O‘simlik moylari texnologiyalari - Oziq-ovqat texnologiyasi - Referatlar

O‘simlik moylari texnologiyalari

Yuklangan vaqt:

05.05.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

385.5 KB

Ko'chirib olish

O‘simlik moylari texnologiyalari Reja: 1. O‘simlik moylari ishlab chiqarish uchun qo‘llaniladigan xom- ashyolar. 2. O‘simlik moylarini ishlab chiqarish texnologiyasi 3. O‘simlik moylari assortimentining tavsifi va sifat ko‘rsatkichlari.

O‘simlik moylari ishlab chiqarish uchun qo‘llaniladigan xom ashyolar Ba’zi o‘simlik urug‘larida, mevalarida, ildiz mevalarida, umuman boshqa a’zolarida ko‘proq darajada yog‘ to‘planganligi uchun yog‘ beruvchi o‘simliklar deb ham yuritiladi. Ba’zi yog‘ beruvchi o‘simliklar urug‘ida yog‘ning miqdori 50- 70 % gacha yetadi. Masalan, kungaboqarning yuqori darajada moy to‘plovchi navlarida yog‘ning miqdori 70 % gacha boradi. Lekin, moy olish uchun tarkibida bundan ancha kam miqdorda moy to‘plovchi urug‘lar ham ishlatiladi. Kam moy beruvchi o‘simliklar ko‘pchilik hollarda xalq xo‘jaligi uchun katta ahamiyatga ega bo‘lgan boshqa mahsulotlar olishda ishlatiladi. Masalan, g‘o‘za asosan paxta tolasi olish uchun ekilsa, soya o‘simligi esa asosan ozuqaviy oqsil olish uchun va hayvonlarga oqsilga boy ozuqa sifatida ekiladi. Hozirgi kunda moy beruvchi o‘simliklarga 100 dan ortiq o‘simlikni kiritish mumkin. Lekin, ularning ko‘pchiligida yog‘ning miqdori uncha ko‘p bo‘lmaganligi tufayli moy ishlab chiqarish sanoatida ishlatilmaydi. Quyidagi jadvalda o‘simlik moyi olishda qo‘llaniladigan asosiy xom ashyolar tarkibida yog‘ miqdori bo‘yicha ma’lumotlar keltiriladi. 1-jadval Moyli urug‘larda yog‘ miqdori T/r Moyli urug‘lar Yog‘ miqdori, % 1 Kungaboqar 33-57 2 Soya dukkagi 13-26 3 Paxta chigiti 16-25 4 Kunjut urug‘i 35-55 5 Yong‘oq mag‘zi 40-65 6 Yer yong‘oq mag‘zi 29-59 7 Bodom mag‘zi 45-54 8 Kakos yong‘og‘i mag‘zi 57-72 9 Kedr yong‘og‘i 34-40 10 Zaytun mevasi 40-70 11 Kakao-dukkagi 48-57 12 Raps (masxar) 33-55 13 O‘rik donagi (yadro) 40-51

14 Shaftoli donagi (yadro) 32-53 15 Olxo‘ri danagi(yadro) 40-50 16 Makkajo‘xori (murtagi) 18-50 17 Mak o‘simligi urug‘i 45-60 O‘simlik moylaridan moy ishlab chiqarish asosan uch bosqichni o‘z ichiga oladi: urug‘larni moy ishlab chiqarishga tayyorlash, moy ishlab chiqarish va olingan moylarni tozalash. Moy to‘plovchi urug‘lar xo‘jaliklardan, omborxonalardan, paxta tozalash zavodlaridan har xil transport vositalari yordamida yog‘ zavodlariga tashib keltiriladi. Yog‘ zavodlariga keltirilgan xom ashyo tezda sifati aniqlanib, tortiladi, tushiriladi va omborxonalarga saqlash uchun jo‘natiladi. Moy to‘plovchi urug‘larni qabul qilishda avval namunalar olinib, ifloslanganlik darajasi, namligi, yog‘ miqdori va boshqa ko‘rsatkichlari aniqlanib, ular standart talabiga javob bersa to‘g‘ridan-to‘g‘ri moy ajratib olishga yoki tegishli standart talablariga javob bermasa qayta ishlashga jo‘natiladi. Agar moy to‘plovchi urug‘lar saqlashda yaroqli bo‘lsada, lekin namligi va ifloslanganlik darajasi belgilangan me’yorlardan yuqori bo‘lsa, u holda qo‘shimcha tozalanib va quritilib, so‘ngra saqlash uchun jo‘natiladi. O‘simlik moylarini ishlab chiqarish texnologiyasi Moylarni maydalangan mag‘izlardan, urug‘lardan ajratib olish asosan 3 usul bilan olib boriladi: presslash (mexanik kuch bilan qisish), eritish va kombinatsiyalashtirilgan usul. Shulardan, avval presslash usulini ko‘rib chiqamiz. Presslash usuli. Presslash usuli bilan moy ajratib olganda eng qiyin jarayonlardan biri maydalangan xom ashyoni presslashga tayyorlash hisoblanadi. Yog‘lar maydalangan mag‘izlar sirtiga katta kuch bilan yopishgan bo‘ladi. Bu yog‘larni ko‘proq miqdorda ajratib olish uchun mana shu yopishqoqlik kuchini susaytirish kerak. Mana shu maqsadda maydalangan xom ashyo namlik-harorat bilan ishlov beriladi. Maydalangan mag‘izga suv bug‘lari bilan namlab ishlov

