Qishloq mehnatkashlarining oqilona ovqatlanishi - Oziq-ovqat texnologiyasi - Referatlar

Qishloq mehnatkashlarining oqilona ovqatlanishi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

37.0263671875 KB

Ko'chirib olish

Qishloq mehnatkashlarining oqilona ovqatlanishi Reja: 1. Homilador va emizikli ayollarning oqilona ovqatlanishi 2. Keksalarning oqilona ovqatlanishi

Respublikamiz aholisining ko‘pchiligi qishloq joylarida yashab, asosan qishloq xo‘jalik mahsulotlari yetishtirish bilan shug‘ullanadi. Ularning mehnati serunum, o‘zlari sihat-salomat bo‘lishlari hamda uzoq umr ko‘rishlarida ovqatlanish omili muhim ahamiyat kasb etadi. Qishloq xo‘jaligi sohasida ishlaydiganlar aholining boshqa guruhlaridan bajaradigan mehnatining quvvat nuqtai nazaridan xilma-xilligi hamda bevosita mehnat qilish jarayonida vujudga turli-tuman noqulay tashqi muhit omillari (issiq, sovuq harorat, chang, zaharli moddalar, kuchli vibratsiya va boshqalar) ta‘sir etishi bilan ajralib turadi. Yana shu narsa ma‘lumki, ularning ishlashi va dam olishini aniq bir vaqt bilan belgilab qo‘yish qiyin, kimlardir kunduzgi, boshqalar esa kechki soatlarda faoliyat ko‘rsatishadi. Mana shu holatlar qishloq xo‘jaligining turli sohalarida mehnat qiladiganlar orasida oqilona ovqatlanishni tashkil qilishi bo‘yicha umumiy tavsiyalar berishni ancha qiiinlashtiradi. Shuning uchun bu toifadagi aholining maqsadga muvofiq ovqatlanishi haqida gapirilganda avvalo ularning qanday mehnat bilan shug‘ullanishlarini, qaysi soatlarda, qancha davomlilikda hamda qanaqa texnika vositalaridan foydalanilgan holda ishlashlarini aniq bilish kerak. Qishloq xo‘jalik mehnatkashlarining oziq moddalariga bo‘lgan talabini aniqlashda ularning bevosita quv vat sarflash bo‘yicha qaysi guruhlarga mansubligini aniqlab olish lozim. Masalan, agronomlar va brigadirlar bu borada III guruhga mansub bo‘lsa, shirkat va jamoa xo‘jaliklarida bevosita jismoniy ish qiladiganlar hamda mexanizatorlar IV guruhga kiradi. Hisob-kitoblardan ma‘lum bo‘lishicha, qishloq xodimlarining kunlik quvvat sarfi o‘rtacha 3600 - 4000 kkalni tashkil qilar ekan. Ekish va hosilni o‘rib-yig‘ib olish paytlari esa bu ko‘rsatkich 4560 kkal va undan ham yuqori bo‘lishi mumkin. B.O.Do‘stjonov o‘z tadqiqotlarida O‘zbekistonda paxtakor ayollarning bir kunda o‘rtacha 3350 kkal, g‘allachilik bilan shug‘ullanuvchi dehqonlarning 3965,4 kkal energiya sarflashini aniqlagan. Respublikamizda fermer xo‘jaliklar vujudga kelishi bilan dala mehnatkashlarining to‘g‘ri ovqatlanishini tashkil kilish va amalga oshirish bo‘yicha ayrim muammolar ham paydo bo‘ldi. Bunday xo‘jaliklarda transport,

mexanizatsiya, texnika ta‘minoti turlicha bo‘lib, ishni qachon va qanday tashkil qilish bevosita fermer rahbar xodimlari ixtiyorida. Eng muhimi, mehnatkash xalqning ko‘pchiligi oqilona ovqatlanish nima ekanligi haqida nihoyatda kam tushunchaga ega. Bu holat kelajaqda ular sog‘lig‘ini saqlash va serunum mehnat qilishini ta‘minlash borasida katta salbiy omil bo‘lib hisoblanadi. Shuning uchun tegishli mutaxassislarning tibbiyot xodimlari bilan birgalikda qishloq mexnatkashlarining oqilona ovqatlanishini batafsil o‘rganib chiqishi va ular orasida to‘g‘ri ovqatlanish bo‘yicha keng ko‘lamda tushuntirish ishlarini olib borishi shu kunning dolzarb vazifasi hisob lanadi. O‘zbekiston sharoitida qayd qilingan aholi guruhlari orasida aniq ovqatlanish holatiga tegishli bo‘lgan tadqiqot ishlari kam olib borilgan, borlari ham sobiq ittifoq davridagi kolxoz va sovxozlar sharoitida o‘tkazilgan, shu bois bu sohada ilmiy izlanishlarni davom ettirish dolzarb masaladir. Qishloq xo‘jalik mexnatkashlarining ovqatlanishi borasidagi kuzatuvlar Rossiya va Ukraina mamlakatlarida birmuncha batafsilroq olib borilgan, masalan, V. I. Smolyarning ta‘kidlashicha, Ukrainada turli xil qishloq xo‘jaligi ishlari bilan shug‘ullanuvchi mehnatkashlarning iste‘mol qiladigan taomlaridagi umumiy quvvat miqdori o‘rtacha sarflanadiganiga qaraganda 8 - 16% ko‘p bo‘lib, bunday ovqatlanish bu toifadagi odamlar orasida tana vaznining me‘yor darajasidan yuqori bo‘lishiga moyillikni oshirib yubormoqda. Ularning 50% oshiqcha tana vazniga (me‘yorga nisbatan 15-29% ko‘p) ega ekanligi ko‘rsatilgan. Mehnatkashlarning kunlik ovqatida hayvon yog‘lari va uglevodlarning me‘yoridan ko‘pligi, oqsillar, poliz mahsulotlari, ko‘katlarning esa ancha kamligi aniqlangan. Qishloq xo‘jalik mehnatkashlari ovqatlanishining o‘ziga xos tomonidan biri shuki, ular ovqati ko‘pincha bir xil bo‘ladi (har xil oziq moddalardan foydalanib, turli taomlar tayyorlashning imkoniyati kam bo‘lganida ham kishilar qanday ovqatga o‘rganishgan bo‘lsa qayta-qayta shu taomlarni tayyorlashadi). Ularning tarkibida, ayniqsa, qish va erta bahor paytlari vitaminlar juda kamayadi. Ushbu fasllarda oziq-ovqat mahsulotlari tarkibida vi taminlar keskin kamayib ketadi, lekin bizning sharoitda har qanday faslda ham sabzi, karam, sholg‘om kabi sabzavot va

