Aholi guruhlarining oqilona ovqatlanishi bo`yicha amaliy ko`rsatmalar - Oziq-ovqat texnologiyasi - Referatlar

Aholi guruhlarining oqilona ovqatlanishi bo`yicha amaliy ko`rsatmalar

Yuklangan vaqt:

25.02.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

161 KB

Ko'chirib olish

Aholi guruhlarining oqilona ovqatlanishi bo`yicha amaliy ko`rsatmalar Reja: 1. Ovqatlanish qoidalari 2. Bolalar va o`smirlarning oqilona ovqatlanishi 3. Maktab o`quvchilarining oqilona ovqatlanishi 4. Talabalarning oqilona ovqatlanishi 5. Keksalarning oqilona ovqatlanishi

Ovqatlanish qoidalari Ba’zi bir kishilar mazali ovqat bo`lsa, uni iste’mol qilishni hamma ham uddalayveradi yoki masallig`i bo`lsa ovqat tayyorlash qiyin emas, deyishadi. Lekin, odamlar ovqatlanishda va ovqat tayyorlashda ko`p xatolarga yo`l qo`yadi. Ovqatga ishlatiladigan mahsulotlardan va ular tarkibidagi foydali moddalardan har doim ham to`liq holda foydalana olmaydi. Ko`p hollarda masalliqlarning yarmi yoki bundan ham ko`prog`i behuda sarflanadi. Ba’zan esa ovqat tayyorlashda oddiygina kimyoviy jarayonlarning farqiga bormaslik tufayli foyda o`rniga zarar ko`riladi. Ma’lumki, bunday xatoliklar bir qator kassaliklarga olib kelishi mumkin. Keyingi yillarda ovqatlanish va ovqat tayyorlash jarayonlarida qo`lga kiritilgan muvaffaqiyatlarning (yangi taomlar, shirinliklar, ichimliklarning yaratilishi, elektr yoki gazli o`choqlarda taomlar tayyorlash va hokazo) foyda keltirishi bilan bir qatorda zararli tomonlari ham yo`q emas. Shu boisdan ham oldin ovqatlanish borasida, keyin esa ovqat tayyorlash bo`yicha amal qilinishi zarur bo`ladigan asosiy qoidalar haqida so`z yuritamiz, zero ular ovqatlanish madaniyatining ajralmas qismidir . Birinchidan, har qanday taom tayyorlangandan keyin ko`p vaqt o`tmasdan, yoki yangiligida iste’mol qilinishi kerak, chunki bugun pishirilib ertaga qoldirilgan taom har qanday sharoitda ham o`zining dastlabki tarkibini, sifatini saqlab qola olmaydi. Gap shundaki, pishirishda boshlangan kimyoviy jarayonlar surunkali davom etib, moddalarning bir turdan ikkinchi turga aylanishi, ba’zan esa organizm uchun tamoman zararli birikmalar hosil bo`lishi mumkin. Shuning uchun ham kechagidan qolgan ovqat qaytadan isitilib yeyilganda me’da qaynashi (zarda), taomning yaxshi hazm bo`lmasligi, qorin va ichaklarning damlashi kabi bir qator noxush holatlar kuzatiladi. Lekin, me’da-ichaklari sog`lom, yosh, kuchga to`la odamlar bunday ahvolga tushmasligi ham mumkin, chunki ularning taom hazm qilish sistemasi baquvvat bo`lib, ancha eskirgan taomlarni qayta ishlab, hazm qilib yuboradi. Yoshi anchaga borgan yoki bemor odamlarda bunday ichki imkoniyatlar bo`lmasligi tufayli qolgan taomlar iste’mol qilinsa, yuqorida eslatilgan noxush holatlar kelib chiqadi. Masalaning yana bir muhim tomoni shundaki, agar pishirilgan taom bizning issiq iqlim sharoitida uzoq turib qolsa, ko`rsatilgan jarayonlardan

tashqari, har xil mikroorganizmlar tez ko`payib ketadi, taom o`zining sifatini tamoman yo`qotib qo`yadi. Yozda ovqatlanish bilan bog`liq bo`lgan zaharlanishlarning ham asosiy sababi shunda. Shuning uchun ham umumiy ovqatlanish korxonalarida, dam olish uylarida, yozgi oromgohlarda va ro`zg`orda taomni bugun tayyorlab qo`yib, ertaga ishlatish odatidan tamoman voz kechish kerak. Ota-bobolarimiz ovqat tayyorlanganidan keyin uni o`sha kuni iste’mol qilish qoidasiga azaldan amal qilib kelishgan. Ikkinchidan, kraxmalga boy mahsulotlardan tayyorlangan taomlar, masalan, bo`tqalar, ertangi kunga qoldirilganda eskirib, kraxmal molekulalari o`rtasida juda ham ko`p yangi qo`shimcha bog`lar paydo bo`ladi. bunday taomlar iste’mol qilinsa, organizmda qiyin hazm bo`ladi. Uchinchidan, har xil ko`katlarni, mevalarni va boshqa shularga o`xshash o`simlik mahsulotlarini qaynatmasdan o`z holicha («tirik») iste’mol qilinishi maqsadga muvofiq bo`ladi. Gap shundaki, bunday mahsulotlar qaynatilishi natijasida o`zidagi ko`pgina foydali moddalarni yo`qotadi. Masalan, ulardagi vitaminlarning ko`pchiligi bunday termik ishlash natijasida parchalanib ketadi, hayotiy jarayonlarni faollashtiruvchi biostimulyatorlar o`z kuchini yo`qotadi. Oziq moddalarini yuqori haroratda davomli qayta ishlash, bundan oldin ta’kidlanganidek, ular tarkibidagi eng kerakli moddalarni yo`qqa chiqaradi. Shuning uchun kundalik ovqat tarkibida qaynatilmagan «tirik» ko`katlar, poliz mahsulotlari, sabzavot va boshqa o`simlik mahsulotlari qancha ko`p bo`lsa, shuncha yaxshi. To`rtinchidan, ovqatlanishni oqilona tashkil qilishda yil fasllarini ham hisobga olish kerak. Masalan, bahor va yoz paytlari kundalik ratsionning ko`p qismini o`simlik mahsulotlari, mevalar, poliz mahsulotlari tashkil qilishi maqsadga muvofiq. Bundan oldingi boblarda ko`rsatib o`tilganidek, yozning issiq kunlarida esa muhit haroratining organizm haroratiga yaqinlashib qolishi yoki undan yuqori bo`lishi tanadagi ortiqcha haroratning tashqariga o`tishini juda qiyinlashtiradi. Shuning uchun ham yoz kunlari taomning ko`p iste’mol qilinishi kishini qiynab qo`yadi. Odam o`zini yomon seza boshlaydi, nafas olish og`irlashadi, ko`p miqsorda suv, choy ichadi. Shunga qaramasdan, ko`pgina choyxona va oshxonalarda tushlik uchun yog`li ovqat tayyorlash odat tusiga kirib qolgan. Ishdan charchab, och qolib kelgan kishi bu ovqatlardan yeyishga majbur, natijada yuqorida