berilganda, ana shu yopishqoqlik darajasi pasayib, yog‘ erkin holatga o‘tadi. Bug‘lantirilgan xom ashyo ma’lum darajada quritilib, keyin esa qizdiriladi. Haroratning ko‘tarilishi yog‘ning yopishqoqligini kamaytiradi, bu esa o‘z navbatida to‘qimalardan yog‘ning chiqishini tezlashtiradi. Haroratiga qarab moy ajratib olishda issiq va sovuq presslash usullari qo‘llaniladi. Agar maydalangan urug‘lar bug‘lantirilib, issiqlik bilan ishlov berilsa (ya’ni maxsus qozonlarda qovurilsa) bu usulni issiq presslash deb yuritiladi. Bundan tashqari, presslash qanday bosimda olib borilishiga qarab forpresslash va shnek apparatlarida presslashga bo‘linadi. Forpresslash kichik bosimda olib borilsa, shnek apparatlarida presslash katta bosimda olib boriladi. Bu esa albatta ishlab chiqarilayotgan moyning sifatiga ta’sir ko‘rsatadi. Presslarda siqib chiqarilgan moylar maxsus idishlarda to‘planib, tozalash uchun yuboriladi. Presslash usulining kamchiligi shundan iboratki, bu usul bilan urug‘ tarkibidagi moyning faqatgina 80-85 foizinigina chiqarib olish mumkin. Demak, kunjarada 15-20 foizgacha moy qolib ketadi. Shu sababli, bu usul bilan moy ishlab chiqarishning samaradorligi uncha yuqori emas. Yana shuni ham qayd qilish lozimki, bu usul bilan ishlab chiqarilgan moylarning sifati eritish usuli bilan ishlab chiqarilgan moylarning sifatidan bir muncha yuqori bo‘ladi. Moy ishlab chiqarishning eritish (ekstraksiya usuli). Moy ishlab chiqarishning fizik-kimyoviy usullaridan amaliyotda ekstraksiya usuli ko‘proq qo‘llaniladi. Buning asosiy sababi shundan iboratki, moy ishlab chiqarishda mavjud bo‘lgan usullar orasida ekstraksiya usuli urug‘dagi moylarning qariyib hammasini ajratib olishni ta’minlaydi. Eritish (ekstratsiya) usulining mohiyati moylarning organik erituvchilarda yaxshi erishiga asoslangandir. Ekstraksiya usulida moy ajratib olishda ham xom ashyoga ma’lum darajada issiq harorat bilan ta’sir ettiriladi. Lekin, ekstraksiya usulida moy ajratib olish organik erituvchining qaynash temperaturalari atrofida olib boriladi. Ekstratsiya jaryoni shundan iboratki, maydalangan urug‘lar maxsus ekstraktorlarga o‘tkaziladi va bu ekstraktorlar erituvchilar bilan to‘lg‘aziladi. Erituvchi sifatida benzin, kerosin, efir, atseton, dixloretan va boshqalar ishlatilishi

