Oqilona ovqatlanishning moxiyati - Oziq-ovqat texnologiyasi - Referatlar

Oqilona ovqatlanishning moxiyati

Yuklangan vaqt:

25.02.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

113 KB

Ko'chirib olish

Oqilona ovqatlanishning moxiyati Reja: 1. Oqilona ovqatlanish tamoyillari 2. Organizmning energiyaga bo`lgan talabiga qarab ovqatlanish tamoyili 3. Organizmning energiyaga bo`lgan talabiga ta’sir qiluvchi omillar va ovqatlanish rejimi .

Oqilona ovqatlanish tamoyillari Har bir inson dunyoga yashash uchun keladi. Hayotining asosini ovqatlanish tashkil qiladi, chunki ovqatlanishsiz yashash mumkin emas. Lekin yashashning maqsadi faqat ovqatlanishdan emas, uning teskarisidir, ya’ni yashash uchun ovqatlanishdan iboratdir. Taniqli olim, vatandoshimiz Abu Ali ibn Sino ovqatlanishning mohiyati to`g`risida shunday yozgan edi: «Men ovqatlanish uchun yashamayman, yashash uchun ovqatlanaman». Ibn Sinoning bu gapida chuqur ma’no bor, chunki ovqatlanish to`g`risidagi xozirgi zamon fanining rivoji shuni ko`rsatadiki, sog`lom hayotni ta’minlaydigan taom organizmning qator talablariga javob berishi kerak. Oziq-ovqat mahsulotlari inson bilan tabiatni bir-birlariga bog`lab turadigan vosita hisoblanadi. Tabiat mahsulot orqali insonga ta’sir qiladi, inson esa o`z navbatida tabiatga ta’sir ko`rsatadi (rasm ). rasm. Tabiat va insonning o`zaro ta’siri. Shunday qilib, atrof-muhit - mahsulot - inson yaxlit birlikni tashkil etadi. Tarixiy ma’lumotlarga ko`ra, ovqatlanishga fan sifatida yondashish eramizdan bir necha ming yil oldin yashab o`tgan Galen, Gippokrat, Akslepiada, Aristotel kabi mutafakkirlar va hakimlar nomlari bilan bevosita bog`liq. Ularning nazarlaricha organizm taomlardan hosil bo`ladigan qondan oziqlanadi. Demak, taom yashashning asosi hisoblangan. Bu konsepsiya o`ta yashovchan bo`lib, XVIII asrgacha o`z mohiyatini saqlab keldi va zararli moddalardan organizmni qon olish yo`li bilan tozalash uslubiga asos bo`ldi. Lekin, oqilona ovqatlanish bo`yicha fanning haqiqiy rivojlanishi XIX asrning ikkinchi yarmidan boshlab, taomlar tarkibidagi asosiy oziqa moddalarning (oqsillar,