eslatib o`tilgan noxush holatlar kuzatilib, kishining sog`lig`i va mehnat unumdorligiga putur yetadi. Jazirama issiq kunlari ota-bobolarimiz tushlikda asosan suzmadan, sovuq suvda tayyorlangan ayron, qovun-tarvuz, uzum va shunga o`xshash mevalarni uy noni bilan, issiq ovqatlarni esa kechga yaqin, salqin tushishi bilan tayyorlab iste’mol qilishgan. Bunday ovqatlanish tartibi tabiiyroq bo`lib, sihat-salomatlikni ta’minlashda juda muhimdir. Shuning uchun umumiy ovqatlanish korxonalarida, dam olish uylarida ovqatlanishni yilning fasllariga qarab, organizmning fiziologik talablariga ko`ra tashkil qilish lozim. Bu o`rinda har bir xalq va elatlarning mahalliy urf-odatlarini hisobga olish kerak. Tushlik uchun bodring, pomidor qo`shilgan ayron, sabzi, sholg`om aralashtirilgan shavla, karam sho`rva, qovokli manti, somsa, o`rik hamda sholg`omli yorma va shunga o`xshash ovqatlar tayyorlash maqsadga muvofiqdir. Beshinchidan, iste’mol qilingan taomdan organizm eng yuqori darajada bahramand bo`lishi kerak. Buning uchun kishida ochlik sezgisi paydo bo`lganidan keyin ovqatlanishi kerak. Yetarli darajada och bo`lmasdan iste’mol qilingan har qanday mazali ovqat zo`r ishtaha bilan yeyilmaydi. Ochlik sezgisidan tashqari yana ishtaha tuyg`usi ham ovqatni tez hazm bo`lishida muhim ahamiyatga ega. Iste’mol qilingan ovqatning qiyin hazm bo`lishi ko`pincha ochlik va ishtaha tuyg`usisiz ovqatlanish natijasidir. Shuning uchun ovqatlanish vaqtida taomdan yetarli darajada bahramand bo`lishda yaxshi kayfiyat ham juda muhim ahamiyat kasb etadi. Ovqatlanish shoshilinch ravishda bo`lmasligi kerak. Lekin, ba’zan vaqtni qizg`anib, yo`l-yo`lakay ovqatlanayotganlarni ko`rasiz, bu albatta noto`g`ri. Har qanday sharoitda ham shoshmasdan ovqatlanib olishga vaqt topsa bo`ladi. Shoshilib yeyilgan ovqatning mazasini yetarli sezmay qolasiz, keyin u og`iz bo`shlig`ida yetarli darajada maydalanib, so`lak bilan yaxshi aralashmaydi. Me’da va ichaklarda iste’mol qilingan ovqat tarkibiga mos fermentlar kam ajraladi yoki ajralganida ham zaif bo`ladi. Bu holatlar ovqatning yaxshi hazm bo`lmasligiga, qolaversa, me’da-ichak kasalliklariga olib keladi. Oltinchidan, ovqatlanganda to`yib olmaslik kerak, turganda ochlik tuyg`usi ozmuncha saqlanib qolgani ma’qul, shunda taom yengil hazm bo`ladi. Aksariyat hollarda ishtaha bilan iste’mol qilinadigan taomning umumiy energiyasi sarf qilinadigan jismoniy va akliy mehnat, organizm harorati va boshqalardan ko`p bo`ladi, chunki

salomatlik uchun yetarli taom me’yorini aniq bilish qiyin. Ortiqcha ovqat iste’mol qilishdan kishi o`zini saqlashi uchun doimiy ravishda har kim tana og`irligini tekshirib borishi kerak. Og`irligi me’yoridan ziyod va ozishni orzu qilgan odam o`zini kamroq ovqatlanishga peshma-pesh o`rgatib, bu qoidaga doimiy ravishda rioya qilishi kerak. Buning uchun spirtli ichimliklardan, ovqatga qo`shiladigan qalampir, murch, achchiq- chuchuk, sarimsoqlarni kamroq iste’mol qilish kerak. Bularning barchasi ishtahani ochadi. Bu sohada har kim o`z iroda kuchini mustahkamlashi kerak, aks holda unga hech kim yordam bera olmaydi, ko`rilgan chora-tadbirlar bekorga ketadi. Dono xalqimiz kam taom yeyish, ovqatlanganda uni saralab iste’mol qilish haqida juda ko`p hikmatlar yaratgan. Masalan, buyuk bobokalonimiz Mir Alisher Navoiyning «Og`izga kelganni deyish nodonning ishi, oldiga qo`yilganni yeyish hayvonning ishi» degan hikmatlarida katta ma’no bor. Qadimgi hindilarda shunday hikmat bor. Xudo har kimni yaratganda unga atab ma’lum miqdorda oziq-ovqat ham belgilab berar ekan. Kimki uni tezroq yeb bitirsa, umri ham shuncha tez tugar ekan. Bundan chiqadigan mantiqiy xulosa shuki, oziq-ovqatlar qancha tejab iste’mol qilinsa, umr shuncha uzun bo`ladi. Bolalar va o`smirlarning oqilona ovqatlanishi Ma’lumki, bolalar va o`smirlar organizmi katta kishilar organizmidan farq qilib, birinchidan, ularda ko`pgina organ va a’zolar rivojlanishda bo`ladi. Ikkinchidan, ular asab tizimida qo`zg`alish jarayoni to`xtalish ustun turadi, o`zlari ancha serharakat bo`lishadi. Uchinchidan, noqulay muhit omillari (zaharli moddalar, issiq yoki sovuq harorat, past yoki yuqori bosim, ochlik, uyqusizlik, ruhiy-hissiy qo`zg`alishlar va hokazolar) kuchli darajada ta’sir qiladi. To`rtinchidan, ular shirinliklarni juda xush ko`rganidan boshqa asosiy oziq moddalarini yemaslikka harakat qiladi. Sanab o`tilgan jarayonlarning bola organizmi shakllanishiga salbiy ta’sir etishining oldini olishda oqilona ovqatlanish qoidalariga rioya qilish muhim omil hisoblanadi. Bunday ovqatlanishga bolani o`rgatish va uni tashkil qilish o`ziga xos qiyinchiliklarga ega, binobarin, bu yoshdagilarning aksariyat qismi ovqatlanish va taom hazm qilish fiziologiyasi va biokimyosi borasida oddiy tushunchaga ham ega emas. Shuningdek, oziq moddalariga bo`lgan ehtiyoj, ularni qabul qilish va hazm qilish, ovqatdagi