mumkin. Ekstraksiyalash uchun ishlatiladigan erituvchilar arzon, mumkin qadar zararsiz, tez uchuvchan, yog‘lar bilan reaksiyaga borib zaharli moddalar hosil qilmaydigan, jihozlar devorlariga ta’sir etmaslik kabi talablarga javob berishi kerak. Ekstraktorlarga erituvchilar solingandan keyin maydalangan urug‘lar tarkibidagi moy erituvchiga erib o‘tadi. Hosil bo‘lgan eritmani missella deb yuritiladi. Erituvchini ajratish uchun missella maxsus apparatlarda haydaladi. Albatta, erituvchini bir marta ta’sir ettirish bilan xom ashyo tarkibidagi hamma yog‘ni eritib chiqarib bo‘lmaydi. Shu sababli, erituvchi xom ashyoga bir necha marta ta’sir ettirilib, kunjarada 1-2 % yog‘ qolguncha davom ettiriladi. Hozirgi kunda moylarni olishning uzluksiz ekstraksiya usuli ishlab chiqilgan. Bunda bir necha ekstraktorlar bir-biriga ulangan bo‘lib, ekstraksiya ketma-ket olib boriladi. Ekstraksiya usuli bilan moy ajratishni presslash bilan taqqoslasak, ekstraksiya usulining iqtisodiy samaradorligi bir qancha ustun ekanligini kuzatish mumkin. Buning boisi shundaki, ekstraksiya usulida urug‘ tarkibidagi qariyib 100 foiz yog‘ni ajratib olish mumkin. Xom ashyoni ekstraksiyaga tayyorlash jarayonlari ham presslash usuliga tayyorlash singari kechadi. Moy ajratib olishning qo‘shma (kombinirovanniy) usulida esa, avvalo tayyorlangan xom ashyodan presslash usuli bilan moy ajratib olinib, keyin esa kunjaradagi yog‘ ekstraksiya usuli bilan ajratiladi. Ko‘pchilik yog‘li urug‘lardan moy ajratib olish bundan mustasnodir. Soya dukkagida yog‘ miqdori bir muncha kam bo‘lganligi va soya dukkagi tarkibidagi qimmatbaho oziqabop oqsilning xususiyatlarini o‘zgartirmaslik uchun soya xom ashyosi to‘g‘ridan-to‘g‘ri ekstraksiyalashga jo‘natiladi. Yuqorida zikr etilgan usullar bilan olingan moylar hali iste’molga to‘liq yaroqli emas. Shu sababli, bu moylarni tozalanmagan moylar deb yuritiladi. Bu moylarni to‘liq iste’molga yaroqli holatga keltirish uchun olingan moylar har xil usullar bilan tozalanadi. Moylarni tozalash (rafinatsiya). Tozalanmagan moylarda begona aralashmalar bo‘ladi. Begona aralashmalarga fosfolipidlar, mumlar, uglevodlar, erkin yog‘ kislotalari, rang beruvchi moddalar, yog‘da eruvchi vitaminlar, suv, mineral aralashmalar, oqsillar, uglevodlarni kiritish mumkin. Bu begona aralashmalar

foydaliligi jihatidan ozuqaviy ahamiyatga ega emas, ba’zan esa zaharli ham bo‘lishi mumkin. Bu begona aralashmalar moylarga xom ashyodan to‘g‘ridan-to‘g‘ri o‘tishi yoki moy ishlab chiqarish jarayonida kimyoviy reaksiyalar natijasida ham hosil bo‘lishi mumkin. Fiziologik ahamiyatga ega bo‘lgan aralashmalarga yog‘da eruvchi vitaminlar va yuqori darajada to‘yinmagan erkin holdagi yog‘ kislotalarini kiritish mumkin. Ba’zi aralashmalar masalan, modda almashinuvida ishtirok etadigan fiziologik ahamiyatga ega bo‘lsada, moylar tarkibidan bularning ko‘proq miqdorda bo‘lishi cho‘kma hosil bo‘lishini keltirib chiqarib, ularning tovarlik xususiyalarini pasaytiradi. Moylar tarkibida begona aralashmalarning (suv, oqsil, uglevod) bo‘lishi ularning saqlash muddatlarining kamayishiga ham ta’sir etadi. Demak, moylarni tozalaganda begona aralashmalarning fizik-kimyoviy xususiyatlari va fiziologik ahamiyati e’tiborga olinishi zarur. Moylarni tozalash mexanizmining borishiga qarab ularni shartli ravishda fizikoviy, fizik-kimyoviy, kimyoviy usullarga ajratish mumkin. Fizikoviy usulga moylarni tindirish, filtrlash, markazdan qochma kuch (sentrfigulash) yordamida aralashmalardan tozalash kiradi. Bu usullar bilan ishlaganda moylar asosan mexanik aralashmalardan tozalanadi. Kimyoviy usulga esa moylarni gidrotatsiyalash va ishqor eritmasini bilan ishlashni kiritish mumkin. Fizik-kimyoviy usulga esa oqartirish uchun ishlash va dezodoratsiyalash kiradi. Moylarni tindirish uchun konussimon maxsus idishlarda olib boriladi. Bu idishlarda moyni ma’lum vaqt mobaynida saqlab turganda moydagi mexanik iflosliklar, qisman fosfatidlar va oqsillar cho‘kmaga tushadi. Lekin, bu jarayon uzoq muddat davom etadi. Shu sababli moylarni mexanik iflosliklardan tozalash uchun moy maxsus paxta matolaridan tayyorlangan filtrlardan sizib o‘tkaziladi. Gidratatsiya usulining maqsadi moylarni oqsil, sliz moddalari va fosfatidlardan tozalash hisoblanadi. Bu jarayonni ham o‘tkazish maxsus uchi konussimon idishlarda olib boriladi. Bunda idishdagi 600S gacha qizdirilgan moyga 700S haroratga ega bo‘lgan issiq suv purkaladi. Bunday sharoitda kolloid-eritma