uglevodlar, yog`lar, mineral moddalar) organizmdagi rolini va XX asr boshida organizmning energiyaga bo`lgan talabini o`rganishdan boshlanadi. Ovqatlanish bo`yicha ilmiy - tadqiqot ishlarining XIX va XX asrlarda rivojlanishi birinchi marta tarkibi bo`yicha muvozanatlashtirilgan taomlar bilan ovqatlanish konsepsiyasini ishlab chiqishga imkon berdi. Ilmiy izlanishlar natijasida olingan ma’lumotlarni hisobga olgan holda XX asrning ikkinchi yarmida ushbu konsepsiya qayta ko`rib chiqildi va muhim o`zgartirishlar kiritildi. Bunga rus olimlari akademiklar A.A.Pokrovskiy va A.M.Ugolevlarning qo`shgan hissalari o`ta katta bo`ldi. Bugungi kunda ushbu konsepsiya bo`yicha ovqatlanishni tashkil qilish iste’mol qilinadigan taomlarning organizm sarflagan energiyasini to`liq qoplashini, organizmning maqbul rivojlanishi va faoliyat ko`rsatish uchun taomlar tarkibida unga kerakli barcha moddalarning, shu jumladan almashinmaydiganlarining mavjud bo`lishini va ularning miqdori buyicha organizmga ma’lum bir nisbatlarda tushishini hamda taomlar tarkibiy qismlarining organizm fermentlari sistemasiga to`g`ri kelishini nazarda tutadi. Demak, muvozanatlashtirilgan ovqatlanish deganda tarkibida sifati va miqdori bo`yicha moddalari optimal holda bo`lgan taomlarni iste’mol qilish tushuniladi. Rossiya tibbiyot fanlar akademiyasining akademigi A.A. Pokrovskiy birinchi bo`lib balanslashtirilgan ovqatlanish formulasini ishlab chiqdi. (jadval). U kuniga 2700-2850 kkal. (ya’ni 11900 kDj.) energiya sarf qiladigan kishilar uchun mo`ljallangan. Jadvalda keltirilgan ma’lumotlardan ko`rinib turibdiki, muvozanatlashtirilgan ovqatlanish formulasi organizm uchun kerakli bo`lgan barcha almashinmaydigan va almashinadigan kimyoviy moddalar va birikmalarni o`z ichiga oladi. Balanslashtirilgan ovqatlanish konsepsiyasi sobiq ittifoq davrida qishloq xo`jalik mahsulotlarini yetishtirishni rejalashtirishda, aholini jon boshiga mahsulotlar bilan ta’minlashda, oziq-ovqat sanoati korxonalarining rivojlanishida hamda oziq-ovqat mahsulotlarini sanoat korxonalarida ishlab chiqarish va taomlar tayyorlash retsepturalarini qayta ko`rib chiqishda katta ijobiy rol o`ynadi. Uning roli shundan iboratki, organizmning oqsillarga, uglevodlarga va yog`larga bo`lgan bir kunlik talabi asosida har bir kishi uchun bir kunlik o`rtacha mahsulotlar miqdorini, uning asosida esa yillik mahsulotlar miqdorini va aholi sonini hisobga olgan holda mamlakat uchun

ularning kerakli miqdorlarini aniqlashga hamda ekin maydonlarini rejalashtirishga imkon berdi. Bundan tashqari ba’zi bir oziq-ovqat mahsulotlari, masalan, g`alla donidan olinadigan mahsulotlar (un, yormalar), qo`shimcha holda ularda yetishmaydigan mineral elementlar va vitaminlar bilan boyitilib boshlandi. Oziq-ovqat korxonalarida kimyoviy tarkibi bo`yicha balanslashtirilgan mahsulotlarni, masalan, margarinlarni ishlab chiqarish yo`lga qo`yildi. Muvozanatlashtirilgan ovqatlanish konsepsiyasi oqilona ovqatlanish nazariyasining negizini tashkil qiladi va quyidagi asosiy tamoyillarga asoslangan: - - energiya balansiga: - - organizmning asosiy oziqa moddalarga bo`lgan talabini me’yorida qondirishga; - taomlarni iste’mol qilish tartibiga; - taomlar tarkibida barcha almashinmaydigan modda va birikmalarning muqarrar bo`lishiga; - taomlar tarkibiy qismining organizm fermentlari sistemasiga mos kelishiga va boshqalarga. Organizmning energiyaga bo`lgan talabiga qarab ovqatlanish tamoyili Bir kunda iste’mol qilinadigan taomlar hisobidan olinishi mumkin bo`lgan issiqlik energiyasining miqdori organizmning bir kunda sarflagan energiyaga mos kelishi oqilona ovqatlanish nazariyasining eng asosiy va birinchi tamoyili hisoblanadi. Ma’lumki, inson uchun issiqlik olish manbai u iste’mol qiladigan taomlar hisoblanadi. Shu sababli ham odam har kuni, hatto kuniga bir necha marta ovqatlanishi kerak. Lekin uning bir kunda iste’mol qiladigan taomlari beradigan energiya miqdori organizmning bir kunda sarflagan energiyasini qoplashi zarur, ya’ni taomning beradigan energiyasi sarflangan energiyadan ko`p ham, kam ham bo`lmasligi kerak. Yuqorida ta’kidlanganidek, taomlar tayyorlash uchun ishlatiladigan mahsulotlarning kimyoviy tarkibi turli xil moddalarga boy. Mahsulotlar turlari esa undan ham boy. Bugungi kunda dunyoda taomlar sifatida 1000 dan ortiq o`simlik, hayvonot mahsulotlari va turli jonivorlar iste’mol qilinadi. Lekin iste’mol qilingan taomlar tarkibiy qismlarining barchasi