asosiy oziq moddalarining bir-biriga nisbati, energiya sarflash bo`yicha turli yoshdagi bolalar bir-biridan keskin farq qiladi. Shularni va shularga o`xshash sabablarni inobatga olib, bolalar va o`smirlar oqilona ovqatlanishini yoshiga nisbatan ko`rib chiqamiz. Kichik (1-3) yoshdagi bolalarni oqilona ovqatlantirish Yosh bolalarni ovqatlantirishda ularning fiziologik va boshqa o`ziga xos xususiyatlaridan kelib chiqish kerak. Dastavval ovqat tez hazm bo`ladigan, hajmi esa uncha katta bo`lmasligi kerak. Ular uchun taom xilma-xil mahsulotlardan tayyorlanadi. Bolada 8-10 tishlar chiqishi bilanoq unga chaynovchi mushaklarning rivojlanishi uchun qattiqroq non, olma, sabzavotlar bo`lagi, suyakli go`sht berilib borishi lozim. Uch yoshli bolalarda me’da hajmi bir oz kengayadi, shuning uchun ularga beriladigan ovqat miqdori ham tegishli ravishda ko`paytiriladi (300-400 ml.). Ba’zan bolada ishtaha yaxshi bo`lib, anchagina miqdorda ovqat yeyishga moyillik bo`ladi, bunday paytlari qancha xohlasang shuncha yeyaver deyish noto`g`ri, chunki u yoshligidan ehtiyojdan ko`p ovqat iste’mol qilishga o`rganib qolmasligi kerak. Ortiqcha taom, birinchidan, me’da hajmini kengaytirib yuborsa, ikkinchidan, ortiqcha semirish va u bilan bog`liq salbiy asoratlarga olib keladi. Quyidagi jadvalda kichik yoshdagi bolalar uchun mo`ljallangan bir kecha- kunduzlik tavisya etilgan asosiy oziq moddalar, vitaminlar va mineral moddalar haqida ma’lumotlar berilgan . jadval Kichik yoshdagi bolalarning asosiy oziq moddalariga bir kecha-kunduzlik talabi Oziqa moddalari Miqdori Oqsillar, g. 45 shundan hayvonot oqsili, g. 34 Yog`lar, g. 44 shundan o`simlik moyi, g. 5-10 Uglevodlar, g. 176 Tiamin (V1 vit.), mg. Riboflavin (V2 vit.), mg. Piridoksin (V6 vit.), mg. Sianokobalamin (V12 vit.), mg. 0,8 0,9 0,9 1 Sabzavot mahsulotlari Miqdori

Falotsin (Vs vit.), mkg. Nikotin kislota (RR vit.), mkg. Askorbin kislota (S vit.), mg. Retinol (A vit.), mkg. Tokoferol (YE vit.) , mg. Kalseferol (D vit.), mkg. Kalsiy, mg. Fosfor, mg. Magniy, mg. Temir, mg. 100 10 45 450 7 400 800 800 150 10 Yasli yoshidagi bolalarning kunlik ovqatida mol, qo`y, buzoq, parranda go`shtlari, baliq, kalla-pocha, o`simlik yog`lari, yormalar, dukkaklilar, sabzavotlar (karam, sabzi, sholg`om va boshqalar), mevalar, yong`oq, ko`katlar tegishli miqdorda bo`lishi kerak. Yana haftada bir-ikki marta ular ovqatiga ozroq sarimsoq qo`shib berish kerak (uning bakteritsidlik va yallig`lanishga qarshilik ko`rsatuvchi xususiyatlaridan kelib chiqqan holda). Bolaning kunlik ovqatiga me’da-ichak tizimi harakat faoliyatini kuchaytirish uchun oziq tolalariga boy mahsulotlarga (u ko`pincha qora non, po`sti olinmagan olma, sabzi, karam, sholg`om, ko`katlarda ko`p bo`ladi) ham tegishli o`rin berish kerak. Ular, iloji boricha, har kuni meva-chevalardan, qish kunlarida shu yoshdagi bolalar uchun mo`ljallangan meva sharbatlaridan, konservalaridan tanovul qilib turishlari lozim. Bunday ovqatlanish ular organizmini kerakli vitaminlar, mineral moddalar hamda biologik faol moddalar bilan ta’minlashda muhim ahamiyat kasb etadi. Bog`cha (3-6) yoshidagi bolalarni oqilona ovqatlantirish Shu yoshdagi bolalar ovqatidagi asosiy oziq moddalarining (oqsillar, yog`lar, uglevodlar) miqdor jihatdan taqsimlanishi katta odamlarnikidek, ya’ni 1:1:4 bo`lishi lozim. Ular ovqatida xilma-xillik bo`lishi, turli xil go`sht va go`sht mahsulotlariga, sut va sut mahsulotlariga, sabzavot (sabzi, karam, lavlagi, pomidor, bodring, qovun, tarvuz, oshqovoq va boshqalar) va mevalarga yetarli ahamiyat berilishi kerak. Ularning kunlik ovqatiga mo`ljallanadigan shakarni iloji boricha asalga yoki mayizga almashtirgan ma’qul. Bu maxsulotlar tarkibidagi shirinlik shu yoshdagi bolalar uchun nihoyatda foydali