holatidagi oqsil, sliz moddalari va fosfatidlar koagulizatsiyaga uchrab cho‘kmaga tushadi. Cho‘kma esa filtrlash yordamida osongina moydan ajratiladi. Ishqor bilan ishlov berish (neytrallash) moydan erkin yog‘ kislotalarini chiqarib yuborish uchun qo‘llaniladi. Bu jarayon sovunlanish reaksiyasiga asoslangandir: RCOOH + NaOH RCOONa + H 2 O Bu reaksiya natijasida sovunga aylantirilgan yog‘ kislotasi yog‘dan chiqarib yuboriladi. Erkin yog‘ kislotalari neytrallangan moydan ko‘ra oson sovunlanadi. Shu sababli sovunlanishning chuqur bormasligi uchun yog‘ kislotalariga sarf bo‘ladigan ishqor miqdori hisoblab topiladi. Neytrallash uchun ko‘pincha konsentratsiyasi 3 % dan 10 % gacha bo‘lgan ishqor miqdor eritmasidan foydalaniladi. Oqartirish usuli asosan moyni rang beruvchi moddalardan tozalash uchun qo‘llaniladi. Bu jarayon faqatgina moyni margarin va kulinariya yog‘-lari tayyorlash uchun zarur bo‘lgan hollardagina o‘tkaziladi. Moyni oqarti-rishda asosan rang beruvchi moddalarni o‘ziga yutish qobiliyatiga ega bo‘lgan obdon maydalangan oqartiruvchi tuproqlardan (gumbrin, floridin va bosh-qalar) va aktivlashtirilgan yog‘och ko‘mirdan foydalaniladi. Ishlatishdan oldin oqartiruvchi tuproqlar 300-4000S gacha qizdirilib yoki sulfat kislotasi bilan ishlov berilib faollashtiriladi. Bu usul oqartiruvchi vositalardan begona aralashmalar, hidlarning chiqib ketishiga yordam beradi va strukturasini yaxshilaydi. Oqartiruvchi vositalar moyga aralashtirilib turilgan holda, foiz miqdorida qo‘shiladi. Jarayon 1000S da 30 minut davomida olib boriladi. So‘ngra rang beruvchi moddalarni o‘ziga yutib olgan tuproqlar moydan filtrlash yo‘li bilan ajratiladi. Dezodoratsiya jarayoni natijasida moydan xushbo‘ylik beruvchi tabiiy birikmalar yoinki saqlash jarayonida hosil bo‘lgan moyga hid beruvchi mod-dalar hamda benzin qoldiqlari chiqarib yuboriladi. Bu moddalar uchuvchan bo‘lganligi sababli suv bug‘lari bilan haydalganda moydan oson chiqib ketadi.

Dezodaratsiya jarayoni maxsus jihozlarda (dezodorator) vakuum sharoitida o‘tkaziladi. Bunda dezodoratordagi moy qatlamlariga 170-2300S haroratga ega bo‘lgan neytral bug‘ yuboriladi. Natijada bug‘ yordamida uchuvchan birikmalar moydan chiqib ketadi. Ma’lumki, yog‘larni tozalash jarayonida begona aralashmalar bilan bir qatorda fiziologik ahamiyatga ega bo‘lgan moddalar ham moydan chiqib ketadi. Bu esa moyning ozuqaviy qiymatining pasayishini keltirib chiqaradi. Shu sababli savdo tarmoqlarida iste’molchilarga sotish uchun chiqarilayotgan moylar har doim ham tozalana bermaydi. Ko‘pchilik hollarda moylar to‘liq tozalanmagan holda ham chiqariladi. O‘simlik moylari assortimentining tavsifi va sifat ko‘rsatkichlari O‘simlik moylari ba’zi bir xususiyatlari bo‘yicha guruhlanadi. O‘simlik moylari uy haroratida qanday holatda bo‘lishiga qarab suyuq moylarga va quyuq moylar guruhlariga bo‘linadi. Biz iste’mol qiladigan moylar asosan suyuq moylar guruhiga kiradi. Suyuq moylarga kungaboqar, paxta, zig‘ir, kunjut, soya, raps, yer yong‘oq moylarini kiritish mumkin. Ba’zi o‘simlik moylari uy harorati sharoitida quyuq holatda bo‘ladi. Quyuq yog‘larga kakao yog‘i, palma daraxti mevasidan olinadigan yog‘ va kokos yog‘larini kiritish mumkin. Bundan tashqari moylar havo kislorodi ta’sirida qanday o‘zgarishlarga qarab quriydigan, yarim quriydigan va qurimaydigan guruhlarga ham kiritilishi mumkin. O‘simlik moylari tozalanganlik darajasiga qarab ham guruhlarga bo‘lish mumkin. Tozalanmagan moy - bu faqat mexanik aralashmalardangina suzg‘ichdan o‘tkizish va markazdan qochma kuch ta’sirida yoki tindirish yuli bilan tozalangan moydir. Rang beruvchi moddalardan tozalanmaganligi tufayli bunday moylarning rangi to‘q, hidi, va ta’mi esa qanday urug‘dan olingan bo‘lsa ana shu urug‘larning hidi va ta’miga xos, quyqasi ustida sal loyqasi bo‘lishi mumkin.