ham organizm tomonidan energiya manbai sifatida ishlatilavermaydi. Birinchi navbatda hazm bo`ladigan uglevodlar, keyin yog`lar, agar ular ham yetishmasa, oqsillar ishlatiladi. Uglevodlar energiya olish uchun asosiy manba bo`lganligi sababli organizmning ularga bo`lgan talabi yog`lar va oqsillarga nisbatan deyarli 3,5-4,5 marta ko`p bo`ladi. Taomlar tarkibida organizmga tushgan uglevodlar, yog`lar va oqsillarning hammasi ham o`zlashtirilmaydi. Adabiyotlardagi ma’lumotlarga qaraganda uglevodlar faqat 95,6 %, yog`lar 94,0 %, oqsillar esa o`rtacha 94,5 % gacha o`zlashtiriladi. Ularning qolgan qismlari axlat, ter va boshqa yo`llar orqali organizmdan chiqib ketadi. Shuning uchun ham uglevodlar, yog`lar va oqsillar bir grammining maxsus bombalarda yoqilganda beradigan issiqlik (uglevodlar o`rtacha 4,3 kkal, yog`lar 9,45, oqsillar 5,45) ularning taomlar tarkibida organizmga tushgan bir grammining beradigan issiqligidan (uglevod va oqsillarning 1 g.mi 4 kkal, yog`larning 1g.mi 9 kkal) ancha past. Organizmga tushgan uglevodlar, yog`lar va oqsillar 1 g. ning energiya berish koeffitsiyentlariga qarab, har bir taomning energiya berish imkoniyatini hisoblab chiqish mumkin. Uning uchun taom tarkibidagi oqsillar, yog`lar va uglevodlar miqdori aniq bo`lishi lozim. Ularning miqdori taomni tayyorlash uchun ishlatiladigan mahsulotlardagi miqdori bo`yicha hisoblanadi. Ma’lumki, energiya berish imkoniyatini hisoblash va boshqa moddalar uchun «Oziq-ovqat mahsulotlarining kimyoviy tarkibi. Oziq-ovqat mahsulotlari asosiy oziqa moddalarining miqdori va energetik qiymatining ma’lumotnomalari jadvallari» dan foydalanish maqsadga muvofiq bo`ladi. Masalan, taomni tayyorlash uchun 200 g. kartoshka, 30 g. o`simlik moyi va 54 g. I kategoriyali mol go`shti ishlatilgan bo`lsin. Ushbu mahsulotlardan iborat yoki tarkibiga boshqa mahsulotlar (hamda boshqa miqdorlarda) kiradigan taomning energetik qiymatini aniqlash uchun quyidagicha jadval tuziladi va quyidagi formuladan foydalaniladi. jadval

Taom tarkibidagi energiya beruvchi oziqa moddalarning miqdorini aniqlash jadvali Маҳс улот номи Таом учун ишлатилган миқдори, г. Маҳсулотнинг 100 г. даги миқдори, г. Таом тайёрлаш учун ишлатилган маҳсулотдаги миқдори, г. угл евод ё ғ о қсил угл евод ё ғ оқс ил Карто шка 200 16,5 0 ,4 2 ,5 33,0 0 ,8 5,0 Гўшт 54 - 1 6 1 8,6 - 8 ,64 10,4 Мой 30 - 9 9,9 - - 2 9,97 - Жами - - - - 33,0 3 9,41 15,9 Taomning energetik qiymati (Э): Э= Ук1 + Ек2 + Ок1, ккал, bu yerda U, YE, O - mos ravishda taomdagi uglevodlar, yog`lar va oqsillar miqdori, g; к 1 - 1 г . uglevod yoki oqsilning energiya berish koeffitsiyenti ; к 2 - 1 г . yog`ning energiya berish koeffitsiyenti. Э= 33 4 + 39,41 9 + 15,9 4= 550,3 ккал. Odam yashashi mumkin bo`lgan yoshiga nisbatan qisqa umri davrida o`zining vazniga ko`ra 1575 ko`p oziq-ovqat mahsulotlarini taom sifatida iste’mol qiladi (jadval ). Jadval Standart vazndagi odamning 70 yil davomida iste’mol qiladigan mahsulotlarining o`rtacha miqdori Mahsulot nomi O`lchov birligi Miqdo-ri Mahsulot nomi O`lchov birligi Miqdo-ri

