Sanoatda ishlatiladigan xom-ashyolar va materiallar - Oziq-ovqat texnologiyasi - Referatlar

Sanoatda ishlatiladigan xom-ashyolar va materiallar

Yuklangan vaqt:

05.05.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

346.5 KB

Ko'chirib olish

Sanoatda ishlatiladigan xom-ashyolar va materiallar Reja: 1. Hozirgi zamon texnologiyasida sanoat xom-ashyolari, ularning roli, turlari va ratsional foydalanish. 2. Novvoylik, makaron va qandolatchilikda qo‘llaniladigan qayta ishlangan meva-rezavor xom ashyolari. 3. Oziqaviy kislotalar, bo‘yoqlar, xushbo‘ylantiruvchi va yordamchi xomashyolar. 4. Texnologik jarayonlarda energiyaning roli va ahamiyati, turlari va ulardan ratsional foydalanish.

Hozirgi zamon texnologiyasida sanoat xom-ashyolari, ularning roli, turlari va ratsional foydalanish Oziq-ovqat sanoati kompleks tarmoq hisoblanadi. Uning tarkibiga quyidagi tamoqlar kiradi: oziq-ovqat, go‘sht va sut sanoati, baliq va un yorma sanoati. Oziq- ovqat sanoat tarmoqlari o‘z navbatida maxsus tarmoqlarga bo‘linadi. Oziq-ovqat sanoatiga qand, yog‘-moy, qandolatchilik, spirt-liker-aroq mahsulotlari, vino, makaron, konserva, pivo, non ishlab chiqarish kabilar kiradi. Go‘sht va sut sanoati tarmog‘i. Bu tarmoqqa go‘sht, sut, go‘sht konservalari ishlab chiqarish kiradi. Baliq anoati tarmog‘i. Bunga baliq ovlash, baliqni qayta ishlash, baliq konservalarini ishlab chiqarish kiradi. Un-yorma va kombikorma tarmog‘i. Bu tarmoqqa un, yorma va kombikorma ishlab chiqarish kiradi. Xomashyoning turiga qarab oziq-ovqat sanoati tarmog‘i 3 guruhga bo‘linadi: hayvonot xomashyolarini qayta ishlash sanoati, o‘simlik xomashyolarini qayta ishlash tarmog‘i, qishloq xo‘jaligi xomashyosi bo‘lmagan xomashyolarni qayta ishlash sanoati. Oziq-ovqat xomashyolari sanoati xomashyolarni qayta qayta ishlash bosqichlari bo‘yicha xomashyoni birinchi qayta ishlash tarmog‘i va xomashyoni ikkinchi qayta ishlash tarmoqlariga bo‘linadi. Oziq-ovqatni qayta ishlash sanoatining xomashyolari sanoat xomashyolari va qishloq xo‘jaligi xomashyolariga bo‘linadi. Sanoat xomashyosi qandaydir bir bir dastlabki materiallarni sanoatda qayta ishlash natijasida olinadi. Qishloq xujalik xomashyosi birinchi hisoblanadi va undan tayyor mahsulot olinadi, masalan o‘simlik moy, shakar, sabzavot konservalari yoki ikkinchi xomashyo, u oziq-ovqat sanoatida ishlatiladi. Masalan, un non sanoatida, shakar qandolatchilikda. Xomashyodan tashqari asosiy va qo‘shimcha materiallardan ham foydalaniladi. Asosiy materiallarga xomashyoning ta’mi va sifatini yaxshilovchi qishloq xujalik mahsulotlari yoki xomashyoga qo‘shimcha sifatida qo‘shiladigan oziq-ovqat