Tozalangan moy - bu mexanik aralashmalardan tozalangan hamda ishqor eritmalari yordamida ishlov berilgan moydir. Gidrotatsiyalangan moy - bu mexanik aralashmalardan tozalanib, 600S gacha qizdirilgan moy qatlamlari orqali 700S haroratdagi suvni o‘tkazish yuli bilan ishlov berilgan moydir. Bunday ishlov berish natijasida fosfatid, oqsil va shilimshiq moddalari bo‘kib cho‘kmaga tushgandan keyin moy ajralib qoladi. Dezodoratsiyalangan moy - bu ta’m va hid beruvchi uchuvchan moddalari 17002300S haroratli isiq quruq bug‘ yordamida vakuum sharoitida ishlov berilib, chiqarilib yuborilgan moylardir. Yuqorida aytganimizdek o‘simlik moylarining turlarini ulardan qanday moy urug‘lardan olinganligi belgilaydi. Quyida inson ratsionida katta ahamiyatga ega bo‘lgan ba’zi moylarning assortimenti, tarkibi va fizikkimyoviy ko‘rsatkichlari bilan tanishamiz. Kungaboqar moyi. Bu moy kungaboqar urug‘laridan olinadi. U sotuvga tozalangan, gidrotatsiyalangan va tozalanmagan holda chiqariladi. Tozalangan moy navlarga bo‘linmaydi, balki tozalangan dezodaratsiya qilingan va qilinmagan moylarga bo‘linadi. Sifat ko‘rsatkichlari bo‘yicha tozalanmagan va gidrotatsiya qilinmagan moylar oliy, 1 va 2 navlarga bo‘linadi. Amalda ishlatilib kelayotgan standartlar talabi bo‘yicha savdo tarmoqlariga va umumiy ovqatlanish korxonalariga yuborish uchun, ya’ni to‘g‘ridan-to‘g‘ri iste’mol uchun tozalangan dezodoratsiya qilingan moylar tavsiya etiladi. Xuddi shuningdek, to‘g‘ridan-to‘g‘ri iste’mol uchun presslab olingan kungaboqar moyining tozalangan dezodoratsiya qilinmagan, gidrotatsiya qilingan oliy va I-nav va tozalanmagan oliy va I-navlari ham ishlatilishi mumkin. Paxta moyi. Bu moy paxta chigitidan olinadi. Tozalanmagan paxta moyi o‘ziga xos hidi va achchiq ta’mga ega bo‘lib, rangi qora-qo‘ng‘ir tusda bo‘ladi. Tozalanganlik darajasiga qarab paxta moyi tozalangan va tozalanmagan turlariga bo‘linadi. Moylarning bu ikki turi ham oliy, I, 2 navlarga bo‘linadi.

Oshpazlikda presslash yuli bilan olingan tozalanmagan paxta moyning uchala navi ham tozalangan paxta moyining 2-navlari ishlatilmasdan, faqatina texnik maqsadlariga ishlatiladi. Bundan tashqari, salat paxta moyi ham ishlab chiqariladi. Salat paxta moyi tozalangan paxta moyining oliy va I-navlarini 7,5-80S haroratgacha sovutib olinadi. Bu haroratda moy suyuq va quyuq fraksiyalarga bo‘linadi. Moyning ana shu suyuq fraksiyasi salat paxta moyi hisoblanadi. Bu moyda hech qanday begona hid va ta’m sezilmaydi, tiniq, rangi sal sariq, tez hazm bo‘ladi. Soya moyi soya dukkagidan olinadi. Yuqorida qayd qilganimizdek, soya qimmatbaho ekinlardan biri hisoblanadi. Buning boisi shundaki, soya dukkagida 20 foizga yaqin moy bo‘lishi bilan bir qatorda 40 foizdan oshiqroq miqdorda to‘liq qiymatli oqsil moddasi bo‘ladi. Soya oqsili inson organizmi uchun zarur bo‘lgan hayvon oqsilining o‘rnini almashtira olishi mumkin. Chunki, soya oqsilining aminokislota tuzumi hayvon go‘shti oqsilining aminokislota tuzumiga juda yaqindir. Keyinga paytlarda, avval aytganimizdek, O‘zbekiston Respublikasida soya yetishtirishga alohida e’tibor berilmoqda. Shu bilan bir qatorda, O‘zbekiston Respublikasida ba’zi moy-ekstraksiya zavodlari chet eldan keltirilayotgan soya dukkaklari-dan moy ishlab chiqarishni allaqachon yo‘lga qo‘yganlar. Savdo tarmoqlarida soya moyining ko‘plab aholiga sotilayotganligi bundan dalolat beradi. Tozalaganlik darajasiga qarab soya moylari gidrotatsiya qilingan I va 2nav, tozalangan oqartirilmagan, tozalangan oqartirilgan, tozalangan dezodaratsiya qilingan moylar holida sotuvga chiqariladi. Soya moylaridan to‘g‘ridan-to‘g‘ri iste’molga yaroqlisi tozalangan dezorodatsiya qilingan va gidrotatsiya qilingan I-nav moylari hisoblanadi. Yer yong‘oq moyi yer yong‘oq mevasidan presslash yoki ekstraksiya usuli yordamida ajratib olinadi. Yer yong‘oq tarkibida yog‘ miqdori 40-60 foizni tashkil etadi. Shuningdek yer yong‘oq mevasi tez hazm bo‘ladigan oqsil moddalariga ham boy hisoblanadi (30-35 %). Shu sababli yer yong‘oqdan moy ajratib olingandan