bo`lgan fruktoza, glyukozalardan iborat bo`ladi. Bog`cha yoshidagi bolalar kuniga taxminan 500 g. sut, qatiq iste’mol qilishlari kerak, ular organizmini to`la qiymatli oqsillar bilan ta’minlashda muhim. jadval Bog`cha yoshidagi bolalarning asosiy oziq moddalariga bir kecha-kunduzlik talabi Oziqa moddalari Miqdori Oqsillar, g. shundan hayvonot oqsili Yog`lar, g. shulardan o`simlik moyi Uglevodlar, g. Tiamin (V1 vit.), mg. Riboflavin (V2 vit.), mg. Piridoksin (V6 vit.), mg. Niatsin (RR vit.), mg. 60 37 60 11 240 0,4 0,5 0,5 6,0 Askorbin kislota (S vit.), mg. Sianokobalamin (V12 vit), mg. Falotsin (Vs vit.), mkg. Retinol (A vit.), mkg. Tokoferol (YE vit.), mkg. Kalseferol (D vit.), mkg. Kalsiy, mg. Fosfor, mg. Magniy, mg. Temir, mg. 35 1,5 40 400 10 100 1200 1450 300 15 Bunday bolalar uchun oz miqdordagi sarimsoqpiyoz va piyoz ancha foydali, lekin ularning kunlik ovqatidan kofe, achchiq choy, gorchitsa, sirka kabi o`tkir va achchiq ta’mli moddalar olib tashlangani ma’qul. 3-5 yoshli bolalar uchun bir kunda iste’mol qilinadigan ovqatning umumiy mikdori 1700-1800 g., 5-6 yoshli bolalar uchun esa 1900-2100 g. bo`lishi tavsiya qilinadi. Bog`cha yoshidagi bolalarning ovqatlanishida shu narsaga e’tibor berish kerakki, ular asosiy ovqatlar orasidagi vaqtda biror narsa yeb qo`ymasligi kerak. Bunday bolalar

shirinliklarga juda o`ch bo`lishadi. Ovqatlanguncha shulardan oz bo`lsada, tamaddi qilgan bolada asosiy ovqatga ishtaha yo`qoladi, chunki konfet yoki shokolad tegishli me’da shirasini ajratib, bu yerda taom hazm bo`lish jarayonining «qizg`in» vaqtini o`tkazib yuboradi, tanaga so`rilgan shirinlik bilan ishtaha «aldanadi». Bolada ishtaha bo`lmaganida uni majburlab ovqatlanishga undash kerak emas, chunki xohish bo`lmaganida yeyilgan ovqat yomon hazm bo`ladi. Buning asosiy sababi me’da va ichaklarda tegishli fermentlarga ega bo`lgan hazm so`lak bezlarining zarur miqdorda ajratilmasligidir. Natijada iste’mol taom belgilangan vaqt ichida tarkibiy moddalariga parchalanmaydi va ichak devorlaridan qonga so`rilmaydi. Bunday paytlarda bolani o`z holiga qo`yish kerak, bir marta o`z vaqtida ovqat yemasa ham bo`laveradi. Turli xil o`yinlar natijasida och qolgandan keyin o`zi ovqatlanadi. Maktab o`quvchilarining oqilona ovqatlanishi O`quvchi yoshlar organizmi bir tomondan jadal o`sish va rivojlanish bilan ifodalansa, ikkinchi tomondan o`qish va jismoniy tarbiya hamda sport bilan shug`ullanish tufayli beriladigan ruhiy-hissiy va jismoniy yuklamalar ular organizmidagi ko`pgina fiziologik va biokimyoviy jarayonlarga faol ta’sir ko`rsatadi. Bularning barchasi o`quvchining qanday va qancha ovqatlanishi bilan chambarchas bog`liq. Agar ovqatlanish oqilona bo`lsa, bu yoshdagi bolalarning o`sib-ulg`ayishi, aqliy va jismoniy kamolotga yetishi, fanlarni o`zlashtirishi, har xil yuqumli kasalliklarga, noqulay muhit omillariga chidamliligi yuqori bo`ladi. Shuning uchun ularning ovqatlanishiga ota-onalar, maktab jamoatchiligi va qolaversa, davlat tashkilotlari tomonidan yetarli e’tibor berilishi muhim ahamiyat ega. Ma’lumki, o`quvchilar uch guruhga bo`linadi, ya’ni 6-10 yoshlilar, 11-13 yoshlilar va 14-17 yoshlilar. Quyida shu guruhlar uchun alohida-alohida asosiy oziq moddalariga bo`lgan o`rtacha talab va umumiy energiya sarfi me’yorlari keltirilgan (jadval ).

jadval O`quvchilarning asosiy oziqa moddalariga bo`lgan bir kecha-kunduzlik talab va umumiy energiya sarfi Ёши Сарфлана- диган умумий энергия, ккал. Оқсиллар, г. Ёғлар, г. Углеводл аржами шундан ҳайвонот оқсили жами шундан ҳайвонот ёғи 6 7-10 11-13 (ўғил бола) 11-13 (қизлар) 14-17 (ўғил бола) 2000 2350 2750 2500 3000 66 77 90 82 98 43 46 54 49 59 67 79 92 84 100 13 16 18 17 80 285 335 390 355 425 14-17 (қизлар) 2500 82 49 84 17 355 jadval O`quvchilarning vitaminlar va mineral moddalariga bo`lgan bir kecha-kunduzlik talabi Ёши (йиллар) 200 50010 1000 250 1500 12 6 1 1,2 1,3 1,5 13 60 7-10 1,2 1,4 1,6 2,0 200 15 60 700 10 1100 250 1650 12 11-13 (ўғил бола) 1,4 1,7 1,8 3,0 200 18 70 1000 12 1200 350 1800 15 11-13 қизлар) 1,3 1,5 1,6 3,0 200 17 70 800 10 1100 300 1650 18 14-17 (ўғил бола) 1,5 1,8 2,0 3,0 200 20 70 1000 15 1200 300 1880 15