sanoati tayyor mahsulotlari (tomat pastasi, shakar, o‘simlik moy va boshqalar) kiradi. Ma’lumki, oziq-ovqat sanoati ko‘pchilik mahsulotlarining tannarxi strukturasida xomashyo sanoat xarajatlarining 80-90 foizni tashkil etadi. Shunday ekan xomashyoni 1 foizga iqtisod qilish mahsulotning tannarxini 0,80,9 foizga pasaytiradi. Shu sababli ham xomashyo resurslaridan ratsional foydalanish har bir korxona yoki tarmoqning xujalik faoliyatining asosiy vazifalaridan biri hisoblanadi. Xomashyoni dastlabki ishlash bilan mashg‘ul bo‘lgan tarmoqlarda ulardan ratsional foydalanishning asosiy yo‘nalishlari quyidagilardan iborat: • yangi texnika va texnologiyalarni joriy etish hisobiga nobudgarchilikni kamaytirish; • xomashyoni yetkazib berish va saqlashda nobudgarchilikni kamaytirish; • xomashyodan foydali moddalarni to‘liq ajratib chiqarish hisobiga tayyor mahsulotning chiqishini oshirish (shakarni lavlagidan, moyni moy tutuvchi urug‘lardan ajratib olish); • tarmoqlarda mavsumiy xarakterga ega bo‘lgan xomashyolarni o‘z vaqtida qayta ishlash. • mahsulotning mikrobiologik va kimyoviy jarayonlar ta’sirida nobud bo‘lishini kamaytirish; • xomashyo va chiqitlardan kompleks foydalanish (masalan, kartoshkadan spirt va kraxmal olishda, vinomateriallar olishda, uzumni qayta ishlab sirka olish). Xomashyoga ikkinchi qayta ishlov berish tarmoqlarida xomashyodan ratsional foydalanishning asosiy yo‘nalishlari qo‘yidagilardan iborat: • xomashyoni yetkazib berish, ortish tushirish va saqlashda nobudgarchilikni kamaytirish;  ishlab chiqarishning va ishlab chiqarish nobudgarchiliklarini kamaytirish; • ishlab chiqarish chiqitlaridan to‘liq foydalanish;  texnika va texnologiyani takomillashtirish.

• oziq-ovqat sanoati uchun xomashyo resurslarini ko‘paytirish qishloq xujaligining rivojlanishi bilan to‘g‘ridan-to‘g‘ri bog‘liqlikka egadir. Qishloq xo‘jaligi esa ikki yo‘l bilan rivojlanadi: • rivojlanishning ekstensiv yo‘li (ekin maydonlarni kengaytirish); • rivojlanishning intensiv yo‘li (qo‘shimcha material va mehnat xarajatlarini qo‘llash). Yerga ishlov berishning texnika va texnologiyalarini takomillashtirish hisobiga qo‘shimcha ekin maydonlarisiz mahsulot ishlab chiqarish hajmini oshirish mumkin. Qishloq xo‘jaligini intensifikatsiyalash esa quyidagi yo‘nalishlar asosida amalga oshiriladi: qishloq xujaligini kimyolashtirish, mexanizatsiyalashtirish, yerga to‘g‘ri ishlov berish va boshqalar). Novvoylik, makaron va qandolatchilikda qo‘llaniladigan qayta ishlangan meva-rezavor xom ashyolari Bugungi kunda novvoylik, makaron va qandolatchilik mahsulotlari ishlab chiqarishda qayta ishlangan meva-rezavor xomashyolaridan ham keng foydalaniladi. Bunday xomashyolar yarimtayyor mahsulot sifatida qo‘llanilganligi uchun ular “meva va rezavor yarimtayyor mahsulotlari” deb ham ataladi. Quyida ana shu yarimtayyor mahsulotlarning ba’zi birlarini tavsifini keltiramiz. Pyure. Pyure-qandolatchilikda eng ko‘p qo‘llaniladigan meva-rezavorli yarimtayyor mahsulot hisoblanadi. Pyurelar meva va rezavorlarni danaklari, urug‘ kameralari va iste’molga yaroqsiz qismlaridan tozalab, keyin meva etini maxsus ezib ishlaydigan mashinalarda maydalab-ezib, keyin ezilgan massani sterilizatsiya qilish yo‘li bilan konservalangan yarimtayyor mahsuloti hisoblanadi. Pyurelarda quruq moddaning miqdori 7-13 foizni tashkil etadi. Pyurelar qand qo‘shib tayyorlangan va qand qo‘shmay tayyorlangan turlarga bo‘linadi. Meva-rezavor meva pastalari. Bu yarimtayyor mahsuloti tabiiy yoki sulfitatsiya qilingan pyurelarni vakuum-apparatlarda qaynatib-quyultirish yo‘li blan olingan