ko‘katlar yetarli bo‘lib, ular uzoq muddat saqlansa-da, tarkibidagi vitaminlar u qadar kamaymaydi. Faqat ularni davomli qaynatish yoki qovurish vitaminlarning ancha qismini (uchdan bir qismidan yarmigacha) yo‘qolishiga olib keladi. Shuning uchun aytilgan mahsulotlarni pishirmasdan yoki kamroq qaynatib, iloji boricha «tirik» holda iste‘mol qilishning foydaliligini tushuntirish va unga har bir kishi to‘liq amal qilishi kerak. Vitaminli mahsulotlar bilan qishloq aholisini uzluksiz ta‘minlab turish imkoniyatlari bor, chunki har xil ko‘katlarni qish faslida ekib hosil olish va ulardan keng ko‘lamda foydalanish respublikamiz sharoitida mumkin. Buning uchun alohida issikxonalar qurish shart emas, ozgina yerni polietilen plyonka bilan yopib, ko‘katlar urug‘i sepib qo‘yilsa bas. Mana shunday sharoitda yerqalampir (xren) yaxshi o‘sadi, uning ildizi tarkibida esa askorbin kislotasi (S vitamini) limon va apelsinga nisbatan ancha ko‘p. Shuning uchun bozordan qimmat narxda sitrus mevalarini sotib olmasdan ham vujudning ko‘pgina vitaminlarga ehtiyojini to‘liq va osongina qondirish mumkin. Buning uchun bir oz e‘tibor va ovqatlanish madaniyati haqida tegishli tushunchaga ega bo‘lish talab qilinadi, xolos. Yozning issiq kunlarida tushlik ovqat yog‘li, sergo‘sht bo‘lmagani ma‘qul, chunki bunday paytlarda, bir tomondan, havoning yuqori harorati, ikkinchi tomondan, ovqatning spetsifik-dinamik ta‘siri mehnat unumdorligining pasayib ketishiga hamda kishini ancha bezovtalanishiga olib kelishi mumkin. Oldin ko‘kat, pomi dor va bodringlardan tayyorlangan salat iste‘mol qilib, keyin bir oz issiq ovqat tanovul qilish kerak. Yaxshisi, toza va sovuq suvda ayron tayyorlab, uning ichiga pishgan no‘xat, loviya, kartoshka, bodring, pomi dor va ko‘katlar solib non bilan iste‘mol qilish maqsadga muvofiq. Homilador va emizikli ayollarning oqilona ovqatlanishi Ko‘pgina ilmiy tadqiqotlar, kuzatuv va tajribalar shu narsani tasdiqlaydiki, homilador va emizikli ayollar oqilona ovqatlanishida miqdor, sifat va tartib qoidalarining buzilishi homiladorlik va tug‘ruq jarayonlarida bir qator ko‘ngilsiz voqealar va asoratlarga olib keladi. Bunday noxush holatlarga misol qilib homiladorlik toksikozi, chala yoki o‘lik tug‘ilish, kamqonlilik, bolalar o‘limining

ko‘p bo‘lishi va boshqalarni olish mumkin. Hisob-kitoblarga ko‘ra 1900 yili dunyo bo‘yicha ona vujudida kuzatilgan quvvat taqchilligi tufayli tug‘ilgan 12,9 million nafar bola 5 yoshga yetmay o‘lgan. Ularning uchdan bir qismi tug‘ilgandan keyin bir oy ham yashamay, yana shunchasi 1 yoshga to‘lmasdan hayotdan ko‘z yumgan. Ayni paytda, shuni qayd qilish kerakki, rivojlanayotgan mamlakatlarda bu toifadagi onalar oqilona ovqatlanishida asosiy oziq moddalarining yetishmasligi tufayli quvvat taqchilligi yoki umumiy energetik ehtiyojning ayrim oziq moddalari, masalan, uglevod hisobidangina qondirish holatlari tez-tez uchrasa, rivojlangan mamlakatlarda buning teskarisi, ya‘ni asosiy oziq moddalarini ehtiyojdan ko‘p iste‘mol qilish natijasida sodir bo‘ladigan quvvat nomutanosibligi ko‘p uchraydi. Respublikamizda aytib o‘tilgan holatlarning har ikkalasi ham mavjud bo‘lib, buning oqibatida sog‘lom avlod yetishtirish ma‘lum darajada oqsayapti, desak mubolag‘a bo‘lmaydi. Agar qishloqlarda homilador va emizikli onalar ovqatida asosiy oziq moddalariga taqchillik tez-tez kuzatilsa, shaharlarda o‘ziga to‘q oilalarda u yoki bu quvvatga boy mahsulotlardan ehtiyojdan ko‘p iste‘mol qilish natijasida homilaning me‘yoridan oshiq kattalashib ketishi tufayli tug‘ish jarayonida ona va bolaning jiddiy jarohat olish hollari uchrab turibdi. Bunday jarohat tufayli bola asab tizimi davomli ravishda shikastlanganicha qoladi, u aqlan to‘laqonli bo‘lmasligi mumkin. Tug‘ilgan bola vaznining yuqori bo‘lishi (4 kg va undan ham yuqori) ko‘pincha onalar tomonidan uglevodlar va yog‘ mahsulotlarini me‘yoridan ko‘p iste‘mol qilish natijasida ro‘y beradi. Hisob- kitoblar shuni ko‘rsatadiki, me‘yor darajasidan ortiq tug‘ilgan 5 ta bolaning bittasi 3 yoshga kirguncha har xil nevrologik kasalliklar bilan og‘rib turadi, jismoniy jihatdan zaif bo‘ladi. Oziq moddalariga quvvat taqchilligi sharoitida tug‘ilgan bolalarda ko‘pgina fiziologik vazifalarining me‘yoriga yetmaganlik, yuqumli kasalliklarga beriluvchanlik holatlari kuzatilsa, ikkinchi tomondan, ona vujudi tez-tez kamqonlilik holatiga uchrab, qator xastaliklarga giriftor bo‘lmoqda. Ona va bola hayotidagi bunday kamchiliklarning oldini olish va bartaraf qilishda homilador va emizikli onalarning to‘g‘ri ovqatlanishi, ya‘ni tegishli