Suv va boshqa suyuqliklar l. 50000 Sabzavotlar kg. 3400 Hayvonot yog`lari va moylar kg. 1500 Pishloq -"- 350 Kartoshka -"- 9000 Mevalar -"- 6000 Sut l. 10000 Non -"- 5000 Go`sht kg. 5000 Tuxum Dona 20000 Iste’mol qilingan taomlar hisobidan olingan energiya quyidagi asosiy uch yunalishda sarf qilinadi: asosiy modda almashinuvini ta’minlash uchun; iste’mol qilingan taomlarni hazm qilish uchun (taomning spetsifik dinamik ta’siri); to`qimalar faoliyati, ya’ni ish bajarish uchun. Asosiy almashinuv deganda to`liq osoyishtalikda aqliy va jismoniy ishlar bajarmasdan hayotni saqlab turish uchun kerak bo`ladigan energiyaning minimal miqdori tushuniladi. Asosiy almashinuv asosan uxlash va komfortli dam olish vaqtlarida (havo harorati 200S) kuzatiladi. Boshqacha qilib aytganda, uxlash va huzur qilib dam olish paytlarida odam organlarining me’yorida ishlashi uchun kerak bo`ladigan energiyaning minimal miqdoriga asosiy almashinuv deyiladi. Asosiy almashinuv standart erkaklar (30 yoshda, vazni 65 kg.) va standart xotin kishilarga nisbatan (30 yoshda, 55 kg.) hisoblanadi. Asosiy almashinuv 200Sda hali odam ovqatlanmasdan o`lchanadi. Yuqorida ko`rsatilgan haroratda va osoyishtalikda asosiy almashinuv bir soatda 1 kg. vazn uchun 1 kkal ni tashkil qiladi. Adabiyotlardagi ma’lumotlarga qaraganda asosiy almashinuv odamning jinsiga, yoshiga, vazniga va mehnat faoliyatining turiga bog`liq bo`ladi. Standart vazndan va yoshdan cheklanishi erkaklarda ham, xotin kishilarda ham asosiy almashinuvning o`zgarishiga olib keladi. Quyidagi jadvallarda har xil yoshdagi va vazndagi erkaklar va xotin kishilar uchun asosiy almashinuv ko`rsatkichlari keltirilgan.

jadval Katta yoshdagi aholi qatlamida asosiy energiya almashinuvining vaznga va yoshga bog`liqligi Эркаклар (асосий алмашинув), ккал. Хотинлар (асосий алмашинув), ккал. Масса- си, кг. Ёши Масса- си, кг. Ёши 1 8-29 30- 39 40- 59 60- 74 18-29 30-39 40-59 60-79 50 1 450 137 0 128 0 118 0 40 1080 1050 1020 960 55 1 520 143 0 135 0 124 0 45 1150 1120 1080 1030 60 1 590 150 0 141 0 130 0 50 1230 1190 1160 1100 65 1 670 157 0 148 0 136 0 55 1300 1260 1220 1160 70 1 750 165 0 155 0 143 0 60 1380 1340 1300 1230 75 1 830 172 0 162 0 150 0 65 1450 1410 1370 1290 80 1 920 181 0 170 0 157 0 70 1530 1490 1440 1360 85 2 010 190 0 178 0 164 0 75 1600 1550 1510 1430 90 2 110 199 0 187 0 172 0 80 1680 1630 1580 1500 Jadvalda keltirilgan ma’lumotlar shuni ko`rsatadiki, odamning vazni oshishi bilan, uning jinsiga qaramasdan, asosiy almashinuv ham oshib boradi. Lekin yoshning oshishi bilan asosiy almashinuv kamayib ketadi. Adabiyotlardagi ma’lumotlarga qaraganda asosiy almashinuv miqdori og`ir jismoniy ish bajarib keladigan odamlarda ancha ko`p (30 % gacha) bo`lishi mumkin. Yosh bolalarda katta yoshdagi odamlarga nisbatan asosiy almashinuv 1,3-1,5 martagacha yuqori bo`ladi. Bu yosh organizmning o`sish jarayoni bilan bog`liq. O`tgan asrning 70-yillarida iste’mol qilingan taomni hazm qilish uchun ham energiya sarf bo`lishi olimlar tomonidan tasdiqlangan edi. Sarf bo`ladigan energiya miqdori iste’mol qilingan mahsulot turiga bog`liq bo`ladi. Oqsillar iste’mol qilinganda asosiy almashinuv 30- 40 % gacha, yog`lar iste’mol qilinganda 4-14 % gacha, shakarlar iste’mol qilinganda esa 4- 7 % ga oshadi. Oqsillar, yog`lar va uglevodlar aralashgan taomlarni iste’mol qilishda asosiy almashinuvning 10-15 % gacha oshishi kuzatilgan. Jismoniy ish aqliy ishga nisbatan asosiy energiya almashinuviga juda katta ta’sir ko`rsatadi. Agar aqliy ish davrida, misol uchun, kitobni ovoz chiqarib o`qishda, asosiy