keyin hosil bo‘ladigan kunjara qandolatchilik va non sanoatida boyituvchi xom ashyo sifatida ishlatiladi. Ishlov berish usuliga qarab yer yong‘oq moyi tozalanmagan va tozalangan turlarda ishlab chiqariladi. Oziq-ovqat sifatida foydalaniladigan tozalanmagan yer yong‘oq moyi oliy va 1-chi navlarga bo‘linadi. Tozalangan yer yong‘oq moyida ta’m va hidlar yaqqol sezilmaydi. Yer yong‘oq moyi tarkibida 20 % ga yaqin to‘yingan yog‘ kislotalarining (palmitat, stearinat, araxinat) trigletseridlari mavjud bo‘ladi. Shu sababli ham bu moy 00S va undan past haroratda quyqa hosil qiladi. Kunjut moyi tarkibida 60 % ga yaqin moy saqlovchi kunjut urug‘idan ajratib olinadi. Oziq-ovqat sohasida ishlatiladigan kunjut moyi asosan sovuq presslash usuli bilan ishlab chiqariladi. Bunday moyda fizik-kimyoviy o‘zgarishlar juda kam bo‘lib, moyning tabiiyligi saqlanib qoladi. Oziq-ovqat sohasida ishlatish uchun kunjut moylari tozalangan va tozalanmagan turlarda ishlab chiqariladi. Tozalanmagan kunjut moylari oliy va 1- chi navlarga bo‘linadi. Tozalangan kunjut moyi esa tovar navlariga bo‘linmaydi. Makkajo‘xori moyi presslash yoki ekstraksiya usuli bilan kraxmal va unyorma sanoatining mahsuli hisoblanadigan makkajo‘xori donining murtagidan ishlab chiqariladi. Makkajo‘xori murtagida yog‘ miqdori 50 % gachani tashkil etadi. Savdo tarmoqlariga jo‘natish uchun makkajo‘xori moyi to‘liq tozalangan holda ishlab chiqariladi. Tozalangan makkajo‘xori moyi YE – vitaminlik xususiyatiga ega bo‘lgan tokoferol moddalariga boyligi bilan ham qadrlidir. O‘simlik moylarining sifatini organoleptik ko‘rsatkichlari asosida baholash O‘simlik moylarining sifat ko‘rsatkichlari organoleptik, fizikoviy va kimyoviy usullar yordamida aniqlanadi. Organoleptik usul bilan yog‘larning ta’mi, hidi, rangi, tiniqligi va holati kabi ko‘rsatkichlari aniqlanadi. Yog‘larning hidi va ta’mi ularning sifatini belgilashda asosiy ko‘rsatkichlaridan biri hisoblanadi. Yog‘larning ta’mi va hidini belgilovchi

moddalar yog‘larda kam miqdorda uchrab, asosan ular organik birikmalarning murakkab aralashmasidir. Bularga uglevodorodlarni, terpenlarni, uchuvchan yog‘ kislotalarni, aldegid, ketonlarni, spirt, murakkab efirlar va tabiiy efir moylarini kiritish mumkin. O‘simlik moylarining hidi va ta’mi ko‘p hollarda moy beruvchi urug‘larning turiga, xom ashyoning sifatiga (biron nuqsonga ega bo‘lgan urug‘lardan olingan moylar yomon ta’m va hidga ega bo‘ladi), moyni ishlab chiqarish usuliga, texnologiya jarayonlarining o‘tkazilish rejimlariga, tozalash darajasiga va hokazolarga bog‘liq bo‘ladi. Tozalanmagan moylar o‘ziga xos hidga va ta’mga ega bo‘ladi. Bu hid va ta’mlar moylarda aniq sezilib turadi. Tozalangan moylarning hidi va ta’mi kam sezilarlidir, dezodoratsiya qilingan moylarda esa ta’m va hid umuman sezilmaydi. Moylarning hidi va ta’mi ularni uzoq saqlangan paytda ham o‘zgarishi mumkin. Moylarning hidi va ta’mi asosida bu moylar nimadan olinganligi, tozalanganlik darajasi, buzilgan yoki buzilmaganligi, ba’zan esa begona aralashmalar bor yoki yo‘qligi haqida xulosa chiqarish mumkin. Moylarning ranglilik darajasi ularning tarkibiga kiruvchi rang beruvchi moddalarning turlari va miqdoriy ko‘rsatkichlariga bog‘liq bo‘ladi. Tozalanmagan moylarning rangi o‘ziga xos, tozalangan moylarning rangi esa tozalanganlik darajasiga, tozalash uslublariga qarab o‘zgarib turadi. Ma’lumki, moylarni uzoq saqlaganimizda ularning sariq rangi yo‘qolib, oqarishi kuzatiladi. Buning sababi moylarga sarg‘ish rang beruvchi karotinoid moddalarining havo kislorodi ta’sirida parchalanishidadir. Moylarning tiniqligi ham ularning sifatini belgilaydigan asosiy ko‘rsatkichlardan biridir. Tiniq moylar deb 200S da saqlanganda ko‘z bilan ko‘rib bo‘ladigan quyqalardan xoli bo‘lgan moylar tushuniladi. Agar moylar fosfotidlardan yaxshi tozalanmagan bo‘lsa va ularda urug‘larning po‘stloqlari, mumlar, kunjara bo‘lakchalari ba’zi sabablar bilan moylarda saqlanib qolsa, bu

