Озиқ-овқат хомашёси ва маҳсулотларининг кимёвий таркиби, унинг технологик аҳамияти - Oziq-ovqat texnologiyasi - Referatlar

Озиқ-овқат хомашёси ва маҳсулотларининг кимёвий таркиби, унинг технологик аҳамияти

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

343.5 KB

Ko'chirib olish

Озиқ-овқат хомашёси ва маҳсулотларининг кимёвий таркиби, унинг технологик аҳамияти Режа: 1.Ўсимлик хомашёси 2.Ўсимлик тўқимасининг тузилиши 3. Ўсимлик ҳужайрасининг тургор ва плазмолизи 4. Мева ва сабзавотнинг кимёвий таркиби

Ишлаб чиқарилган консерваларнинг 65 - 70%ни ўсимлик маҳсулотлари ташкил этади. Улар таркиби углевод, органик кислоталар, хушбўй компонентларга бой. Мева ва сабзавотлар кўплаб микро- ва макроэлемент, витамин ва бошқа қимматли компонентларга эга. Ўсимлик консерваларининг турлари жуда кўп. Сабзавотдан табиий, газакбоп, овқатланиш консервалари, тузлама ва маринадлар, компотлар ишлаб чиқарилади. Мева ва резавор маҳсулот компот, қанд қўшиб ишлаб чиқарилган консервалар тайёрлашда хомашё ҳисобланади. Мева ва сабзавот шарбатлари, қайла, болалар ва парҳез консервалари, ярим тайёр маҳсулотлар ишлаб чиқариш кенг тарқалган. Консервалаш технологияси, ишлаб чиқаришнинг техник – иқтисодий кўрсаткичлари, маҳсулот сифатини хомашёнинг тузилиши ва кимёвий таркиби белгилайди. Ўсимлик тўқимасининг тузилиши Ўсимлик ҳужайраси . Ўсимлик тўқимаси паренхим ва прозенхим ҳужайралардан иборат (1-расм). Паренхим ҳужайралар думалоқ ёки кўп қиррали шаклга эга, турли кесимдаги ўлчами 10 - 60 мкм ни ташкил этади. Тугунак мева ва сершарбат меваларда паренхим ҳужайраларнинг кўндаланг кесими 1 мм ни ташкил этиши мумкин. 1-расм. Ўсимлик ҳужайралари : а , б – паренхим (1 - ядро ва ядрочалар ; 2 – цитоплазма ; 3 – вакуоль ; 4 – ҳужайра девори ; в – прозенхим . Прозенхим ҳужайралар кўпроқ узунчоқ шаклга эга бўлади . Уларнингб) а) в)

кўндаланг кесими ўлчами тахминан паренхим ҳужайраларни сингари бўлади , узунлиги эса баъзан бир неча сантиметрга ҳам етади . Мева ва сабзавот тўқимаси асосан паренхим ҳужайралардан иборат. Етилган меваларнинг ҳужайраси юпқа эластик қобиққа, протопласт ва вакуолга эга. Протопласт таркибига цитоплазма, ядро ва таркибий қисм: пластидалар, крахмал доначалари, ўсимлик мойи, айрим тузлар кристаллари киради. Ҳужайра қобиғи кристаллик зарралар - мицеллардан иборат ва шишасимон шаффоф ноғорапарда кўринишига эга. Ёш ҳужайра қобиғи жуда юпқа бўлиб, целлюлозадан ташкил топган. Ҳужайранинг ривожланиши давомида қобиқ ўлчамлари катталашади, унда протопектин, гемицеллюлозалар, баъзан кутин, суберин ёки лигнин йиғилади. Қобиқни ташкил этувчи сувда эримайдиган моддалар қобиқ ва мувофиқ равишда ҳужайрани мустаҳкам қилади. Цитоплазма шаффоф дилдироқсимон масса бўлиб, ёш ҳужайра қобиғи ичкариси ҳажмини тўлиқ эгаллайди. Етилган ҳужайрада цитоплазма юпқа қатлам кўринишида бўлиб бевосита қобиқ ва ҳужайрани бир неча йўналишда кесиб ўтувчи плазма ипларига ёпишган бўлади. Цитоплазманинг 60 - 90% ни сув ташкил этади. Қолган қисмининг 65% ни оқсил, 12% ни углеводлар, ёғ ва липоидлар 12%, аминокислоталар 1,5% ни ташкил этади. Бундан ташқари, цитоплазмада циклик тўйинмаган алкоголь холостерин С 27 Н 45 ОН ёғсимон фосфатид лецитин, органик кислоталар тузлари, фосфор кислотаси жойлашган. Протоплазма оқсилининг кўпчилигида фосфор мавжуд. Цитоплазма донали тузилишга эга ва уч қатламга бўлинади: плазмолемма, мезоплазма ва тонопласт. Плазмолемма (мембрана)- цитоплазманинг ҳужайра қобиғига туташган ташқи қатлами. Мезоплазма – цитоплазманинг асосий марказий қатлами. Тонопласт – цитоплазманинг вакуола билан чегарадош ички қатлами. Ҳужайра ядроси ҳужайранинг цитоплазмасида жойлашади ва унинг кўпайиш ҳамда ўсишида катта аҳамиятга эга. Жумладан, фермент ҳосил бўлиши жараёнини ядро билан боғлиқ деб тахмин қилинади. Кимёвий таркиби бўйича ядролар цитоплазма билан ўхшаш, лекин