14-17 қизлар) 1,3 1,5 1,6 3,0 200 17 70 800 12 1100 300 1650 18 jadval Maktab yoshidagi bolalar uchun mo`ljallangan bir kecha-kunduzlik oziq- ovqat mahsulotlarining miqdori va energetik qiymati 7-10 11-13 14-17 Маҳсулотлар ёш ёш ёш Ўғил қизлар Ўғил қизлар болалар болалар Нон мақсулотлари (ун 244 288 230 322 263 ҳисобида) Картошка 256 320 256 320 256 Полиз маҳсулотлари 300 360 360 420 420 Мевалар 224 280 280 336 336 Шакар 70 80 90 80 80 Ўсимлик ёғи 15 20 18 20 18 Гўшт маҳсулотлари 190 222 203 254 229 Балиқ маҳсулотлари 80 120 80 140 120 Тухум (дона) 1 1 1 1 1 Умумий энергетик қиймат 2320 2720 2466 2933 2625 (ккал.) Jadvaldan ko`rinib turibdiki, o`quvchilarning kundalik ovqatida ishlatiladigan oziq- ovqat mahsulotlari mikdori ularning yoshiga bog`liq. Iste’mol qilinadigan asosiy oziqa moddalarining (oqsillar, yog`lar, uglevodlar) energetik qiymat nisbati 14:31:55, miqdor nisbati esa 1:1:4 bo`lishi tavsiya qilinadi. Agar 6 yoshli bolalarda tavsiya qilinadigan oqsillarning 65% hayvonot oqsili tashkil qilishi lozim bo`lsa, bu ko`rsatkich maktab yoshidagilarda 60% gacha tushiriladi, chunki birinchi sinf o`quvchilarida tana a’zolarining shakllanishi va o`sishi ancha tez bo`ladi, shuning uchun ularga to`la qiymatli oqsillar birmuncha ko`proq zarur bo`ladi. O`quvchilar iste’mol qiladigan oson hazm bo`ladigan shakar, konfet, shokolad kabilar ko`pi bilan umumiy uglevodlar miqdorining 20 % dan oshmasligi kerak. Aks holda bunday uglevodlar tanada yog`ga aylanib, semirish alomatlari va u bilan bog`liq asoratlar yuzaga keladi.

O`quvchi yoshlarning ovqatlanishida vitaminlar va mineral moddalarga ham alohida e’tibor berish kerak, chunki yosh organizmning o`sishi, ulg`ayishi va har tomonlama to`liq shakllanishi uchun ular juda zarur. Talabalarning oqilona ovqatlanishi Talabalar aholining boshqa guruhlaridan o`ziga xos ayrim xususiyatlari bilan ajralib turishi sababli, ularning kunlik ovqatlanishida mana shu jihat hisobga olinishi lozim. Birinchidan, ular organizmi o`sib rivojlanayotganligi sababli bir qator fiziologik va biokimyoviy jarayonlar hali to`liq shakllanmagan bo`ladi. Shuning uchun ular organizmi iste’mol taomlarining sifati, mikdori va boshqa xususiyatlariga katta yoshdagilarga nisbatan ancha sezgir bo`ladi. Ikkinchidan, talabalarning ko`pchiligi uzoq qishloqlardan kelib, ovqatlanish nuqtai nazaridan boshqacha sharoitga tushib qoladi. Oldin oziq tolalariga boy dag`al mahsulotlar va ulardan qilingan ovqatni ko`proq iste’mol qilib yurgan bo`lsa, shahar sharoitida yuqori navli undan tayyorlangan har xil pishiriqlar, kolbasa, turli-tuman shirinliklar, chanqoqbosdi ichimliklarni iste’mol qilish odatdagi hazm jarayonlarini birmuncha o`zgartiradi. Bu holatda ularda ich dam bo`lishi, qotishi kabi noxush holatlarga olib kelishi ham kuzatilgan. Uchinchidan, talabalar o`qish jarayonida katta ruhiy-hissiy zo`riqishga duch keladi, ma’ruzalar va amaliy mashg`ulotlar davomida ularga qisqa vaqt ichida beriladigan bilimlarning hajmi keng bo`lib, uni o`zlashtirib olish asabiylashishni talab qiladi. Kunlik, oraliq va yakuniy nazoratlar ularning yil davomida doimiy tashvishda yurishini yuzaga keltiradi. Bunday kuchli zo`riqish boshqa hayot tizimlari singari ovqatlanish jarayoni va hazm a’zolari faoliyatiga ta’sir qilmay qolmaydi. Nazorat ishlari, imtihonlar, sinovlar topshirish jarayonida yurak urishining tezlashishi, qon bosimining oshishi, kuchli his-hayajon, asabiylashish natijasida oshqozon-ichaklarning harakat va sekretor vazifalari o`zgarib, ovqatning yomon hazm bo`lishi, ich ketishi, ba’zan esa ich og`rish holatlariga ham olib keladi. Ko`rib o`tilgan o`zgarishlarning salbiy tomonlarini

bartaraf qilishda va talabalarning fanlarni chuqur o`zlashtirib olishida oqilona ovqatlanish omili muhim ahamiyat kasb etadi. Quyidagi jadvalda talabalar uchun mo`ljallangan bir kecha-kunduzlik oziq- ovqat mahsulotlarining taxminiy miqdori keltirilgan . jadval Talabalar uchun mo`ljallangan bir kecha-kunduzlik asosiy oziq-ovqat mahsulotlarining miqdori, g. Mahsulotlar Miqdori Go`sht va go`sht mahsulotlari 240 Baliq 64 Tuxum 36 Sut va sut mahsulotlari 500 Hayvonot yog`i 35 O`simlik moyi 22 Non 400 Un mahsulotlari 100 Shakar, konditer mahsulotlari 100 Kartoshka 320 Poliz mahsulotlari 340 Mevalar 70 Talaba yoshlarning ovqatlanishida kuzatiladigan kamchiliklardan eng muhimi ularning ko`pincha ovqatlanish tartibiga to`liq rioya qilmasligidir. Masalan, V. I. Smolyarning ta’kidlashicha, 25- 47 % talabalar ertalab nonushta qilmaydi, 17-30 % bir kunda 2 marta ovqatlanadi, 40 % esa tushlik qilmaydi yoki uni onda-sonda ovqatlanishadi, 22 % talaba esa kechqurun ovqat iste’mol qilmaydi. Ularning kunlik ovqatida yana oqsillar, ayniqsa, hayvonot oqsillari, vitaminlarning yetishmasligi qayd qilingan. Hozir talabaning to`la qiymatli oqsillardan, go`shtli ovqatlarning qimmatligi tufayli, organizm uchun kerakligini iste’mol qilishi ancha qiyin. Bu muammoni hal qilishda ular kalla-pocha, o`pka, yurak, ichak va shulardan tayyorlangan uncha qimmat bo`lmagan sardakli ovqatlardan foydalanishi mumkin. Chunki bu taomlar tarkibida