moylarni saqlaganda quyqa va cho‘kma hosil bo‘ladi. Moylarda bo‘ladigan quyqalar va cho‘kmalar ularning tovarlik xususiyatlarini pasaytiradi. O‘simlik moylarining sifatini fizik-kimyoviy ko‘rsatkichlari asosida baholash Amalda qo‘llanib kelayotgan standartlar talabi bo‘yicha ko‘pchilik o‘simlik moylarining asosiy fizik-kimyoviy ko‘rsatkichlariga ularda suv va uchuvchan moddalari miqdori, kislota soni, sovunlashish soni, ishqor bilan reaksiyaga bormaydigan moddalar miqdori va boshqalar kiradi (13-jadval). Ana shu fizikkimyoviy ko‘rsatkichlarning mohiyati va ular moylarning sifatiga qanday ta’sir ko‘rsatishi bilan tanishib chiqamiz. Moylarning kislota soni. Kislota soni deb 1g moy tarkibidagi erkin yog‘ kislotalarini neytrallash uchun kerak bo‘ladigan kaliy ishqorining milligrammlardagi miqdori tushuniladi. Kislota soni yog‘larning sifatini ifodalovchi asosiy fizik-kimyoviy ko‘rsatkichlaridan biri hisoblanadi. Ma’lumki, yuqori sifatli xom ashyodan olingan moylar tarkibida erkin yog‘ kislotalari juda kam bo‘ladi, binobarin ularning kislota soni ham kichik bo‘ladi. Tavsiya etilmagan sharoitida uzoq saqlangan, yaxshi rivojlanmagan va pishmagan urug‘lar tarkibida erkin yog‘ kislotalari miqdori ko‘p va demak, ularning kislota soni ham katta bo‘ladi. Moylarning yod soni. Moylarning yod soni ham ularning asosiy fizikkimyoviy ko‘rsatkichlaridan biri hisoblanadi. 100 g moyga birikishi mumkin bo‘lgan yodning gramm miqdori bilan ifodalanadigan son moylarining yod soni deb ataladi. Moylar tarkibidagi yog‘ kislotalarining yodni biriktirib olish reaksiyasi qo‘yidagicha boradi: ... - СН = СН - ... + J 2  ... - CHJ - CHJ - ... Yod soni qancha katta bo‘lsa yog‘ shuncha suyuq bo‘ladi va iste’mol qilinganda inson organizmida tez hazm bo‘ladi. Yod soni 85 dan katta bo‘lgan moylar quriydigan moylar hisoblanadi. Demak, yod soni katta bo‘lgan moylar

havo kislorodi ta’siriga chidamsiz, yod soni kichik bo‘lgan moylar esa havo kislorodi ta’siriga chidamli bo‘lib uzoq saqlanadi. Sovunlanish soni. Ma’lumki, yog‘lar tarkidagi asosiy yog‘ kislotalri glitserin bilan bog‘langan bo‘lib, trigletsiridlarni hosil qiladi. 1 g moy tarkibidagi erkin va bog‘langan yog‘ kislotalarini neytrallash uchun sarf bo‘ladigan kaliy ishqorining miqdori yog‘larning sovunlanish soni deb yuritiladi.