yarimtayyor mahsulot hisoblanadi. Pastalarning tarkibida quruq moddaning miqdori 18-30 foizni tashkil etadi. Pripaslar. Pripaslar asoosan xushbo‘y hidli meva va rezavor mevalardan olingan yarimtayyor mahsuloti hisoblanadi. Ularni tayyorlashda meva va rezavor mevalarning imkon qadar xushbo‘y hidini saqlab qolish choralarini ko‘rish talab etiladi. Pripaslar asosan qandolat mahsulotlariga xushbo‘y yoqimli hid berish uchun qo‘llaniladi. Pripaslar tayyorlashda ko‘pincha qora smorodina, malina, sitrus mevalaridan foydalaniladi. Shuningdek pripaslar tayyorlashda ziravorlar ham qo‘llaniladi. Sukatlar. Sukatlar murabboning butun yoki tilimlarga kesilgan va quritilgan mevalaridir. Mevalarning yuzasi shakar kukuni yoki shakar qiyomi bilan qoplangan bo‘lishi mumkin. Sukatlar oliy, birinchi va sanoatda qayta ishlashga mo‘ljallangan navlarga bo‘linadi. Ulardan pirojniy va tortlarni bezatishda, konfet va shokolad mahsulotlarini tayyorlashda foydalaniladi. Tashqi ko‘rinishiga ko‘ra sukatlar butun mevalar yoki ularning qismlaridan iborat bo‘lishi kerak. Ular shakli va o‘lchamiga ko‘ra bir jinsli, yopishmagan, yuzasiga shakar kukuni sepilgan yoki shakar qiyomi bilan qoplangan bo‘lishi kerak. Tomat (pomidor) konsentratlari. Bu yarimtayyor mahsulotlar tomatli makaron mahsulotlarini ishlab chiqarishda qo‘llaniladi. Tomat konsentratlarga, asosan tomat-pyure va tomat-pasta kiradi. Tomat-pyure tarkibida 12, 15, 20%, tomat-pasta tarkibida-30, 35 yoki 40% quruq moddalar mavjud bo‘ladi. Tomat konsentratlarining asosiysi bo‘lib, tarkibida 30% quruq moddalar mavjud bo‘lgan tomat-pasta hisoblanadi. Tomat-pyure dastlab po‘stlog‘i va urug‘laridan tozalangan, qirg‘ichdan o‘tkazilgan pomidor massasini ochiq qozonlarda namligini bug‘latish yo‘li bilan, tomat-pasta esa vakuumapparatlarda bo‘g‘latib olinadi. Pomidor massasidan, maxsus quritgichlarda tarkibida 4-6% namlikka ega pomidor kukuni olinadi. Suv bilan aralashtirilganda pomidor kukuni qaytadan pyuresimon va pastasimon konsistensiyali mahsulotga aylanadi.

Oziqaviy kislotalar, bo‘yoqlar, xushbo‘ylantiruvchi va yordamchi xomashyolar Oziqaviy organik kislotalar. Ko‘pgina qandolat mahsulotlariga meva va rezavorlarga xos bo‘lgan nordon ta’m berish uchun oziqaviy organik kislotalar keng qo‘llaniladi. Oziqaviy organik kislotalarga limon, vino, olma, sut, sirka kislotasi misol bo‘ladi. Bular orasidan limon, sut va sirka kislotalari ko‘proq ishlatiladi. Limon kislotasi. Oziqaviy limon kislotasi tarkibida qand mavjud bo‘lgan muhitlarni aspergillus niger zamburug‘lari bilan fermentlashtirish jarayonida olinadi. Bunday muhit sifatida shakar ishlab chiqarish sanoatining chiqindisi- melassadan foydalaniladi. Lavlagi melassasi tarkibida 80% atrofida quruq moddalar, shu jumladan, 46-51% saxaroza, 0,8-2,7% azotli va 8,5% mineral moddalar mavjud. Sut kislotasi qandolat mahsulotlari, meva sharbatlari ishlab chiqa-rishda va novvoylik sanoatida qo‘llaniladi. Oziqaviy sut kislotasi tarkibida uglevod mavjud bo‘lgan xomashyolarni Delbryuk gomofermentativ sut kislotasi bakteriyalari (laktobacillus delbruyeckiy) yordamida bijg‘itish yo‘li bilan olinadi va suvli eritmadan iborat bo‘ladi. Sirka kislotasi oziq-ovqat sanoatida, shu jumladan, novvoylikda qo‘llaniladi. U o‘tkir hidga ega, rangsiz suyuq modda. Suvsiz sirka kislotasi kristall modda bo‘lib, muzga o‘xshaydi. Shuning uchun u ba’zan muz sirka kislotasi deyiladi. Sirka essensiyasi kimyoviy yo‘l bilan tayyorlanadi. Tarkibida 80 % ga yaqin sirka kislotasi bor. Sirka yaxshi shamollatiladigan xonalarda 0 dan 20 °C gacha bo‘lgan haroratda havoning 75-80 % nisbiy namligida saqlanadi. Oziqaviy bo‘yoqlar . Mahsulotning rangi uning jozibadorligini belgilovchi omillardan hisoblanadi. Shuning uchun oziq-ovqat mahsulotla-rini tabiiy bo‘yoqlar bilan bo‘yash oldindan paydo bo‘lgan. Rang berish, ko‘pchilik oziqovqat mahsulotlari texnologik ishlov berish jarayonida o‘zining oldingi rangini yo‘qotganligi uchun ham zarurdir.