ovqatlanish madaniyatiga ega bo‘lishi muhim omil hisoblanadi. Shu bois, quyida bu toifa ayollarning oqilona ovqatlanishiga doyr ayrim fikrlarni bayon qilamiz. Homilador ayollarning ovqatlanishi tarkibiy va miqdor jihatidan ham ona vujudining, ham rivojlanayotgan homilaning me‘yoriy talab darajasiga mos kelishi hamda homiladorlik jarayonining tekis borishini ta‘minlashi kerak. Ular uchun mo‘ljallangan taomlar tarkibida dastavval almashtirib bo‘lmaydigan aminokislotalar, to‘yinmagan yog‘ kislotalari, vitaminlar hamda mikro- va makroelementlar yetarli darajada bo‘lishi lozim. Ayni paytda bu taomlar har bir homilador ayol uchun uning yoshi, tana massasi, mehnat faoliyati, milliy an‘analari, homilaning yoshi, ob-havo sharoitlari, yil fasllari va boshqalarga mos bo‘lishi talab qilinadi. 38-jadvalda shu ayollar uchun mo‘ljallangan oziq-ovqat mahsulotlarining o‘rtacha miqdori, ularning quvvat qiymati haqida ma‘lumotlar keltirilgan. Agar o‘rtacha bo‘y va tana vazniga ega homilador ayollar uchun bir kecha- kunduzlik quvvat sarfi 2900 kkal bo‘lsa, emizikli ayollar uchun 3200 kkal bo‘lishi kerak. Agar bun day ayollar o‘rtacha jadallikdagi jismoniy ish bajarishsa, ko‘rsatilgan sonlarga 1 soat ish uchun 50 - 100 kkal, og‘irroq ish bajarishganida 200 kkal gacha qo‘shiladi, mehnat faoliyati kamharakatlilik bilan ifodalanadigan onalar esa qayd qilingan quvvat miqdorning 75-85% ga to‘g‘ri keladigan ovqat iste‘mol qilishlari lozim. Homiladorlikning birinchi yarmida ayollar ko‘ngillariga xush keladigan mahsulotlarni iste‘mol qilaverishlari mumkin, ayniqsa, meva va sabzavotlardan ko‘proq yeyishlari kerak. Lekin ular sarimsoq, qalampir kabi buyraklar faoliyatini kuchli qo‘zg‘atadigan mahsulotlardan tiyilgani ma‘qul.

40-jadval Homilador ayollarning asosiy oziq moddalari va quvvatgabir kecha- kunduzlik ehtiyoji Mahsulotlar Homiladorlikning birinchi yarmi da Homilador- likning ikkinchi yarmida Eslatma Oqsillar, g 100-110 110-120Oziq-moddalarining ushbu me‘yori o‘rtacha bo‘y (155-165) va tana vazni (55-60 kg) ga ega ayollar uchun mo‘ljallab hisoblab chiqilgan. Yoglar, g 75 85 Uglevodlar, g 300-350 400 S vitamini, mg (askorbin kislota) 70 72 V 1 ( vitamini, mg (tiamin) 1,5 1,7 V 6 vitamini, mg (piridoksin) 2,0 2,0 V 2 vitamini, mg (riboflavin) 2,0 2,0 RR vitamini, mg (nikotin kislota) 15,0 19,0 V 5 vitamini, mg (kalsiy pantenat) 15,0 20,0 V 9 vitamini, mkg (foliy kislota) 600,0 600,0 V 12 vitamini, mkg (tsianokobalamin) 4,0 4,0 A vitamini, mkg (retinol) 1200 1250 D vitamini, MYe (kaltseferol) 500 500 Е vitamini, MYe (tokoferol) 15 15 Umumiy quvvat mikdori, kkal 2400-2700 2800-3000 Homilador ayollar uchun oqsillarning ahamiyati juda katta, chunki ular hisobidan bachadon, yo‘ldosh, sut bezlari o‘sadi, qon miqdori ko‘payadi. Shuning uchun agar bunday ayol tegishli miqdorda oqsil qabul qilmasa, uning vujudida turli xil fiziologik jarayonlar buzilib, har xil yuqumli kasalliklarga beriluvchanlik oshib ketadi. Oqsillar asosan sut va sut mahsulotlaridan qabul qilingani ma‘qul, lekin