go`shtda bo`ladigan barcha almashinmaydigan aminokislotalar mavjud, undan 150-200 g. iste’mol qilish bilan organizmning oqsillarga bo`lgan talabini bemalol qondirsa bo`ladi. Talabalar ovqatlanishidagi kamchiliklardan yana biri - bu ularning vaqt yetishmasligi bois shoshilib, apil-tapil taom iste’mol qilishlaridir. Buning oqibatida odatdagidan o`zgacha muhit paydo bo`ladi va turli xil me’da-ichak kasalliklari yuzaga kelishi mumkin. Shuning uchun ularning 4-5 soat shug`ullanganidan keyin tamaddi qilib olish tanaffuslarini 30-40 daqiqagacha uzaytirish maqsadga muvofiq hisoblanadi. Bu holatni o`quv yurtlarining rahbarlari hisobga olishlari lozim. Yuqorida qayd qilganimizdek, talabalar hayotining ancha jo`shqin o`tishi ular tanasining vitaminlar va ayrim mineral moddalarga bo`lgan talabining doimo yuqori bo`lishiga olib keladi. Shuning uchun ular issiq ovqatni ko`katlar va salatlar bilan yeyishga harakat qilishi, sabzi, ko`k piyoz va shunga o`xshash mahsulotlarni pishirilmagan holda («tirik») iste’mol qilib turishi kerak. Shirinliklar va tuzlamalarni me’yoridan ortiq iste’mol qilish tavsiya etilmaydi. Fiziologik me’yor nuqtai - nazaridan talabalarning kunlik ovqatidagi umumiy energiya miqdori yigitlar uchun 2585 kkal., qizlar uchun 2434 kkal. bo`lishi tavsiya qilinadi. Oqsillar iste’mol qilingan kunlik taomlardagi energiyaning kamida 18 % tashkil qilishi kerak. Shu miqdordagi oqsilning 60 % hayvonot mahsulotlaridan olinadigan va to`la qiymatli bo`lishi lozim. Yog`lar esa umumiy energetik qiymatning 30% tashkil etishi va shu yog`ning yarmisi o`simlik yog`lari bo`lishi kerak. Talabalar organizmining ayrim mineral moddalarga bo`lgan kunlik talabi quyidagicha: kalsiy — 800 mg., fosfor — 1600 mg., magniy — 500 mg., kaliy — 2500 mg., temir — 10 mg. Yuqorida keltirilgan oqilona ovqatlanish bo`yicha tavsiyalarga rioya etish talabalar salomatligining me’yorida bo`lishi va ularning yaxshi bilim olishida muhim omil bo`lib xizmat qilishi mumkin. Keksalarning oqilona ovqatlanishi Ma’lumki, odam yoshi oshib borishi bilan uning organizmidagi barcha tizim va a’zolarning funksiyalari tegishli hujayra va to`qimalardagi fiziologik jarayonlarning kuchsizlanishi sababli zaiflasha boshlaydi. Bu holat, ertami-kechmi hammada ham uchraydigan jarayon. Lekin ovqatlanish madaniyatiga og`ishmay amal qilish yo`li bilan keksayishning muddatidan oldin yuz berishini bartaraf qilish mumkin. Keksa kishilarning

oqilona ovqatlanishi borasidagi ilmiy tavsiyalarni kundalik hayotda qo`llash ularning nafaqat sog`lig`ini kafolatlaydi, ayni paytda umrini uzaytiradi, mazmunli hayot kechirishlari hamda serunum mehnat qilishlariga sabab bo`ladi. Keksayib borish bilan dastavval tanadagi moddalar va energiya almashinuvi susaya boshlaydi. Bu holat asosiy almashinuvning pasayishida, o`zlashtiriladigan kislorodning kamayishida, oqsil, yog` va uglevodlar almashinuvining susayishida hamda jigar, buyrak, yurak kabi a’zolar to`qimalarida oksidlanish jarayonini amalga oshiradigan fermentlar faolligining zaiflashuvida o`z aksini topadi. Keksalik alomatlarining biologik muddatidan oldin ro`y berishiga olib keladigan asosiy sabablardan biri - bu yoshi ulug`lashib boradigan odamlarda tez-tez uchrab turadigan energiya muvozanatining buzilish holatidir, ya’ni kishi ovqatni ehtiyojdan ko`p iste’mol qiladi, boshqacha aytganda, yeyiladigan taomlarida mavjud bo`ladigan umumiy energiya organizmning turli xil faoliyatlari uchun sarflanadiganidan ko`p bo`ladi. Tabiiyki, odam 30- 40 yoshdan keyin bolaligidagidek yugurib-yelib yurmaydi, transport vositalaridan ko`proq foydalanadigan bo`lib qoladi, ko`proq o`tirib bajaradigan ishlar bilan mashg`ul bo`ladi. Lekin iste’mol qiladigan ovqati aksariyat holda yoshlik vaqtidagidan qolishmaydigan, ayrim hollarda ko`p ham bo`ladi. Natijada semirish alomatlari paydo bo`ladi; tana yog`, bosib to`lishadi, kam harakat qiladi. Semirish kishi sog`lig`i uchun zararli, uning yurak, buyraklar, jigar, tana mushaklari orasida, me’da- ichaklari atrofida yog` to`planadi, oqibatda turli xil xastaliklar (gipertoniya, ateroskleroz, yurakning ishemik kasalligi, qandli diabet va boshqalar) kelib chiqadi. Bunday holatlarning oldini olish uchun yosh ulug`lashib borgani sari kundalik iste’mol qilinadigan taomlardagi umumiy energiya miqdorini kamaytirib borish tavsiya qilinadi. Quyidagi jadvalda ushbu fikr o`z aksini topgan. Unda 20- 30 yoshlarda tavsiya qilinadigan kunlik taomlarning umumiy energiyasi 100% deb qabul qilingan va yosh oshib borgan sari harakatning cheklanishi, kam jismoniy ish bajarish va boshqalar sababli iste’mol qilinadigan taom energiyasi tegishli ravishda kamaytirib borishi foiz hisobida keltirilgan .