Oziq-ovqat sanoatida qo‘llaniladigan oziqaviy bo‘yoqlarni ikki guruhga bo‘lish mumkin: asosan, o‘simliklardan olinadigan tabiiy bo‘yoqlar; organik sintez yo‘li bilan olinadigan, yuqori rang berish qobiliyatiga ega sintetik bo‘yoqlar. Tabiiy bo‘yoqlar. Oziqaviy bo‘yoq sifatida ishlatiladigan tabiiy organik moddalarga quyidagilar misol bo‘ladi: qizil bo‘yoqlarga-karmin, meva rezavorlarning sharbatlari, enobo‘yoq, malvin; sariq bo‘yoqlarga-shafran, kurkuma, karotin; yashil bo‘yoqlarga; xlorofll, qo‘ng‘ir bo‘yoqlarga qizdirilgan shakar, qovurilgan kofe; oq bo‘yoqlarga-kraxmal, shakar kukuni va boshqalar. Sintetik bo‘yoqlar. Bizning mamlakatimizda oziqaviy bo‘yoq sifatida indigokarmin va tartrazindan foydalanishga ruxsat etilgan. Xushbo‘ylantiruvchilar. Non va qandolat mahsulotlarini yoqimli hidini ta’minlash uchun turli xil xushbo‘ylantiruvchilardan foydalaniladi. Ularga ziravorlar, vanilin, xushbo‘y essensiyalar kiradi. Ziravorlar-tarkibida efir moylari, alkaloidlar va glikozidlar mavjud bo‘lganligi tufayli o‘ziga xos ta’m va xushbo‘ylikka ega o‘simlik mahsulotlaridir. Ziravorlardan foydalanish nafaqat ovqatning mazasini yaxshilaydi, balki uning organizmda hazm bo‘lish darajasini ham oshiradi. Ziravorlar organizmdagi ko‘pchilik fermentativ jarayonlarni katalizlaydi va bakterotsid xossalarga ham ega bo‘ladi. Ziravorlarning 150 dan ortiq turi ma’lum bo‘lib, ulardan faqatgina 20 ga yaqin turi keng tarqalgan. Ziravorlar sifatida, asosan, o‘simliklarning quritilgan qismlari: mevalari (arpabodiyon, zira, koriandr), urug‘lari (muskat yong‘og‘i), gullari va ularning qismlari (qalampirmunchoq, za’far), po‘stlog‘idan (dolchin) foydalaniladi. Zira. O‘simlikning mevalari ikki pallali, cho‘zinchoq-tuxumsimon shaklda bo‘lib, uzunligi 3-5 mm va kengligi 1-2 mm bo‘ladi (3.1-rasm). Pishib yetilgan vaqtida jigar rangli, o‘tkir achchiq-shirin ta’mli, kuchli o‘ziga xos hidli ikkita ingichka urug‘ga ajraladi. Ziraning tarkibida xushbo‘y hid beruvchi limonen va degidrokarbondan iborat efir moylari (4-6%) bor. Zira novvoylikda, unli qandolat mahsulotlari ishlab chiqarishda ishlatiladi. Zira mevalarining namligi 12% dan

oshmasligi kerak. Iflos aralashmalarning miqdori 2 % gacha, mazkur o‘simlikning efir moyli aralashmalari 18% ni tashkil qilishi mumkin. Arpabodiyon- bir yillik o‘tsimon o‘simlikning quritilgan mevasi (3.2rasm). Arpabodiyon mevalarining uzunligi 3-5 mm, kengligi 2-3 mm bo‘ladi. Ular yashil- kulrangga, tuxumsimon yoki noksimon shaklga ega, arpabodiyonga xos xushbo‘y va shirin bo‘ladi. Arpabodiyon efir moylarining tarkibiga: anetol, metilxavikol va simen kiradi. Arpabodiyon mevalari novvoylikda va qandolatchilikda ishlatiladi. Arpabodiyonning namligi 13% dan ortiq bo‘lmasligi kerak. Iflos aralashmalarning miqdori 3% gacha, mazkur o‘simlikning efir moyli aralashmalari 3% ni tashkil qilishi mumkin. rasm. Koriandr Koriandr -bir yillik o‘tsimon o‘simlikning mevasi. Mevalar diametri 3-5 mm, sariq yoki qo‘ng‘ir rangdagi tuxumsimon yoki sharsimon shaklga ega bo‘ladi (rasm). Mazasi yoqimli, shirin. Koriandr urug‘lari tarkibining asosiy qismini - расм. Зира мевалари - расм.Арпабодиён