go‘sht (mol, qo‘y, tovuq go‘shti) va go‘sht mahsulotlari ham tegishli miqdorda iste‘mol qilib turilishi kerak. Homiladorlikning 4-oyidan boshlab ayol har bir kg tana vazni hisobiga 1,2 - 1,3 g oqsil iste‘mol qilib turishi tavsiya qilinadi. Homilador onalarning yog‘ va yog‘li moddalar iste‘mol qilishlarida shu narsaga e‘tibor berish kerakki, ular vujudi sut va sut mahsulotlari, qaymoq kabi oziq moddalaridan tegishli yog‘ni osongina o‘zlashtirib oladi. Ular qiyin hazm bo‘ladigan, charvi kabi yog‘lardan tiyilishlari lozim. Semiz ayollar ham chegaralangan miqtsorda yog‘ iste‘mol qilib turishi kerak. Homilador ayollar vujudi uchun uglevodlar quvvat beruvchi moddalardan biri hisoblanadi, lekin ularni shirinliklar ko‘rinishida kamroq yeyish kerak. Chunki ular me‘yoridan ko‘p qabul qilinsa semirish yuzaga kelib, ayolning ko‘kraklarida, teri tagida, ichki a‘zolar atrofida yog‘ ko‘payib, homila og‘irligi ham me‘yoridan oshib keta di, natijada tug‘ish jarayoni qiyinlashadi. Uglevodlarni kletchatkaga boy karam, sabzi, lavlagi, sholg‘om, ko‘katlar, kartoshka, meva-chevalar, har xil yormalar holida qabul qilish ular uchun foydalidir. Homilador ayollarning suv va mineral moddalarga ehtiyoji ham yuqori bo‘ladi. Rivojlanayotgan homilada aso san suv va mineral moddalar shakllanayotgan a‘zo va tizimlar uchun kerak. Lekin har xil tuzli mahsulotlarni xush ko‘rganlik uchun yeyaverish ichiladigan suvning miqdorini me‘yoridan oshirib yuboradi. Shuning uchun bunday mahsulotlarni iste‘mol qilishda ehtiyot bo‘lish kerak. Ovqat bilan qanchalik mikdorda osh tuzi ko‘p qabul qilin sa, ona tanasida shuncha ko‘p suv to‘planadi. Homilador onalar uchun osh tuziga bo‘lgan kunlik talab 6—8 g atrofida bo‘lishi tavsiya qilinadi. Lekin bu ko‘rsatkich bizning issiq iqlim sharoitida bir oz yuqori bo‘lishi mumkin (ko‘p terlaganlik uchun). Homilador va emizikli onalarning bir qator mine ral moddalarga, jumladan, kalsiy va temirga bo‘lgan ehtiyoji ancha oshadi (kuniga tegishli holda 1100-1200 va 20-25 mg gacha). Shuning uchun ular kunlik ovqatida sut, qatiq, jigar, buyrak, til, olma, mayiz, o‘rik, ka ram, shaftoli kabi mahsulotlarga keng o‘rin berishi kerak. Shuni ham ta‘kidlash lozimki, ayollarda ayniqsa, homiladorlikning ikkinchi yarmida homila rivojlanishi bois oshqozon holati o‘zgarib, o‘z o‘qi atrofida 45°

gacha buriladi. Me‘da mushaklarining qisqarib, oziq moddani ichaklarga so‘rish vazifasi bir oz kuchsizlanadi, hazm shiralarining miqdori va faolligi o‘zgaradi. Bularning barchasi ovqat hazm bo‘lish jarayoniga salbiy ta‘sir qiladi. Bu holatlar o‘tkinchi, faqat iste‘mol taomlarini me‘yorida yeb, harakat qilish va dam olish tartiblariga to‘g‘ri amal qilib turish lozim. Homilador ayollar uchun ovqatlanish tartibi muhim, ular homiladorlikning birinchi yarmida 4 mahal, homi ladorlikning ikkinchi yarmida esa 5 va 6 mahal ovqatlanishga o‘tishi kerak. Bir marta iste‘mol qilinadigan ov qat miqdori unchalik ko‘p bo‘lmasligi, oldin meva-cheva, sabzavotli salatlar yeyilib, keyin asosiy ovqatdan tanovul qilish kerak. Ovqat me‘da-ichaklarda uzoq turib qolmasligiga va uning oson hazm bo‘lishiga erishish lozim. Aks holda ular bijg‘ib, gaz, har xil zaharli moddalar hosil bo‘ladi. Bu rivojlanayotgan homilani qiynab qo‘yishi, o‘sishiga salbiy ta‘sir etishi mumkin. Ovqat bilan qabul qilinadigan umumiy quvvatning asosiy oziq moddalariga nisbatan taqsimlanishi oqsillar uchun 15-30%, yog‘lar uchun 25-30% va uglevodlar uchun 40-45% ni tashkil qilishi kerak. Homiladorlikning ikkinchi yarmida ayollar uchun bir kunlik ovqat o‘rtacha quyidagi tarkibda va miqdorda bo‘li shi tavsiya qilinadi (g hisobida): go‘sht va go‘sht mahsulotlari - 120; baliq - 100; yog‘siz tvorog - 170; kefir - 200; sut - 250; qaymoq - 30; sariyog‘ - 15; o‘simlik yog‘i - 25; shakar - 40; qora non - 100; bug‘doy non - 100; unli kon diter mahsulotlari - 100; makaron, yormalar - 60; kar - toshka - 200; karam - 100; lavlagi - 100; sabzi - 100; boshqa sabzavotlar - 200; meva-chevalar - 200; ko‘katlar - 30 - 50. Albatta yuqorida ko‘rsatilgan mahsulotlar va ularning ko‘rsatilgan miqdorlari ko‘pgina qishloq sharoitlariga to‘g‘ri kelmasligi mumkin, masalan, doim ham baliq topilavermaydi yoki qora ham oq nonlarni alohida qabul qilish birmuncha noqulaylik tug‘diradi. Bu narsadan cho‘chimaslik kerak. «O‘zbekistan» navli bug‘doydan tayyorlangan undan kepagini ko‘p ajratmasdan pishirilgan non aytilgan nonlarning o‘rnini bemalol bosa oladi. Oyida ikki-uch marta (iloji bo‘lsa, bundan ham ko‘proq) daryo va ko‘llardan tutib, sotiladigan baliqlardan homilador onalar uchun xarid qilib turish mumkin.

