юқори баҳоланади. Бундай қуритишда меваларни истеъмол учун энг қулай бўлган даврда, яъни тўлиқ пишишдан бироз олдинроқ, яъни пўсти қотмасдан териб олиш тавсия этилади. Чилонжийда қўлда навларга ажратилгандан кейин ўта пишган, чириган ва ҳашарот тушганлари ажратиб олиниши лозим. Катта-кичиклиги бир хил, сараланган мева ювилиб чангдан тозаланади. Шу усулда тайёрланган чилонжийда 40 - 50 минут мобайнида 60 - 70% ли шакар қиёмда эмалли ёки эангламайдиган идишларда қайнатилади. Қиём билан меванинг нисбати 1:1

бўлиши лозим. Чилонжийда кислоталилиги паст бўлганлиги сабабли (0,3 - 2,5%) қиёмга меваларнинг оғирлигига нисбатан 0,3% миқдорида лимон кислотаси солинса маҳсулот хушхўр бўлади. Мевалар қандни ўзига шимиб олгандан (1 - 2 кун давом этади) ва қиёмни оқизиб туширгандан кейин патнисларга териб қуёшда қуритилади. Чанг тушмаслиги, ҳашарот қўнмаслиги учун устига юпқа газмол ёки дока ёпиб қўйилгани маъқул. Ҳар 2 - 3 кунда мевалар ағдариб турилиши лозим. 5 - 6 кундан кейин эса сояга олиб қуритилади. Қуритиш 12 - 15 кун давом этади. Қуёшда оддий усулда ёйиб қуритилганда 20 - 25% қуруқ маҳсулот олинади. Шакар қиёми билан ишлов берилганда эса 75 - 80% маҳсулот олинади, бироқ бу усулда қуритилганда ҳар 100 кг чилонжийдага 60 - 65 кг шакар, 300 - 350 грамм лимон кислотаси сарф қилинади. Қуритилган чилонжийдада қандлилиги 55 - 65% ни, кислоталилик 1 - 1,5%, оқсил 3 - 3,5% ва С витамини 200 - 250 мг % ни ташкил этади. Сабзавотларни қуритиш. Ўрта Осиё республикаларида табиий шароитнинг қулайлиги сабзавотларни шамоллатиб ва офтобда қуритиш имконини беради. Сабзавотни қуритишдан мақсад уларнинг намини қочириб, микроорганизмлар ривожлана олмайдиган ҳамда ҳар хил биологик жараёнлар рўй бермайдиган ҳолга келтиришдир. Қуритишнинг шундай бир меъёри борки, намлик миқдори ўша даражадан пасайса, микрооганизмлар ривожлана олмайди. Бу минимал даражада бактериялар учун 30% ни, ачитқи бактериялар учун 15 - 20% ни ташкил қилади. Шу сабабли қуритишдан кейин сабзавотларнинг намлиги 15 - 25% бўлса, уларни чиритмай сифатли сақлаш мумкин. Сифатли сабзавот маҳсулотлари олиш учун уларни тез ва яхши қуритишни таъмин этадиган шароит яратиш лозим. Ўрта Осиёда сабзавотлар асосан қуёшга ёйиб қуритилади. Бу шароитда арзон ва сифатли маҳсулот олиш учун қуртиш пунктларини тўғри танлаш ва ташкил этиш, белгиланган технологияга амал қилиш, хомашёни тайёрлашда илғор усулларни қўллаш лозим.

Сабзавотлар қуёшда қуритилишидан ташқари, сунъий иссиқликдан фойдаланиб ҳам қуритилади. Бундай қуритиш шкафларидан, туннель, узлуксиз ишлайдиган тармоқлардан фодаланилади. Сабзавотларни қуритиш икки - қуритишга тайёрлаш ва қуритиш босқичларидан иборат. Биринчи босқич қуйидагиларни ўз ичига олади: ўлчамига қараб саралаш, ювиш, сифатига қараб танлаш, тозалаш, майдалаш, бланширлаш ёки қайнатишдан иборат. Иккинчи босқич эса сабзавотни қуритишдан иборат. Сабзавотларни қуритиш фақат ундан намликни қочириш эмас, балки мураккаб физиологик ва биокимёвий жараёнларни ўз ичига олади. Қуритиш жараёнининг давомийлиги кўпгина омилларга, яъни қуритиш объектининг табиатига, хомашёни майдалаш шакли ва даражасига, унинг қуритиш майдончасидаги қалинлигига, қуритишга тайёрлаш усулига, қуритиш температурасига, ҳавонинг алмашиш тезлигига, намлигига ва бошқа бир қатор омилларга боғлиқ. Қуритиш саноатида ПКС-20, КСА-80, КПС-20, КПС-10 каби узлуксиз ишлайдиган тасмали линиялардан фойдаланилади. Сабзавотлардан укроп, экстрагон, райҳон, петрушка ва сельдерейлар майда қилиб қирқилиб маҳсус печкаларда 40 - 50 0 С температурада 2,5 - 3,5 соат мобайнида қуритилади. Қуритилган сабзавотлар махсус илишларда (зич беркитиладиган идишлар жуда қулай), паст температурада (0 - 10 0 С да) ва ҳавонинг намлиги 60 - 65% бўлганда узоқ вақт яхши сақланади. 5-жадвалда қуритилган сабзавотларнинг кимёвий таркиби берилган. 5-жадвал Қуритилган сабзавотларнинг кимёвий таркиби (Е.Н. Волков маълумоти) Т а р к и б и, % Калорияси Маҳсулотнинг номи қуруқ модда оқсил углевод 100 г маҳсулот учун ккал Картошка 89,0 5,25 71,73 315,6 Сабзи 86,0 7,44 52,96 247,6 Лавлаги 86,0 7,36 54,32 252,9

Карам 88,0 12,36 39,61 214,2 Пиёз 88,0 11,64 52,96 265,7 Кўк нўхот 88,4 20,56 43,27 261,7

O'xshashlar

Мева ва сабзавотларни қуритиш, унинг усуллари ва технологияси 2

Мева ва сабзавотларни қуритиш усулида консервалаш технологияси

Мева ва сабзавотларни тузлаш

Мева ва сабзавотларнинг қуритиш ускуналари

Қуритиш техникаси ва технологияси