linalol va terpenlardan iborat efir moylari tashkil qiladi. Koriandr urug‘lari novvoylikda va qandolatchilikda ziravor sifatida ishlatiladi. Dolchin - doimiy yashil o‘simlikning yupqa naysimon po‘stlog‘idan iborat (rasm). Odatda naychalar 8-10 tadan qilib taxlanadi. Dolchin jigar rangli, mayin, yoqimli hidga, shirin-yondiruvchi mazaga ega. Hidi uning tarkibidagi dolchin aldegidi va evganol bilan bog‘liq. Dolchin qandolat mahsulotlari tayyorlashda ishlatiladi. rasm. Dolchin. rasm. Hil mevasi va urug‘i. rasm. Qalampirmunchoq. Qalampirmunchoq — qalampirmunchoq o‘simligining bug‘ yoki qaynoq suv bilan ishlov berilgan va quritilgan ochilmagan gul kurtaklari (rasm). Qalarnpirmunchoqning o‘tkir hidini tarkibidagi, asosan, evganoldan iborat bo‘lgan (16-20%) efir moylari ta’minlaydi. Qalampirmunchoq ziravor sifatida qandolatchilik va konservalashda ishlatiladi. Qalampirmunchoqdan sanoatda ishlatiladigan efir moylari olinadi.

Za’far -ko‘p yillik o‘simlik gullarining quritilgan og‘izchalaridan tayyorlanadi. Quritilgan og‘izchalar uzunligi 3 sm gacha bo‘lgan sariq-limonrang va qizil rangdagi ipchalardan iborat. 1 kg quritilgan og‘izchalar tayyorlash uchun 90-100 ming gullarni uzishga to‘g‘ri keladi. Za’far tarkibidagi efir moylarining miqdori 0,5 % dan 1 % gacha bo‘ladi. Ularda yana yuqori rang berish xususiyatiga ega bo‘lgan pirokrosin va krosin glikozidlari mavjud. Vanilin va vanilin shakari (kukuni). Vanilin bu 4-oksi-3-metoksibenzaldegid, sun’iy usul bilan olinadigan kimyoviy modda. Suvda va spirtda yaxshi eriydigan oq krisstalsimon kukun bo‘lib, kuchli vanilin hi-digi ega. Kukun tarkibida 98,5% kimyoviy toza vanilin aldegidi bo‘lishi kerak. Vanilin shakari (kukuni) vanilin va shakar kukuni aralashmasidan iborat bo‘ladi. Uning tarkibida 3,5% vanilin bor. Namligi 0,2% dan ko‘p emas. Vanilin va vanilin shakari 80 °C haroratdagi suvda eritilganda cho‘kmasiz, tiniq, rangsiz eritma hosil qilishi kerak. Vanil va vanilin novvoylik va qandolatchilik sanoatida ishlatiladi. Muskat yong‘og‘i— muskat daraxti mevasidir (rasm). Mag‘zining massasi 7,5 g gacha, uzunligi 2-3 sm. Muskat yong‘og‘ining mag‘zi tuxumsimon shaklga, kulrang-jigar rangga, kuchli, yoqimli xushbo‘y hidga, o‘tkir ta’mga ega. Yong‘oq mag‘zi yuqori yog‘liligi bilan ajralib turadi. Umumiy yog‘ miqdori 35 % ni, shu jumladan, efir moyi 11 % gacha bo‘lishi mumkin. Muskat efir moyining asosini aromatik va terpen uglevodorodlar-pinen, kamfen va boshqalar tashkil qiladi. 7-rasm. Muskat yong‘og‘i.