Homiladorlik paytida ayollar tana vazni birmuncha oshadi, bu tabiiy hol. Hisob-kitoblarga qaraganda, homi ladorlikning ikkinchi yarmida tana vazni haftasiga 250 g dan oshib borishi me‘yor hisoblanadi. Shu tariqa tana vaznining 8- 10 kg ga ko‘payishi ham xavfli emas. Tug‘ilgan bolaning har tomonlama o‘sib rivojlanishi uning qancha va qanday sut bilan boqilishiga bog‘liq. Sutning bu ko‘rsatkichlari esa ona ovqatlanishiga to‘g‘ridan-to‘g‘ri bog‘liq. Emizikli onaning kunlik ovqati odatdagidan 1/3 baravar ko‘paytirilishi kerak, chunki sut hosil bo‘lishi ona vujudidan qo‘shimcha ravishda bir kechayu kunduzda 500-600 kkal energiya sarflanishini taqozo qiladi. Yana onaning mineral moddalar va vitaminlar bilan ta‘minlanishi ham 1,5-2 baravar ziyod bo‘lishi lozim. Emi zikli ona kunlik ovqatida oqsillar - 120 g, yog‘lar - 100 g, uglevodlar esa 450 g dan kam bo‘lmasligi, umumiy quvvat esa 3200 - 3500 kkal ga teng bo‘lishi lozim. Agar ona suti kam bo‘lsa, unga faqat ko‘proq ovqat yeyishni tavsiya qilish noto‘g‘ri, bu ortiqcha semirishga olib kelishi mum kin. Bunday onalar ovqatida to‘la qiymatli oqsillar (yog‘sizroq mol va qo‘y go‘shti, sut, qatiq va boshqalar), to‘la qiymatli yog‘ kislotalari (zig‘ir, kunjut, soya, makkajo‘xori yog‘lari, sariyog‘ va boshqalar) ko‘p mahsulotlar hamda vitaminli taomlarni (ko‘katlar, na‘matak mevasi, limon, apelsin, mandarin va boshqalar) serob bo‘lishi maqsadga muvofiq hisoblanadi. Suti kam onalarga har kuni qo‘shimcha ravishda 100 g pishloq, 60 g asal, 100 g qaymoq, 10—15 dona yong‘oq yeb turish ham ancha foyda keltiradi. Keksalarning oqilona ovqatlanishi Ma‘lumki, odam yoshi oshib borishi bilan uning vujudidagi barcha tizim va a‘zolarning funksiyalari tegishli hujayra va to‘qimalardagi fiziologik jarayonlarning kuchsizlanishi bois zaiflasha boshlaydi. Bu holat ertami-kechmi hammada ham uchraydigan narsa, lekin ovqatlanish madaniyatiga og‘ishmay amal qilish yo‘li bilan qarishning muddatidan oldin yuz berishini bartaraf qilish mumkin. Keksa kishilarning oqilona ovqatlanishi borasidagi ilmiy tavsiyalarni kundalik hayotda qo‘llash ularning nafaqat sog‘lig‘ini kafolatlaydi, ayni paytda

ular umrni uzaytiradi, mazmunli hayot kechirishlari hamda serunum mehnat qilishlariga sabab bo‘ladi. Keksayib borish bilan dastavval tanadagi moddalar va energiya almashinuvi susaya boshlaydi. Bu holat asosiy almashinuvning pasayishida, o‘zlashtiriladigan kislorodning kamayishida, oqsil, yog‘ va uglevodlar almashinuvining susayishida hamda jigar, buyrak, yurak kabi a‘zolar to‘qimalarida oksidlanish jarayonini amalga oshiradigan fermentlar faolligining zaiflashuvida o‘z aksini topadi. Qarilik alomatlarining biologik muddatidan ol din ro‘y berishiga olib keladigan asosiy sabablardan biri bu keksaya boradigan odamlarda tez-tez uchrab turadigan quvvat muvozanatining buzilish holatidir. Ya‘ni kishi ovqatni ehtiyojdan ko‘p iste‘mol qiladi, boshqacha aytganda, yeyiladigan taomlarida mavjud bo‘ladigan umumiy quvvat vujudning turli xil faoliyatlari uchun sarflanadiganidan ko‘p bo‘ladi. Tabiiyki, odam 30-40 yoshdan keyin bolaligidagidek yugurib-elib yurmaydi, transport vositalaridan ko‘proq foydalanadigan bo‘lib qoladi, ko‘proq o‘tirib bajaradigan ishlar bilan mashg‘ul bo‘ladi. Lekin yeydigan ovqati aksariyat holda yoshlik vaqtidagidan qolishmaydigan, ayrim hollarda ko‘p ham bo‘la di. Natijada semirish alomatlari paydo bo‘ladi, tanani yog‘ bosib to‘lishadi, kam harakat qiladi. Semirish kishi sog‘lig‘i uchun zararli, ularning yurak, buyraklar, jigar, tana mushaklari orasida, me‘da-ichaklari atrofida yog‘ to‘planadi, oqibatda turli xil xastaliklar (gipertoniya, ateroskleroz, yurakning ishemik kasalligi, qandli diabet va boshqalar) kelib chiqadi. 41-jadval Kunlik ovqat quvvatining yosh oshib borgan sari kamaytirilishi, foiz hisobida Yosh (yillar) Ovqat quvvati Yosh (yillar) Ovqat quvvati 20-30 100 51-60 86 31-40 97 61-70 79 41-50 94 70 dan yuqori 69 Bunday holatlarning oldini olish uchun yosh oshib borgan sari kundalik iste‘mol qilinadigan taomlardagi umumiy quvvat miqdorini kamaytirib borish tavsiya qilinadi. 39-, 40-jadvallarda ushbu fikr o‘z aksini topgan. Unda 20-30 yoshlarda tavsiya qilinadigan kunlik taomlarning umumiy quvvati 100% deb qabul