нуклеопротеидларнинг кўплиги билан фарқ қилади. Пластидлар хлоропласт, хромопласт ва лейкопластларга бўлинади. Хлоропластлар янги ўсимликларда органик моддалар ҳосил қилувчи фотосинтез жараёнида муҳим роль ўйнайди. Хлоропласт марказида крахмал синтез қилувчи вакуоль жойлашган. Хромопластларда каротин мавжуд бўлганлиги туфайли улар пушти рангга бўялган бўлади. Улар нотўғри шаклга эга бўлган пластинка, игна ва доначалардан иборат. Лейкопластлар – шарсимон ва чўзиқ шаклдаги рангсиз пластидалардан иборат. Улар асосан тугунакмевада, ўсимлик илдиз ва уруғларида бўлиб, ҳужайра ядроси яқинида тўпланади. Айрим хомашёларда (масалан, картошка) лейкопластидлардан крахмал ҳосил бўлади. Пишиб етилиш даврида айрим турдаги пластидалар бошқа турга ўтиши мумкин. Крахмал доналари пластидаларда тўпланади ва кристаллик тузилишга эга. Доналар шакли ўсимлик тури ва пластида тузилишига боғлиқ. Алейрон доналар – заҳира оқсил моддалар. Доналар шакли – юмалоқ, ўлчами кичик. Алейрон доналар дуккаклилар уруғида кўп миқдорда йиғилади. Улар крахмал доналари орасида жойлашади. Ўсимлик мойлари захира энергетик материали вазифасини бажаради ва асосан ўсимлик уруғида йиғилади. Вакуоллар бўшлиқлардан иборат бўлиб, ҳудуди протоплазма билан чегараланган. Ривожланмаган ҳужайрада вакуола йўқ. Ҳужайра етилиши билан унда кўп миқдорда майда вакуолалар пайдо бўлади ва кейинчалик бирлашади. Вакуолалар ҳужайра шарбати билан тўлган бўлади. Ҳужайра шарбати сувда эриган органик моддалар: қандлар, оқсиллар, кислоталар ва уларнинг тузлари, ошловчи моддалар, гликозидлар, сувда эрувчи витаминлардан иборат. Етилган ҳужайрали пишган хомашёда шарбат миқдори пишмаган хомашёга нисбатан кўп бўлади.

Ўсимлик ҳужайрасининг тургор ва плазмолизи Қобиқ билан чегарадош бўлган тирик ҳужайранинг протоплазма қатлами ярим ўтказиш хусусиятига эга. У сув ўтказади, аммо сувда эриган моддаларнинг кўп қисмини ушлаб қолади. Шунинг билан у ҳужайра ва ҳужайралараро бўшлиқда концентрациялар тенглашишига йўл қўймайди. Шу сабабли ҳужайра ҳужайра шарбатида эриган моддалар цитоплазмага осмотик босим билан таъсир кўрсатади. Ушбу босим қиймати қуйидаги формула ёрдамида ҳисобланади:СRT р , бунда: р – босим, Па; С – эритманинг моляр концентрацияси, моль/м 2 ; R – газ доимийлиги, у 8,3 Ж/(моль·К)-га тенг; Т - мутлоқ температура, К. Етилган мева ва сабзавот ҳужайрасидаги осмотик босим, одатда, 0,49 дан 0,98 МПа гача ўзгаради. Бунинг натижасида протоплазма ҳужайра қобиғига зич ёпишади. Ҳужайра қобиғи ўз навбатида ҳамма томонга чўзилади. Ҳужайранинг бу таранг ҳолат тургор дейилади (2 – а расм). 2 – расм. Ўсимлик ҳужайраси: а) тургор; б) плазмолиз. Тургорни ўзгартириш мумкин. Бунинг учун ҳужайралараро бўшлиқ қанд ёки ош тузининг концентрланган эритмаси билан тўйинтирилади. б) а)