energiya almashinuvi 16 % ga oshsa, jismoniy ish bajarganda esa u bir necha marta oshib ketishi mumkin. Uni quyidagi misollarda ko`rish mumkin (jadval). Jadval Vazni o`rtacha 60 kg. bo`lgan «standart» kishining jismoniy faolligiga qarab energiya sarflashi Faollik turlari Sarflanadigan energiya, kkal/soat Uyqu 50 Uyqusiz yotib dam olish 65 Kitobni ovoz chiqarib o`qish 90 Xat yozish 100 Laboratoriyada o`tirib ishlash 110 Tovoqlarni yuvish, dazmollash va yig`ishtirish kabi uy ishlari 120-240 Laboratoriyada tik turib ishlash 160-170 Sekin yurish 190 Tez yurish 300 Lo`killab chopish 360 Chang`ida yurish 420 Eshkak eshish 150-360 Suvda suzish 180-400 Velosipedda yurish 210-540 Konkida yurish 180-600 Jadvalda keltirilgan ma’lumotlardan ko`rinib turibdiki, jismoniy ish bajarish uchun sarflangan energiyaning miqdori ishning og`irlik darajasiga bog`liq bo`lar ekan. Hozirgi vaqtda jismoniy mehnat bilan shug`ullanadigan kishilar uning og`irlik darajasiga qarab 5 guruhga bo`linadi. Birinchi guruhga asosan aqliy mehnat bilan shug`ullanadigan, ikkinchi guruhga yengil jismoniy ish bajaradigan, uchinchi guruhga o`rtacha og`irlikdagi ishlarni, to`rtinchi guruhga og`ir, beshinchi guruhga esa o`ta og`ir jismoniy ishlarni bajaradigan kishilar kiradi. Mehnat qancha og`ir bo`lsa, organizm shuncha ko`p energiya talab qiladi. Organizmning umumiy energiyaga (asosiy almashinuv, taomlarni hazm qilish, jismoniy va aqliy ishlarni bajarish uchun) bo`lgan talabi asosiy almashinuvga nisbatan hisoblanadi.

Uning uchun har bir guruhga mehnat og`irligini hisobga oladigan odamning jismoniy faollik koeffitsiyenti (JFK) ishlab chiqilgan. jadval Jismoniy faollik koeffitsiyenti Эркаклар Хотинлар Меҳнат гуруҳи ЖФК Меҳнат гуруҳи ЖФК I 1.4 I 1.4 II 1.6 II 1.6 III 1.9 III 1.9 IV 2.2 IV 2.2 V 2.4 V - Organizmning umumiy energiyaga bo`lgan talabini topish uchun asosiy almashinuv miqdorini (jinsiga, yoshiga va vazniga qarab) jismoniy faollik koeffitsiyentiga ko`paytirish kifoya qiladi, xolos. Sarf qilinadigan energiyaning umumiy miqdori aniqlangandan keyin shu energiyani qoplaydigan energetik qiymatga ega bo`lgan bir kunlik ratsion tuziladi. Organizmning energiyaga bo`lgan talabiga ta’sir qiluvchi omillar va ovqatlanish rejimi . Bundan oldingi bandda mehnat faoliyati bilan shug`ullanadigan aholi guruhlarining energiyaga bo`lgan talabi ko`rib chiqildi. Shuni ta’kidlash o`rinliki, asosiy almashuv miqdorlari va jismoniy faollik koeffitsiyentlari mo`tadil mintaqa sharoiti uchun hisoblab chiqilgan. Shu boisdan ham atrof-muhit haroratining o`zgarishi organizmning energiya sarf qilishiga ta’sir qiladi. Rasmiy adabiyotlardagi ma’lumotlarga ko`ra, mo`tadil iqlimda organizm sarflash uchun kerak bo`ladigan energiya issiq iqlimda 10 % kamaytirilishi, sovuq joylarda esa 10 % ga oshirilishi tavsiya qilingan. Taomlar energetik qiymatining issiq iqlim sharoitida 10 % ga kamaytirilishning asosiy sababi organizmning atrof-muhitga issiqliq energiyasini o`tkazish intensivligining pasayishi, sovuq iqlim sharoitlarida esa 10 % ga