qilingan va yosh oshib borgan sari harakatning cheklanishi, kam jismoniy ish bajarish va boshqalar sababli iste‘mol qilinadigan ovqat quvvati tegishli ravishda kamaytirib borishi foiz hisobida keltirilgan. Keksalar ovqatlanishining maqsadga muvofiq bo‘lishida quyidagi 5 tamoyilga amal qilish tavsiya etiladi: 1) kundalik iste‘mol taomlaridagi umumiy quvvatning shu vaqt davomida sarflanadigan quvvatga teng bo‘li shi; 2) iste‘mol taomlarining antisklerotik xususiyatiga ega bo‘lishi; 3) taomlarning xilma-xilligi hamda ular tarkibidagi zaruriy moddalar va birikmalarning me‘yoriy nisbatda bo‘lishi; 4) kunlik ovqatlarning tanadagi barcha fermentlar tizimini faollashtiradigan modtsalar bilan yetarli darajada boyitilishi; 5) iste‘mol taomlarining iloji boricha fermentlar ta‘sirida oson parchalanadigan oziq moddalaridan iborat bo‘lishi. Keksalar iste‘mol qiladigan kundalik taomlar yuqoridagi tamoyillarga asoslangan holda miqdor jihatidan birmuncha cheklangan va ayni paytda tarkibiy jihatdan bunday vujud talablariga maksimal darajada javob beradigan bo‘lishi kerak. Quyidagi jadvadda keksalar kunlik ovqatining umumiy quvvati va shu quvvatni berishda ishtirok etadigan oziq moddalarining miqdori haqida ma‘lumot keltiramiz. Keksalar iste‘molidagi ovqat tarkibidagi oqsilning 55% i hayvon oqsillaridan iborat bo‘lishi lozim. Shu miqdorning yarmini sut mahsulotlaridagi (sut, kefir, suzma), ikkinchi yarmini esa go‘sht, baliq oqsillari tashkil qilgani ma‘qul. Ular iste‘mol qiladigan jami yog‘ning to‘rtdan bir qismini sariyog‘, shunchasini o‘simlik yog‘i, qolgan qismini esa oziq mahsulotlaridagi yog‘ tashkil qilsa maqsadga muvofiq bo‘ladi. Kundalik is te‘mol qilinadigan uglevodlarning 15% i shakardan (taxminan 50 g), ko‘proq qismi sabzavot va mevalardan, qolgani un mahsulotlaridan iborat bo‘lishi kerak. 42-jadval Keksalar uchun tavsiya qilinadigan kunlik ovqatning quvvati va tarkibi

Yosh (yillar) Umumiy quvvat (kkl) Oqsillar, g Yog‘lar,g Uglevodlar,gjami SHundan hayvon oqsili Erkaklar 60-74 2300 69 38 77 333 75 va undan yuqori 2000 60 33 67 290 Ayollar 60- 74 2100 63 35 70 305 75 va undan yuqori 1900 57 31 63 275 Umuman olganda, keksayib borish bilan kunlik ovqatdagi yog‘ va uglevodlar birmuncha kamaytirilib, ovqatlanish formulasi o‘rta yoshli odamlarda oqsil, yog‘ va uglevodlar hissasini ifodalaydigan 1:1:4 holatdan 1:0, 8:3,5 ko‘rinishiga o‘tishi tavsiya qilinadi. Ular, ko‘rinib turganidek, keksalar ovqatidagi energetik cheklanish asosan iste‘mol taomlaridagi yog‘ va uglevodlar hisobidan bo‘li shi, oqsillar ulushi esa kamaymasligi lozim. Chunki bun day organizmda hujayra va to‘qimalarning yemirilib borishi yosh va o‘rta yoshlarga qaraganda ancha tezlashgan bo‘ladi. Ularning o‘rnini bosadigan yangi hujayralar esa asosan to‘la qiymatli oqsillardan sintezlanadi. Shuning uchun keksa kishilar go‘sht, tuxum, sut va sut mahsulotlaridan yetarli darajada iste‘mol qilib turishlari muhim ahamiyat kasb etadi. Keksalar uchun tavsiya qilinadigan ovqatlanish formulasidagi uglevodlarning kamaytirilishi asosan non va un mahsulotlari hisobidan bo‘lgani ma‘qul, chunki ularning energetik qiymati ancha yuqori. Masalan, 100 g nonda 210 kkal quvvat mavjud. Agar odam har kuni shuncha non yoki makaron oshiqcha iste‘mol qilib borsa, bir yilda tana vazni ulardan sintezlangan yog‘ hisobidan 7 kg ga ko‘payadi. Bunday semirish iste‘moldagi non va un mah sulotlari oliy navli bo‘lganida yanada yaqqolroq ko‘zga tashlanadi. Umuman olganda, keksalar iste‘molidagi nonning faqat bir qismigina oliy navli bo‘lib, qolgani qora undan bo‘lishi maqsadga muvofiqdir. O‘rta hisobda keksalar kunlik yeydigan non miqdori 300 g dan