8-rasm. Zanjabil. Muskat guli ham muskat yong‘og‘i kabi maqsadlarda ishlatiladi. Zanjabil- zanjabilguldoshlar oilasiga mansub bo‘lgan tropik o‘simlikning po‘stloqlaridan tozalangan va quritilgan ildizpoyalardan iborat (8-rasm). Ta’mi va mazasi achchiq, yoqimli. Zanjabilning o‘ziga xos hidi asosiy qismi sengibirdan iborat bo‘lgan efir moyining mavjudligi bilan bog‘liq. Zanjabil novvoylik va qandolatchilik sanoatida ishlatiladi. Yordamchi xomashyo va materiallar. Jelelovchi moddalar marmelad, pastila, zefir va shu kabi jelesimon tuzilishdagi mahsulotlar ishlab chiqarishda qo‘llaniladi. Ularga pektin, agar, agaroid, furselaran, jelatin va boshqalar kiradi. Pektin. U shakar va kislotalar ishtirokida jelesimon mahsulot hosil qilish xossasiga ega. Pektin moddalar o‘simliklardan olinadigan uglevodlardan iborat. Ular yerdagi barcha o‘simliklar, ba’zi bir suv o‘tlari, mevalar, ayrim o‘simliklarning tana va ildizlari tarkibida mavjud. Pektin moddalari o‘simliklarning hujayralararo moddalari tarkibiga kirib, hujayralarga plastiklik beradi va ularning hayot faoliyatida muhim o‘rin tutadi. Suvni singdirib olish xususiyatiga ega bo‘lganligi tufayli ular turli miqdordagi suvni saqlab turadi va bu bilan o‘simlikni qurishdan saqlaydi. Agar va agarsimon jelelovchi moddalar. Suv o‘tlaridan olinib, issiq suvda eruvchi va sovitilganda yuqori qovushqoqlikka ega jele hosil qiluvchi moddalardir. Agar - Oq dengiz va Tinch okeani anfelsiya suv o‘tidan olinadigan asosiy jelelovchi xomashyo hisoblanadi. Agardan tashqari fursellariya suv o‘tidan ham

«furselaran» deb nomlanuvchi mahsulot olinadi. U jelelovchi xossasiga ko‘ra agardan pastroq turadi. Barcha jelelovchi moddalar qadoqlangan holda, havoning 20 °C haroratida va 75% nisbiy namligida quruq, toza va shamollatiladigan xonalarda saqlanadi. Oziqaviy ko‘pirtiruvchilar. Eritmalardan ko‘pik hosil qilishda suyuqlik yoki eritmaning sirt tortishish kuchini yengish uchun katta energiya sarflash kerak. Qandolatchilik sanoatida mahsulotni ko‘pirtirish uchun kuvlash usulidan foydalaniladi. Kuvlash jarayonini osonlashtirish va mustahkam, ko‘pik hosil qilish uchun sirt-faol moddalar qo‘llaniladi. Sirt-faol moddalar fazalar chegaralari yuzasiga adsorbsiyalanib, ularning sirt tortishish kuchini pasaytiradi. Qandolatchilik sanoatida ko‘piksimon mahsulotlar hosil qilishda qo‘llaniladigan sirt-faol moddalar odatda «ko‘pik hosil qiluvchilar» yoki «ko‘pirtiruvchilar» deb nomlanadi. Qandolatchilik sanoatida keng tarqalgan ko‘pik hosil qiluvchi bo‘lib tovuq tuxumining oqi hisoblanadi, holva tayyorlashda esa ko‘pik hosil qiluvchi sifatida sovunak ildizi yoki shirinmiya (lakritsa) ildizining qaynatmasidan (ekstraktidan) foydalaniladi. An’anaviy ko‘pik hosil qiluvchilardan tashqari, purkovchi quritgichlarda quritilgan qon zardobi-qon albumini va sut oqsilidan tayyorlangan ko‘pik hosil qiluvchilardan ham foydalaniladi. Bu ko‘pik hosil qiluvchi sut tarkibiy qismlarining kislotali yoki ishqorli, yoki fermentativ gidrolizi natijasida olingan va quritilgan mahsulotdir. Tuxum oqi. Tuxum oqi ham tabiiy holda, quritilgan yoki muzlatilgan holda qo‘llaniladi. Shakar bilan konservalangan tuxum oqi kamroq qo‘llaniladi. Muzlatilgan tuxum oqi foydalanishdan oldin eritiladi va filtrlanadi. Quruq tuxum oqi sovuq suvda eritiladi. Suv va tuxum oqining nisbati ko‘pik hosil qilish qobiliyatiga bog‘liq bo‘lib, tajriba yo‘li bilan aniqlanadi. Sovunak ildizi. Ukraina va Markaziy Osiyoda o‘sadigan o‘simlikning ildizidan iborat. O‘simlik ildizida katta miqdorda (4-15%) ko‘pik hosil qiluvchi sirt-faol modda-saponin mavjud. Azaldan sovunak o‘simligi kir yuvish uchun sovun