ko`paytirilishi organizmning atrof-muhitga issiqliq o`tkazish darajasining oshishi bilan bog`liq . Organizmning energiyaga bo`lgan talabining nafaqat yil fasliga qarab o`zgarishi, hatto haroratning kun davomida o`zgarishiga ham bog`liqligi aniqlangan. Masalan, Markaziy Osiyo iqlim sharoitida issiq yoz kunlarida organizmning energiyaga bo`lgan talabi kechki paytlarda oshadi. Uning sababi shundan iboratki, kech paytlarda haroratning pasayishi bilan modda almashinuv jarayonlari tezlashadi va taomlar hazm qilish organlari bezlari tomonidan so`laklar ajratib chiqarish tezligi oshadi. Bundan tashqari kommunal xo`jalik xizmati tormoqlari rivojlanmagan va kam rivojlangan joylarda organizmning energiyaga bo`lgan talabi shaharlarda yashaydigan odamlar organizmining energiyaga bo`lgan talabiga nisbatan 7-15 % ga ko`p bo`ladi. Ilmiy adabiyotlardagi ma’lumotlar organizmning energiyaga bo`lgan talabini aholining etnik guruhiga bog`liqligini ham ko`rsatadi. Masalan, Qirg`iziston Respublikasining poytaxti Frunze (hozirgi Bishkek) shahrining aholisi bilan o`tkazilgan tadqiqot ishlarining natijalari quyidagilarni ko`rsatdi: mahalliy xalq - qirg`izlar teng sharoitlarda nomahalliy xalqga nisbatan (2553 kkal.) ko`p kaloriya (2618,27 kkal.) iste’mol qiladi. Huddi shunday ilmiy izlanishlar sobiq ittifoq davrida Estoniya Respublikasida ham o`tkazilgan. Bu yerda mahalliy halqning (estonlar) nomahalliy halqga (ruslar) nisbatan kam kalloriya iste’mol qilishi aniqlangan. Bu yerda shuni ta’kidlash o`rinliki, iste’mol qilingan taomning qaysi oziqa moddasi hisobidan energiyani olish organizm uchun bari bir emas. Birlashgan Millatlar Tashkiloti qoshidagi Butun dunyo sog`liqni saqlash tashkiloti mutaxassislarining bergan tavsiyalariga ko`ra organizm o`ziga kerakli energiyaning 12 % oqsillar, 33 % yog`lar, 55 % esa uglevodlar hisobidan olishi kerak. Bugungi kunda umumiy energiyada oqsillar, yog`lar va uglevodlarning amaldagi ulushlari Butun dunyo sog`liqni saqlash tashkiloti bergan tavsiyaga juda ham yaqin va oqsil 12 %, yog`lar 30-35 %, uglevodlar esa 53-58 % ni tashkil qiladi. O`zbekiston kuchli kontinental va kontinental iqlim sharoitiga ega bo`lgan mintaqa hisoblanadi. Bunday iqlim sharoitida mehnat intensivligi bo`yicha birinchi guruhga kiradigan kishilar uchun oqsillar, yog`lar va uglevodlar kaloriyalarining nisbati 13:36:51