Umuman shuni aytish mumkinki, yog‘larning fizik-kimyoviy ko‘rsatkichlari asosida ularning xossalari to‘g‘risida xulosa chiqarish mumkin. O‘simlik moylarini saqlash va bu jarayonlarda bo‘ladigan o‘zgarishlar Moy ekstraksiya zavodlarida ishlab chiqarilgan moylar birdaniga sotuvga yoki iste’molga jo‘natilmaydi. Kundalik hayotda moylar iste’molchilarga yetib kelguncha ma’lum muddatda saqlanadi. Ana shu muddat ichida moylarning sifatining pasayib ketmasligini ta’minlash, ya’ni iste’molchilarga yuqori sifatli moy mahsulotlarini yetkazib berish katta ahamiyatga egadir. Ma’lumki, o‘simlik moylari temir bochkalarda, bidonlarda, flyagalarda, yelimlab chiqilgan yog‘och bochkalarda va katta hajmlarda esa bak-rezervuarlarda saqlanadi. Chakana savdo tarmoqlariga sotish uchun esa yog‘ni shisha butilkalarga 250 va 500 g dan, shuningdek polimer materiallardan tayyorlangan butilkalarga 400 va 500 g dan qilib qadoqlanadi. Butilkaga zavodning nomi, uning adresi, vazirlik, korxonaning tovar belgisi, moyning turi va navi, sof massasi, standart nomeri ko‘rsatilgan yorliq yopishtirib qo‘yiladi. Albatta, moylarning saqlanish muddati mana shu idishlarning turiga, ichki qismi qanday ishlaganligiga, hajmiga ma’lum darajada bog‘liq bo‘ladi. Ko‘pchilik hollarda suyuq o‘simlik moylari metalldan tayyorlangan bochkalarda tashiladi va saqlanadi. Metall bochkalar ko‘pincha po‘latdan, alyuminiydan, titandan va boshqa metallardan tayyorlanadi. Bu bochkalar 100, 200, 275 dm3 hajmda ishlab chiqariladi. Bu bochklar sirtqi va ichki tomonidan zanglashga qarshi rux qatlami bilan qoplangan bo‘lishi kerak. Ba’zan bu bochkalar ichki va tashqi tamondan maxsus zaharsiz ozuqaviy bo‘yoqlar bilan va boshqa materiallar bilan ham qoplangan bo‘lishi mumkin. Keyingi paytlarda titandan yasalgan metall bochkalar tayyorlanmoqda va o‘simlik moylarini tashish, saqlashda ko‘plab ishlatilmoqda. Yuqorida aytganimizdek, o‘simlik moylarini katta hajmda uzoq muddatda saqlash uchun bak-rezervuarlar qo‘llaniladi. Bu idishlar quyosh nurini qaytaruvchi bo‘yoq va emallar bilan qoplangan bo‘lishi kerak. Moy-larning uzoq saqlanishini ta’minlash uchun harorat 8-100S dan va havoning nisbiy namligi esa 75% dan

oshmasligi tavsiya etiladi. Rezervuarlarning bu bo‘yoqlar bilan bo‘yalishi bir xil haroratni ushlab turadi, bu esa moylarning uzoq saqlanishini ta’minlaydi. Moylarni katta hajmdagi rezervuarlarda saqlaganda moylar rezervuarlarga to‘ldirib quyilishi kerak, chunki bo‘shliqdagi havo tarkibidagi kislorod moyda erib, keyinchalik oksidlanish reaksiyasiga borib, moyning sifatining pasayishiga sabab bo‘ladi. Yuqoridagilardan ko‘rinib turibdiki, moylarni saqlaganda, avvalo ularning oksidlanishining oldini olish zarur. Belgilangan sharoitlarda moylarning kafolatlangan saqlash muddatlari 1 yil qilib qabul qilingan. Butilkalarga qadoqlangan moy harorat 180S dan ortiq bo‘lmagan, yopiq qarong‘i xonalarda saqlanishi kerak. Shunday sharoitda tozalangan dezorodatsiya qilingan kungaboqar va makkajo‘xori moylarining butilkalarga joylab qo‘yilgan kundan boshlab kafolatlangan saqlash mudldati 4 oy, tozalangan dezodoratsiya qilinmagan paxta moyi uchun 6 oy, dezodoratsiya qilingan soya moyi uchun esa 1,5 oy qilib belgilangan.

Adabiyotlar: 1. O’zlem Tokuso’g’lu. Barry G.Swanson. «Inproving Food Quality with Novel Food Processing Technogies». Edited by.Taylor end Francis Group. 2015. p. 485. 2. Food and raw materials. Kemeraovo institute of food science and texnology. 2015, p. 145. 3. Vasiyev M.G‘., Dadayev Q.O. va boshqalar. Oziq-ovqat texnologiyasi asoslari. –T.: “Voris-Nashriyot”, 2012. - 400 b. 4. 4.Yo’ldoshev N., Kadirxodjayeva N. Ishlab chiqarish tehnologiyalari. Darslik. 2014yil.- 350 bet. 5. Adizov R.T., G‘afforov A.X. Xusenov S.Y. Donni tozalash va maydalash texnologiyasi. –T.:” TURON-IQBOL” nashriyoti, 2006. -184 b. 6. Amonova Z.M. Sut va sut mahsulotlari texnologiyasi. –T.: Cho‘lpon, 2004. 132 b. 7. Boboyev S.D., Adizov R.T., Ergasheva X.B. Omixta yem ishlab chiqarish.-T.: O‘zbekiston, 2003. -280 b.

O'xshashlar

Margarinlar texnologiyasi

Sanoatda ishlatiladigan xom-ashyolar va materiallar

Gidrogenizatsiya qilingan va eterifikatsiya qilingan yog‘lar

Go‘sht konservalari texnologiyasi

Yog’da eruvchi vitaminlar