o‘rnida ishlatilgan. Saponin glikozid hisoblanadi va gidrolizlanganda glyukoza ajratib chiqaradi. Saponin eritmalari turg‘un ko‘pik hosil qiladi. Ko‘pchilik saponinlar gemolitik faollikka ega bo‘lgan-ligi uchun sovunak ildizidan foydalanish qat’iy chegaralab qo‘yilgan. Shuning uchun sovunak ildizi qaynatmasidan faqat tarkibida ko‘p miqdorda yog‘ saqlovchi holva ishlab chiqarishda foydalanishga ruxsat berilgan. Ferment preparatlari. Ferment preparatlari mikroorganizmlar yordamida olingan fermentlarning konsentratlari bo‘lib, shu bilan birgalikda ularning tarkibida fermentlardan tashqari ballast moddalar ham mavjud. Ferment preparatlari oziq-ovqat ishlab chiqarishda biokimyoviy reaksiyalarning katalizatorlari sifatida ishlatiladi. Ferment preparatlarini ishlab chiqarish uchun turli mikroorganizmlardan foydalaniladi. Ferment preparatlari ishlab chiqarishda ishlatiladigan asosiy sanoat mikroorganizmlari sifatida Asp.orysaye, Asp. niger, Asp.awamori va boshqa shu kabi mog‘or zamburug‘lari qo‘llaniladi. Bu mikroorganizmlar amilolitik, proteolitik, pektolitik va boshqa fermentlarning faol sintezlovchilari bo‘lib hisoblanadi. Qo‘llaniladigan mikroorganizmlarga qo‘yiladigan asosiy talab bo‘lib, faqat bir turdagi fermentni katta miqdorda, boshqalarini juda kam miqdorlarda hosil qilishi hisoblanadi. Mikroorganizmlar uglevodlar, azot va mineral moddalar, vitaminlarga boy bo‘lgan muhitlarda yetishtiriladi. Saxarin. Erish harorati 220 °C bo‘lgan shirin, rangsiz kristallardan iborat. Kimyoviy strukturasiga ko‘ra saxarin-ortosulfobenzoy kislotasi-ning amidi hisoblanadi. Sanoatda ortotoluolsulfamidni oksidlab olinadi. Saxarin suvda yomon eriydi. Suvda qaynatilganda shirin ta’mini yo‘qotadi. Ishqorlar ta’sir etganda suvda yaxshi eruvchi natriy tuzini hosil qiladi. Shunday tuz ko‘rinishida saxarin savdoga chiqariladi. Saxarin organizm tomonidan hazm bo‘lmaydi va butunlay chiqib ketadi. Undan faqatgina qandli diabet bilan kasallangan bemorlar uchun mo‘ljallangan oziq-ovqat mahsulotlari ishlab chiqarishda foydalaniladi. Saxarin shakarga nisbatan 500 marta shirinroq. Saxarin kristallari begona hidga va aralashmalarga ega bo‘lmasligi, tarkibida ortosulfobenzoy kislotasining imidi 92%

dan kam bo‘lmasligi kerak. Saxarinning sifati uning (210 °C dan kam bo‘lmagan) erish haroratiga qarab nazorat qilinadi, Sorbit. U glyukozani qaytarish yo‘li bilan olinadi. Sorbit shirin ta’mga ega bo‘lib, shirinligi saxarozaga nisbatan ikki marta kam. Suvda yaxshi eriydi, optik jihatdan faolligi past. Energetik qiymati saxarozaga nisbatan bir necha marta past. Sorbit 0,5 yoki bitta suv molekulasi bilan birikib kristall hosil qiladi. Suvsiz sorbitning erish harorati 111°C, sorbitning monogidratiniki-75 °C. Ksilit. U erish harorati 61-61,5 °C va 93-94,5 °C bo‘lgan kristallar shaklida mavjud. Ksilit optik jihatdan nofaol modda hisoblanadi. Oziqaviy ksilit suv va spirtda eruvchi shirin ta’mli gigroskopik kristallar ko‘rinishida bo‘ladi. Energetik qiymati jihatidan saxarozaga teng bo‘lib, undan ikki marta shirinroq. Yordamchi materiallar . Oziq-ovqat mahsulotlari ishlab chiqarishda alohida yordamchi materiallardan foydalaniladi. Ularga parafin, talk, silikon va boshqalar misol bo‘ladi. Parafin. Parafin deb to‘g‘ri tuzilishga ega bo‘lgan, yuqori molekulali uglevodorodlar aralashmasidan iborat neftni qayta ishlash mahsulotiga aytiladi. Parafin neftning parafinsimon turlarining yog‘li distillatlaridan kristallash yo‘li bilan olinadi. Tozalangan parafin-hidsiz, ta’msiz, yog‘simon, suv va spirtda erimaydigan, organik erituvchilarda oson eriy-digan mahsulotdir. Erish harorati 50-54 °C ga teng. Parafin kimyoviy jihatdan turg‘un modda hisoblanadi. Qandolatchilik sanoatida parafin draje va karamel «jilosi» ning asosiy tarkibiy qismi sifatida ishlatiladi. Bundan tashqari parafin yana qandolat massalarini turli yuzalarga yopishib qolishining oldini olish, shuning bilan birga qandolat mahsulotlarini o‘rashda va tamg‘alashda ishlatiladigan qog‘ozni parafinlash uchun ham ishlatiladi.