(yoz fasli uchun esa 13:33:54), ikkinchi va uchinchi guruhlarga kiradigan kishilar uchun 12:36:52 (yoz fasli uchun 12:33:55), to`rtinchi va beshinchi guruhlarni tashkil qiladigan ishchi xodimlar uchun esa 11:36:53 (yoz fasli uchun 11:33:56) tavsiya qilinadi. Keltirilgan ma’lumotlardan ko`rinib turibdiki, organizm uchun kerakli energiyaning 50% dan oshig`i (51-55%) uglevodlar hisobidan olinishi kerak. Oshqozon hajmining kichikligi, iste’mol qilingan taomning unda faqat ma’lum bir qisqa vaqt (maksimum 7-8 soat) ichida turishi, keyin esa undan chiqib ketishi hamda boshqa sabablarga ko`ra bir kechayu-kunduz uchun zarur energetik qiymatga ega bo`lgan taomlarni birdaniga iste’mol qilishga imkon bermaydi. Shu sababli ham organizmning bir kechayu-kunduzda sarflaydigan energiyasini qoplaydigan taomlarni azaldan bir necha marta kichik hajmlarga bo`lib qabul qilish an’anaga aylangan. Taomlar iste’mol qilish soni aholining guruhiga, yoshiga, ishlab chiqarish rejimlariga, iqlim sharoitiga, bir vaqtda iste’mol qilinadigan taomlar hajmiga va boshqa omillarga bog`liq bo`lib, ovqatlanish rejimi (tartibi) deyiladi. Oaqatlanish rejimi oqilona ovqatlanishning asosiy tamoyillaridan biri hisoblanadi. Uning asosiy mazmuni shundan iboratki, birinchi marta iste’mol qilingan taomning energetik qiymati ikkinchi marta taom iste’mol qilish vaqtigacha, ikkinchi va uchinchi marta iste’mol qilingan taomlar uchinchi va to`rtinchi marta taom iste’mol qilish vaqtlarigacha organizm sarflaydigan energiyani to`liq qoplaydigan bo`lishi kerak. O`zbekistonda asosan uch marta taom iste’mol qilish tartibi (ertalabki nonushta, tushlik va kechki nonushta) an’anaga aylangan. Bunday rejimda ertalabki nonushta va tushlik hamda tushlik va kechki nonushtalar orasidagi vaqt 5-6 soatni tashkil qilishi, kechki nonushtaning esa uxlashdan 3-4 soat oldin iste’mol etilishi tavsiya qilinadi. Bundan tashqari uch martalik taomlar iste’mol qilish tartibida ular energetik qiymatining 2/3 qismidan ko`prog`i ertalabki nonushta va tushlikka to`g`ri kelishi haqida ovqatlanish bo`yicha rus olimlarining tavsiyalari mavjud. Lekin O`zbekistonning yozgi iqlim sharoitida ularning tavsiyalarini e’tiborga olish bilan birga issiq iqlim sharoitida organizmning fiziologik holati bilan hisoblashish zarur, chunki atrof-muhitning baland harorati ta’sirida taomlar iste’mol qilish organlari bezlari tomonidan so`laklar ajratib chiqarish qobiliyati va moddalar almashuvi sustlashib ketadi. Ertalabki va kechki paytlarda esa haroratning past bo`lishi natijasida so`laklar ajralib chiqishi va moddalar almashinuvi