jadval Kunlik ovqat energiyasining yosh oshib borgani sari kamaytirilishi, % hisobida Yoshi Taom energiyasi Yoshi Taom energiyasi 20-30 100 51-60 86 31-40 97 61-70 79 41-50 94 70 dan yuqori 69 Keksalar ovqatlanishining maqsadga muvofiq bo`lishida quyidagi 5 tamoyilga amal qilish tavsiya etiladi: - kundalik iste’mol taomlaridagi umumiy energiyaning shu vaqt davomida sarflanadigan energiyaga teng bo`lishi; - iste’mol taomlarining antisklerotik xususiyatiga ega bo`lishi; - taomlarning xilma-xilligi hamda ular tarkibidagi zaruriy moddalar va birikmalarning me’yoriy nisbatda bo`lishi; - kunlik ovqatlarning tanadagi barcha fermentlar tizimini faollashtiradigan moddalar bilan yetarli darajada boyitilishi; - iste’mol taomlarining iloji boricha fermentlar ta’sirida oson parchalanadigan oziq moddalaridan iborat bo`lishi. Keksalar iste’mol qiladigan kundalik taomlar yuqoridagi tamoyillarga asoslangan holda miqdor jihatidan birmuncha cheklangan va ayni paytda tarkibiy jihatdan bunday organizm talablariga maksimal darajada javob beradigan bo`lishi kerak. Quyidagi jadvalda keksalar kunlik ovqatining umumiy energiyasi va shu energiyani berishda ishtirok etadigan oziqa moddalarining miqdori haqida ma’lumot keltiramiz. jadval Keksalar uchun tavsiya qilinadigan kunlik ovqatning energiyasi va tarkibi Ёши Умумий энергияс и, ккал Оқсиллар, г. Ёғлар, г. Углеводлар, г. жами шундан ҳайвонот оқсили

Эркаклар 60 - 74 2300 69 38 77 333 75 ва ундан юқори 2000 60 33 67 290 Аёллар 60-74 2100 63 35 70 305 75 ва ундан юқори 1900 57 31 63 275 Keksalar taomlari tarkibidagi oqsilning 55 % hayvonot mahsulotlari oqsillaridan iborat bo`lishi lozim. Shu miqdorning yarmini sut mahsulotlaridagi (sut, kefir, suzma), ikkinchi yarmini esa go`sht, baliq oqsillari tashkil qilgani ma’qul. Ular iste’mol qiladigan jami yog`ning to`rtdan bir qismini sariyog`, yana shunchasini o`simlik moyi, qolgan qismini esa oziq-ovqat mahsulotlaridagi yog` tashkil qilsa, maqsadga muvofiq bo`ladi. Kundalik iste’mol qilinadigan uglevodlarning 15% shakardan (taxminan 50 g.), ko`proq qismi sabzavot va mevalardan, qolgani un mahsulotlaridan iborat bo`lishi kerak. Umuman olganda, keksayib borish bilan kunlik ovqatdagi yog` va uglevodlar birmuncha kamaytirilib, ovqatlanish formulasi o`rta yoshli odamlarda oqsil, yog` va uglevodlar hissasini ifodalaydigan 1:1:4 holatdan 1:0,8:3,5 ko`rinishiga o`tishi tavsiya qilinadi. Keksalar uchun tavsiya qilinadigan ovqatlanish formulasidagi uglevodlarning kamaytirilishi asosan non va un mahsulotlari hisobidan bo`lishi kerak, chunki ularning energetik qiymati ancha yuqori. Masalan, 100 g. non 210 kkal. energiya beradi. Agar odam har kuni shuncha non yoki makaron oshiqcha iste’mol qilib borsa, bir yilda tana vazni ulardan sintezlangan yog` hisobidan 7 kg. ga ko`payadi. Bunday semirish iste’moldagi non va un mahsulotlari oliy navli bo`lganida yanada yaqqolroq ko`zga tashlanadi. Umuman olganda, keksalar iste’molidagi nonning faqat bir qismigina oliy navli bo`lib, qolgani qora undan bo`lishi maqsadga muvofiqdir. O`rta hisobda keksalar kunlik iste’mol qilinadigan non miqdori 300 g. dan oshmasligi lozim. Kunlik ovqatda yog` hissasining keskin kamayishi yoki uning umuman bo`lmasligi ancha xavfli, chunki juda kam yog`li yoki yog`siz ovqatni surunkali iste’mol qilish organizmi sovuqqa va boshqa noqulay ob-havo sharoitlariga, yuqumli kasalliklarga bardoshliligini kamaytiradi. Yana bir qator vitaminlar (yog`da eruvchi retinol - A vitamini, kalsiferol -D vitamini, tokoferol - YE vitamini, folloxinon - K vitamini) tanaga asosan yog` bilangina o`tadi, xolos.

Yog`lar ko`pgina sklerozga qarshi moddalarning, masalan, to`yinmagan yog` kislotalari, fosfatid va boshqalarning asosiy manbai bo`lib hisoblanadi, ular organizmda sintez qilinmaganligi sababli doimo tegishli miqdorda ovqat bilan qabul qilib turilishi kerak. Keksaya boshlagan odamlar yog` iste’mol qilishni kamaytirishi kerak, chunki u tanada xolesterinni ko`paytirib yuboradi degan noto`g`ri tushuncha bor. Xolesterin organizm uchun zarur, u har bir hujayraning pardasi tarkibiga kiradigan almashtirib bo`lmaydigan modda bo`lib, undan ko`pgina hayotiy zarur biologik faol moddalar sintezlanadi. Shuning uchun uni kam-kamdan oziqa moddalari bilan iste’mol qilib turish shart. Agar organizmga xolesterin tushishi to`xtatilsa, uning halok bo`lishi muqarrar. Hayot uchun organizmning o`zida sintezlanadigan xolesterin xavfli. Tanada bir kunda o`rtacha 2000 mg. gacha xolesterin hosil bo`lib turadi, 100 g. qo`y yog`ida u 29 mg. ni, shuncha mol yog`ida — 73 mg., sariyog`da esa 237 mg. ni tashkil qiladi. Bir kunda iste’mol qilingan yog`lar bilan 100 mg. xolesterinning tanaga tushishi hech bir xavf tug`dirmaydi. Faqat hayvonot yog`lari tarkibidagi to`yingan yog` kislotalari xolesterinning sintezlanishini kuchaytiradi, mana shunday yog`larni kamroq iste’mol qilish bilan organizmda xolesterin ko`payib ketmasligini ta’minlash mumkin. Hozirgi ilmiy ma’lumotlarga ko`ra, xolesterinni ko`paytirib yuboradigan narsa bu kamharakatlilik, asabiylashuv, ruhiy- hissiy zo`riqish va endokrin bezlari faoliyatining buzilishi sharoitida ehtiyojdan ko`p ovqatlanishdir. Agar kishi surunkali ravishda har xil zo`riqtiruvchi omillarga duch kelaversa (ruhiy tushkunlik, tajovuzkorlik, achchiqlanish, ertangi kunga ishonmaslik, vaqtinchalik omadsizlik va boshqalar), uning tanasida yog`lar almashinuvi buzilib, xolesterin ko`payib ketadi. Xulosa shuki, keksalar tanasida xolesterin ko`payib ketmasligi uchun ovqat bilan xolesterin qabul qilishdan tamoman voz kechish noto`g`ri, faqat to`yingan yog` kislotalari ko`p bo`lgan mahsulotlardan (cho`chqa, qo`y yog`i va qora mollarning charvi yog`i) o`zini tiyishi, asabiylashishdan saqlanishi darkor. Keksalarda sklerozning oldini oladigan moddalardan eng muhimi - bu fosfatidlardan hisoblangan murakkab yog`-letsitindir. U organizmda xolesterinning