Texnologik jarayonlarda energiyaning roli va ahamiyati, turlari va ulardan ratsional foydalanish Elektr energiyasi ximiya korxonalarida eritmalarni elektroliz qilishda, moddalarni suyultirishda, isitishda, murakkab ximiyaviy sintezlarda hamda ximiyaviy ishlabchiqarishlarni tekshirish va avtomatlashtirishda ishlatiladi. Bundan tashqari, elektr energiyasi mexanik energiyaga aylantirilgan holda elektr dvigatellarida juda keng qo‘llaniladi. Umuman, mamlakatda hosil qilinayotgan hamma elektr energiyasining 10-12%i ximiya sanoati uchun sarflanadi. Energiyadan ratsional foydalanish. Sanoat tarmoqlari ko‘mir, neft, yonuvchi slanetslar, tabiiy gaz, gidro va atom elektrostansiyalari kabi energiya manbalaridan keng foydalaniladi. Sanoatda energiya juda ko‘p miqdorda ishlatilganligi sababli u sanoatning texnik-iqtisodiy ko‘rsatkichlariga katta ta’sir ko‘rsatadi. Energiyadan tejamli foydalanish darajasi “energiyadan foydalanish koeffitsiyenti” ɳ e bilan belgilanadi. Bu koeffitsiyent qo‘yidagi nisbat bilan ifodalanadi. Bu yerda Wnaz – bir birlik og‘irlikdagi mahsulotni olish uchun sarflanadigan nazariy energiya miqdori; Wamal – bir birlik og‘irlikdagi mahsulotni olish uchun amalda sarflangan energiya miqdori. Ko‘p korxonalarda bu koeffitsiyent juda past ko‘rsatkichga ega bo‘lishi energiyadan tejamsiz foydalanilganligidan darak beradi. Energetika resurslarining cheklanganligi energiyani tejash va undan ratsional foydalanish masalasini qo‘yadi. Sanoat korxonalarida hamma energiya turlaridan issiqlik energiyasi ko‘p ishlatiladi. Undan texnologik jarayonlarda foydalanish darajasi “issiqlikning foydali ish koeffitsiyenti” (FIK) zt bilan ifodalanadi

Bu yerda Qt – bevosita asosiy texnologik jarayonlarni bajarish uchun sarflangan issiqlik miqdori; Qpr – umumiy sarflangan issiqlik miqdori.

Adabiyotlar: 1. O’zlem Tokuso’g’lu. Barry G.Swanson. «Inproving Food Quality with Novel Food Processing Technogies». Edited by.Taylor end Francis Group. 2015. p. 485. 2. Food and raw materials. Kemeraovo institute of food science and texnology. 2015, p. 145. 3. Vasiyev M.G‘., Dadayev Q.O. va boshqalar. Oziq-ovqat texnologiyasi asoslari. –T.: “Voris-Nashriyot”, 2012. - 400 b. 4. 4.Yo’ldoshev N., Kadirxodjayeva N. Ishlab chiqarish tehnologiyalari. Darslik. 2014yil.- 350 bet. 5. Adizov R.T., G‘afforov A.X. Xusenov S.Y. Donni tozalash va maydalash texnologiyasi. –T.:” TURON-IQBOL” nashriyoti, 2006. -184 b. 6. Amonova Z.M. Sut va sut mahsulotlari texnologiyasi. –T.: Cho‘lpon, 2004. 132 b. 7. Boboyev S.D., Adizov R.T., Ergasheva X.B. Omixta yem ishlab chiqarish.- T.: O‘zbekiston, 2003. -280 b.

O'xshashlar

Sanoatda ilmiy texnik taraqqiyot, texnologik jarayonlarni optimallashtirish

Texnologik sxemani tanlash, xom ashyo sarfini aniqlash

Oziq-ovqat maxsulotlarini ishlab chiqarishning xom ashyolari

Kolbasa va kolbasa mahsulotlari ishlab chiqarish texnologiyasi

O‘simlik moylari texnologiyalari