intensivl ashadi. Shu bilan birga organizmdan tashqi muhitga issiqlikning o`tishi tezlashadi. Shu sababli ham O`zbekistonning yozgi iqlim sharoitida bir kunlik taomlar energetik qiymatining deyarli 2/3 qismi ertalabki nonushtaga (20-25%) va kechki nonushtaga (o`rtacha 40%) to`g`ri keladi. Hozirgi O`zbekiston hududida yozda taomlar energetik qiymatining asosiy qismi kechki nonushtaga to`g`ri kelishi hakida tarixiy ilmiy ma’lumotlar mavjud. Havoning sovuq kunlarida tushlikda qabul qilinadigan taomlar energetik qiymatining ulushi kechki nonushta uchun taomlar hisobidan oshiriladi. Yuqorida keltirilgan ma’lumotlar asosan aholining sog`lom qismiga taalluqli. Kasalmand kishilar uchun ovqatlanish tartibi davolash tashkilotlari xodimlari tomonidan belgilanadi va an’anaviy tartibdan keskin farq qilishi mumkin. Masalan, semizlik kasalligiga chalingan kishilarda bosh miyaning ovqatlanishni boshqaradigan markazining faoliyati odatda buzilgan bo`ladi. Shu sababli ham semiz kishilarda, ularning to`q bo`lishiga qaramasdan, doimo ovqatlanish istagi bo`ladi. Bunday doimiy ishtahani bosish (aldash) uchun taomlarni kam-kamdan 6-7 marta iste’mol qilish maqsadga muvofiq bo`ladi. Taomning kuniga necha marta qabul qilinishidan qat’iy nazar, uni qabul qilish vaqtiga rioya qilish o`ta katta ahamiyatga ega, chunki organizm taom hazm qilish organlari taom iste’mol qilib o`rgangan vaqti kelganida shiddatli ravishda so`laklar ajratib chiqara boshlaydi. Bunday vaqtda iste’mol qilingan taom juda yaxshi hazm bo`ladi va uning tarkibiy qismlari organizm tomonidan yuqori darajada o`zlashtiriladi. Agar taom doimo iste’mol qilinadigan vaqtda organizmga tushmasa, so`laklar tarkibidagi fermentlar organizmning o`ziga salbiy ta’sir ko`rsatib boshlashi mumkin. Avval taom iste’mol qilish vaqtiga rioya qilinib kelingan bo`lsa, keyin esa haqiqiy ishtaha ochilmasdan, ya’ni vaqtidan oldin taom iste’mol qilinib boshlansa, avvalgi organizmning o`rgangan vaqti kelganda bari-bir so`laklar ajralib chiqara boshlaydi va ishtaha ochiladi. Ishtahasi ochilgan odam yana taom iste’mol qilishga majbur bo`ladi. Shunday qilib, avvalgi hazm bo`lmagan taom ustiga yangi taom tushaveradi. To`q qoringa taom iste’mol qilaverish ertalab ham, tushlikda va kechqurun ham qaytarilaverishi mumkin. Uning natijasida odamning semirib, qorni osilib qolishi va boshqa kasalliklar ham kelib chiqishi ehtimoldan holi emas. Vatandoshimiz ibn Sino bundan ming yil oldin

taom ustiga taom iste’mol qilishning zarari to`g`risida o`zining «Gigiyena bo`yicha traktat» asarida shunday deb yozgan edi: «Taom izidan taom iste’mol qilaverish uch tomonlama zarar keltiradi: birinchisi- hazm qiluvchi kuch birinchi taomdan ozod bo`lmasdan ikkinchisini hazm qilishni boshlashi kerak, bu esa shu kuchni zaiflashtiradi; ikkinchisi- hazm bo`lgan hazm bo`lmagan taom bilan aralashadi va shu holatda tomirlarga o`tadi va tiqinlar hosil qiladi; uchinchisi - hazm bo`lgan taom hazm bo`lmagan taom bilan aralashib, uning bilan birga siljishning o`rniga oxirgi taom hazm bo`lmaguncha ushlanib qoladi; shunday qilib, ular oshqozonda kerak bo`lganidan ko`ra uzoq saqlanib qoladi va chiriy boshlaydi». Ovqatlanish rejimida yana shunga e’tibor berish lozimki, har bir iste’mol qilinadigan taomda almashinmaydigan moddalarning organizm talabi darajasida mavjudligini ta’minlashga harakat qilish kerak. Agar hech iloji bo`lmasa, masalan, ertalabki nonushta tarkibida yetishmagan yoki bo`lmagan zarur moddalarni tushlikka mo`ljallangan taomlar tarkibida organizmga tushirishga harakat qilish kerak. Taomlar tayyorlash uchun ishlatiladigan mahsulotlar turi qancha ko`p bo`lsa, organizm unga kerakli moddalar bilan shuncha yaxshi ta’minlanadi, chunki bitta yoki ikkita mahsulotlarda bo`lmagan moddalar uchinchi va to`rtinchilarida bo`lishi mumkin.

Adabiyotlar: 1. Учебное пособые по питание А.В. Мазурин 1995 г 2. Справочник медицинской сестры по уходу. С.С. Виагородова. Е.Я.Гагунова. Е.М. Фатеева 1999й. 3. Внутренные забалевании Маслова 1990 й. 4. Болалар касаллиги В.А. Белоусова 1992 й. 5. Справочник практического врача 1995 й.

O'xshashlar

Oqilona ovqatlanishning inson sog`ligi va hayoti uchun ahamiyati

Sportchilarning oqilona ovqatlanishi

Qishloq mehnatkashlarining oqilona ovqatlanishi

Maktab o’quvchilarining oqilona ovqatlanishi

Oqilona ovqatlanish nazariyasi va ovqatlanish konsepsiyalari