oshmasligi lozim. Kunlik ovqatda yog‘ hissasining keskin kamayishi yoki uning umuman bo‘lmasligi ancha xavfli, chun ki juda kam yog‘li yoki yog‘siz ovqatni surunkali iste‘mol qilish vujudni sovuqqa va boshqa noqulay ob-havo sharoitlariga, yuqumli kasalliklarga bardoshliligini kamaytiradi. Yana bir qator vitaminlar (yog‘da eruvchi reti nol - A vitamini, kaltsiferol - D vitamini, toko ferol - E vitamini, folloxinon - K vitamini) tanaga asosan yog‘ bilangina o‘tadi, xolos. Yog‘lar ko‘pgina sklerozga qarshi moddalarning, masalan, to‘yinmagan yog‘ kislotalari, fosfatid va boshqalarning asosiy manbai bo‘lib hisoblanadi, ular vujudda sintezlanmaganligi bois doimo tegishli miqdorda ovqat bilan qabul qilib turilishi kerak. Kishilar orasida, keksara boshlagan odamlar yog‘ iste‘mol qilishni kamaytirishi kerak, chunki u tanada xolesterinni ko‘paytirib yuboradi degan noto‘g‘ri tushuncha bor. Xolesterin vujudning me‘yoriy vazifalari uchun zarur, u har bir hujayraning pardasi tarkibiga kiradigan almashtirib bo‘lmaydigan modda bo‘lib, undan ko‘pgina hayotiy zarur biologik faol moddalar sintezlanadi. Shuning uchun uni peshma-pesh oziq moddalari bilan iste‘mol qilib turish shart. Agar vujudga xolesterin kirishi to‘xtatilsa, uning halok bo‘lishi muqarrar. Hayot uchun vu - judning o‘zida sintezlanadigan xolesterin xavfli. Ta nada bir kunda o‘rtacha 2000 mg gacha xolesterin hosil bo‘lib turadi, 100 g qo‘y yog‘ida u 29 mg ni, shuncha mol yog‘ida - 73 mg, sariyog‘da esa 237 mg ni tashkil qiladi. Bir kunda iste‘mol qilingan yog‘lar bilan 100 mg xolesterinning tanaga kirishi hech bir xavf tug‘dirmaydi. Faqat hayvon yog‘lari tarkibida to‘yingan yog‘ kislotalari xolesterinning sintezlanishini kuchaytiradi, mana shunday yog‘larni kamroq iste‘mol qilish bilan vujudda xolesterin ko‘payib ketmasligini ta‘minlash mumkin. Hozirgi ilmiy ma‘lumotlarga ko‘ra xolesterinni ko‘pay tirib yuboradigan narsa bu kamharakatlilik, asabiylashuv, ruhiy-hissiy zo‘riqish va endokrin bezlar faoliyatining buzilishi sharoitida ehtiyojdan ko‘p ovqatlanishdir. Agar kishi surunkali ravishda har xil zo‘riqtiruvchi omillarga duch kelaversa (ruhiy tushkunlik, tajovuzkorlik, achchiqlanish, ertangi kunga ishonmaslik, vaqtinchalik omadsizlik va boshqalar), uning tanasida yog‘lar almashinuvi buzilib, xolesterin

ko‘payib ketadi. Xulosa shuki, keksalar tanasida xolesterin ko‘payib ketmasligi uchun ovqat bilan xolesterin qabul qilishdan tamoman voz kechish noto‘g‘ri, faqat to‘yingan yog‘ kislotalari ko‘p bo‘lgan mahsulotlardan (cho‘chqa, qo‘y yog‘i va qora mollarning charvi yog‘i) o‘zini tiyishi, asabiylashishdan saqlanishi darkor. Keksalarda sklerozni oldini oladigan moddalardan eng muhimi bu fosfatidlardan hisoblangan murakkab yog‘ - letsitindir. U vujudda xolesterinning salbiy ta‘sirini neytrallash xususiyatiga ega. Uning ta‘sirida qonda xoleste rin tezda kamayadi. Shuning uchun kundalik ovqat bilan kishi o‘rtacha 10 g letsitin qabul qilib turishi kerak. U tuxum sarig‘ida ko‘p uchraydi (tuxum sarig‘i yog‘ida uning mikdori - 90 g/kg), miyada (60 g/kg), jigarda (25 g/kg) ham serob bo‘ladi. Antisklerotik fosfatidlar o‘simlik yog‘laridan soya yog‘ida (3900 mg/100 g), paxta yog‘ida (2500 mg/100 g), kungaboqar yog‘ida (1400 mg/100 g) ko‘p bo‘ladi. Hayvon yog‘lari fosfatidlarga boy emas (mol yog‘ida - 70 mg/100 g, cho‘chqa yog‘ida - 50 mg/100 g, qo‘y yog‘ida 10 mg/100 g). O‘simlik yog‘larida yana keksalar uchun zarur bo‘lgan to koferol (Ye vitamini) ko‘p uchraydi. U mushak tizimining, ayniqsa, yurak mushaklarining vazifasini yaxshilashda muhim ahamiyatga ega. Tokoferol bundan tashqari jigarni yog‘ bosishdan saqlaydi, to‘qimalar tomonidan kislorod o‘zlashtiri-lishini yaxshilaydi, kapillar qon tomirlarini kengaytiradi. O‘simlik yog‘laridan tashqari tokoferol bug‘doy murtagida eng ko‘p uchraydi (250 mg/100 g). Shuning uchun keksa odamlarga ko‘proq rafinatsiya qilinmagan o‘simlik yog‘laridan, kepakli undan tayyorlangan non iste‘mol qilish tavsiya qilinadi. Ko‘pgina vitaminlar antisklerotik xususiyatga ega bo‘lganligi bois, keksaya borgan sari ularning kunlik me‘yori oshirib boriladi. Bu borada ayniqsa S vitaminining ahamiyati muhim, u qon tomirlari elastikligini, yurak faoliyatini yaxshilaydi, xolesterin almashinuvini me‘yoriga tushiradi. 41-jadvalda keksalarda vitaminlarga bo‘lgan ehtiyoj miqdori keltirilgan .