salbiy ta’sirini neytrallash xususiyatiga ega. Uning ta’sirida qonda xolesterin tezda kamayadi. Shuning uchun kundalik ovqat bilan kishi o`rtacha 10 g. letsitin qabul qilib turishi kerak. Erkaklar: 60-75 75 va undan katta yoshdagilar Ayollar: 60 -75 75 va undan katta yoshdagilar Letsitin tuxum sarig`ida ko`p uchraydi (tuxum sarig`i yog`ida uning miqdori — 90 g./kg.), miyada (60 g./kg.), jigarda (25 g./kg.) ham ko`p bo`ladi. Antisklerotik fosfatidlar o`simlik yog`laridan soya yog`ida (3900 mg./100 g.), paxta yog`ida (2500 mg./100 g.), kungaboqar yog`ida (1400 mg./100 g.) ko`p bo`ladi. Hayvonot yog`lari fosfatidlarga boy emas (mol yog`ida — 70 mg./100 g., cho`chqa yog`ida — 50 mg./100 g., qo`y yog`ida 10 mg./100 g.). O`simlik yog`larida yana keksalar uchun zarur bo`lgan tokoferol (YE vitamini) ko`p uchraydi. U mushak tizimining, ayniqsa yurak mushaklarining, vazifasini yaxshilashda muhim ahamiyatga ega. Tokoferol bundan tashqari jigarni yog` bosishdan saqlaydi, to`qimalar tomonidan kislorodning o`zlashtirilishini yaxshilaydi, kapillyar qon tomirlarini kengaytiradi. O`simlik yog`laridan tashqari tokoferol bug`doy murtagida eng ko`p uchraydi (250 mg./100 g.). Shuning uchun keksa odamlarga ko`proq rafinatsiya qilinmagan o`simlik yog`laridan, kepakli undan tayyorlangan non iste’mol qilish tavsiya qilinadi. Ko`pgina vitaminlar antisklerotik xususiyatga ega bo`lganligi sababli, yosh ulg`aygan sari ularning kunlik me’yori oshirib boriladi. Bu borada ayniqsa S vitamini muhim o`rin tutadi, u qon tomirlari elastikligini, yurak faoliyatini yaxshilaydi, xolesterin almashinuvini me’yoriga tushiradi. Yuqoridagi jadvalda keksalarda vitaminlarga bo`lgan ehtiyoj miqdori keltirilgan. Keksalar ovqatlanishining yana bir muhim tomoni shundan iboratki, ular iste’mol qiladigan taomlar organizmdagi muhit reaksiyasini ko`proq ishqorli tomonga burishi kerak. Buning uchun ovqatlar ishqor ekvivalentli o`simlik mahsulotlaridan, chunonchi, sabzavotlar, mevalar hamda sut va sut mahsulotlaridan tayyorlanishi lozim. Ishqor ekvivalentli moddalarga kalsiy, kaliy, magniy kabi ko`pgina mineral moddalar ham kiradi. Buning ustiga yosh oshib

borgani sari kishining kalsiyni o`zlashtirib olishi qiyinlashadi va shu bois bu unsurga nisbatan ehtiyoj oshadi. Uni qondirish uchun bir kecha-kunduz davomida yarim litr sut yoki qatiq, yoxud 100 g. pishloq iste’mol qilish tavsiya qilinadi. Qariyalar kaliy moddasiga boy mahsulotlardan tanovul qilib turishi kerak, chunki u yurak faoliyatini yaxshilaydi, tanadan ortiqcha suv va osh tuzining chiqib ketishini ta’minlaydi. Yetarli miqdordagi kaliyni qabul qilish uchun keksalar kuniga 200 g. kartoshka iste’mol qilsalar kifoya (kartoshkada u ko`p bo`ladi). Magniy unsuri ham qariyalar uchun foydali, u me’da-ichak harakatini jadallashtiradi, o`t suyuqligi ajralishini yaxshilaydi, qon tomirlarini kengaytiradi (shu bois uni qon bosimini tushiradigan moddalar qatoriga kiritishadi). Bu moddalar go`sht, baliq, sut, kartoshka, lavlagi va boshqa sabzavotlar hamda mevalarda ko`p bo`ladi. Keksalarning kunlik ovqatida sut-qatiq mahsulotlariga yetarli o`rin berilishi kerak. Chunki ular dastavval eng muhim oqsillarning manbai, shuningdek, ichaklardagi mikrofloraning barqaror holda bo`lishini ta’minlaydi, me’da-ichak yo`lidagi bijg`ish jarayonining oldini olishda faol qatnashadi. Bijg`ish jarayonining kuchayib ketishi esa organizmda o`zini o`zi zaharlash holatiga olib keladi. Shunday qilib, keksayganda tegishli ovqatlanish madaniyati talablariga amal qilib borish qariyalarning mazmunli, serunum hayot kechirishiga hamda ular umrining uzoq bo`lishiga olib keladigan muhim omillardan biridir.

Adabiyotlar: 1. Учебное пособые по питание А.В. Мазурин 1995 г 2. Справочник медицинской сестры по уходу. С.С. Виагородова. Е.Я.Гагунова. Е.М. Фатеева 1999й. 3. Внутренные забалевании Маслова 1990 й. 4. Болалар касаллиги В.А. Белоусова 1992 й. 5. Справочник практического врача 1995 й.

O'xshashlar

Aholi guruhlarining oqilona ovqatlanishi bo`yicha amaliy ko`rsatmalar

Sportchilarning oqilona ovqatlanishi

Qishloq mehnatkashlarining oqilona ovqatlanishi

Maktab o’quvchilarining oqilona ovqatlanishi

Oqilona ovqatlanishning inson sog`ligi va hayoti uchun ahamiyati