43-jadval Keksa odamlarda vitaminlar qabul qilish me‘yori Yosh (yillar)Tiamin, mg (V1 vit.) Riboflamin, mg (V2 vit) Pirodiksin, mg ( V6 vit) Tsianokobalamin, mg ( V12 vit ) Folatsin, mkg ( V9 vit) Niatsin, mg (RR vit) Askorbin kis. mg (S vit) Retinol, mkg (A vit) Tokoferol, M Е (Е vit) Kaltseferol, M Е (D vit) Erkaklar 60-75 1,4 1,6 1,6 3 200 15 58 1000 15 100 75 va undan kattalar 1,2 1,4 1,4 3 200 13 50 1000 15 100 Ayollar:6 0 - 75 1,3 1,5 1,5 3 200 14 52 1000 12 100 75 va undan kattalar 1,1 1,5 1,3 3 200 12 48 1000 12 100 Keksalar ovqatlanishining yana bir muhim tomoni shundan iboratki, ular iste‘mol qiladigan taomlar vujud muhit reaktsiyasini ko‘proq ishqorli tomonga burishi kerak. Buning uchun ovqatlar ishqor ekvivalentli o‘simlik mahsulotlaridan, chunonchi, sabzavotlar, meva-chevalar hamda sut va sut mahsulotlaridan tayyorlanishi lozim. Ishqor ekvivalentli moddalarga kalsiy, kaliy, magniy kabi ko‘pgina mineral moddalar ham kiradi. Buning ustiga yosh oshib borgani sari kishining kalsiyni o‘zlashtirib olishi qiyinlashadi va shu bois bu unsurga nisbatan ehtiyoj oshadi. Uni qondirish uchun bir kecha-kunduz davomida yarim litr sut yoki qatiq yoxud 100 g pishloq iste‘mol qilish tavsiya qilinadi. Qariyalar kaliy moddasiga boy mahsulotlardan tanovul qilib turishi kerak, chunki u yurak faoliyatini yax shilaydi, tanadan ortiqcha suv va osh tuzining chiqib ketishini ta‘minlaydi. Yetarli miqdordagi kaliyni qabul qilish uchun keksalar kuniga 200 g chamasi kartoshka iste‘mol qilsalar kifoya (kartoshkada u ko‘p bo‘ladi). Magniy unsuri ham qariyalar uchun foydali, u me‘da-ichak harakatini jadallashtiradi, o‘t suyukligi ajralishini yaxshilaydi, qon tomirlarini kengaytiradi (shu bois uni qon bosimini tushiradigan moddalar qatoriga kiritishadi). Bu moddalar go‘sht, baliq, sut, kartoshka, lavlagi va boshqa sabzavotlar hamda mevalarda ko‘p bo‘ladi. Keksalarning kunlik ovqatida sut-qatiq mahsulotlariga yetarli o‘rin berilishi kerak. Chunki ular dastavval eng muhim oqsillarning manbai, shuningdek,

ichaklardagi mikrofloraning barqaror holda bo‘lishini ta‘minlaydi, me‘ da-ichak yo‘lidagi bijg‘ish jarayonining oldini olishda faol katnashadi. Bijg‘ish jarayonining kuchayib ketishi esa vujudda o‘zini o‘zi zaharlash holatini olib keladi. Shunday qilib, keksayganda tegishli ovqatlanish madaniyati talablariga amal qilib borish qariyalarning mazmunli, serunum hayot kechirishiga hamda ular umrining uzoq bo‘lishiga olib keladigan muhim omillardan biridir.

Adabiyotlar: 1. Битти А.Д. Диагностические тесты в гастроэнтерологии: Пер с англ.- М.:Медицина, 1995.-224 с. 2. Бузник И.М. Энергетический обмен и питание. М., 1978. 3. Витебский Я.Д. Питайтесь рационально. Курган, 1991. 4. Габи Хаубер-Швенк, Михаэль Швенк Питани e . Atlas . Москва 2004. 183 с. 5. Гистология: учебник: Ю.И. Афанасьев, Н.А. Юрина и др., под ред Афанасьева Ю.И.- М.: Медицина, 1989. 6. Гогулан М. Законы здоровья. М., 1998. 7. Горшков В.А., Жигалова Т.Н. Внутрижелудочный протеолиз при хроническом гастрите: Развитие идей В.Х. Василенко в современной гастроэнтерологии. -М., 1993.

O'xshashlar

Sportchilarning oqilona ovqatlanishi

Maktab o’quvchilarining oqilona ovqatlanishi

Aholi guruhlarining oqilona ovqatlanishi bo`yicha amaliy ko`rsatmalar

Aholi guruhlarining oqilona ovqatlanishi bo`yicha amaliy ko`rsatmalar

Oqilona ovqatlanishning moxiyati