Ҳужайра шарбати концентрациясидан баландроқ бўлган моляр концентацияда ҳужайрани ўраб турган эритма янада баландроқ осмотик потенциалга эга. Намликнинг бир қисми ҳужайрадан ҳужайралар аро бўшлиққа ўтади ва протоплазма сиқилади. Бундай ҳолат плазмолиз деб аталади (2 - б расм). Агар концентрланган эритмалар таъсири, масалан, уни сув билан сиқиб чиқариш орқали, бартараф этилса, у ҳолда тургор тикланиши мумкин. Бундай ҳолат деплазмолиз дейилади. Қайтарилиш даражаси эритма модданинг тури, концентрацияси ва давомийлигига боғлиқ. Протоплазманинг қайтарилмас ўзгаришлари иситиш натижасида вужудга келади. Иссиқлик таъсири натижасида оқсиллар тугилади. Мева тўқимаси ҳужайра цитоплазмасининг коагуляцияланиши учун 50 - 60 0 С температура етарли бўлади. Камроқ намликка эга бўлган уруғлар цитоплазмаси 70 - 80 0 С ли иситишга чидайди. Ўсимлик тўқималарининг кўриниши. Ўсимлик тўқимасининг алоҳида ҳужайралари протопектиндан иборат бўлган оралиқ пластинкалар воситасида ўзаро мустаҳкам туташган бўлади. Бу пластинкалар ҳужайра қобиғи билан биргаликда паренхим тўқималарнинг асоси (скелети)ни ташкил этади. Ҳужайра қобиқлари орасидан цитоплазманинг жуда нозик иплари - плазмодесмлар ўтган. Улар икки қўшни ҳужайра протопластларини ўзаро туташтиради. Ҳужайралар оралиғидаги масофа ҳужайралараро ўтиш жойини ташкил этади. Ўтиш жойларида ҳаво ва ҳужайра нафас чиқаришида ҳосил бўлган карбонат ангидрид гази (СО 2 ) йиғилади. Газлар миқдори ниҳоятда кўпайиши ва ҳужайра ҳажмининг ўсиши 30%гача етиши мумкин. Ўсимлик тўқималарининг қуйидаги турлари мавжуд. Бирламчи меристема – ўсимликнинг ўсаётган органлари тўқимаси (ўсимлик тана ва илдизи тўқималари). У ўсмай қолган паренхим цитоплазмадан тўлиб қолган ҳужайралардан иборат. Бирламчи меристемада газлар ва ҳужайралараро йўлак йўқ. Асосий паренхима – ривожланган паренхим ҳужайралардан иборат тўқималар. Уларда ҳужайра шарбатига тўла вакуолалар, пластидалар ва бошқа қўшмалардан иборат. Тўқимада ҳужайралараро бўшлиқ ва ўтиш жойлари яққол ажралган. Бу тўқималардан етилган мева ва барглар ташкил топган.

Пўстлоқ тўқималари ёки эпидермис – мева пўстлоғи, бирламчи меристеманинг юза қатламидан ташкил топган. Илдиз, тана, ҳаттоки меваларда пўстлоқ субериндан тўйинган қатламли ҳужайраларга эга. Бу тўқималардан ташкил топган ҳужайра қўнғир рангга эга бўлиб, перидермалар деб аталади. Механик тўқима – ўсимлик органларига мустаҳкамлик берувчи тўқима. У қобиғи қалин бўлган ҳужайралардан иборат. Ён томонлари ёки бурчаклари қалинлашган қобиқли тирик прозенхим ҳужайралардан иборат механик тўқима колленхим деб аталади. Жонсизланган прозенхим ҳужайралардан ташкил топган механик тўқима склеренхим тўқима деб аталади. Ўтказувчи тўқималар – ўта узун ўлчамли прозенхим ҳужайралардан иборат тўқималар. Улар, одатда, ўсимлик танасида учрайди. Мева ва сабзавотнинг кимёвий таркиби Ўсимликларнинг яшил қисмида сув ва карбонат ангидридидан қуёш нури таъсири остида углеводлар ҳосил бўлади. Бу жараён фотосинтез деб аталади. Қуёш энергияси мураккаб органик бирикмалар ҳосил қилиш ва тизим эркин энергиясини оширишдаги молекулалараро боғланишларни қуришни фаоллаштириш учун сарфланади. Хлорофилл фотосенсибилизатор, яъни ёруғлик нури энергиясини ютиб, фотосинтез жараёнини амалга ошириш учун хизмат қилувчи модда. Фотосинтез жараёнида фермент таъсири остида қатор оксидланиш- қайтарилиш реакциялари содир бўлади. Оқсиллар бу жараёнда углекислотанинг бирламчи акцептори ва реакция катализатори сифатида иштирок этади. Фотосинтез ўтиш вақтида сув парчаланиб водород ва кислород ҳосил қилади. Хлоропласт ютган карбонат ангидридни водород қайтаради, натижада қанд – гексоза ҳосил бўлади. Кислород эса атмосферага ажралиб чиқади. Фотосинтезнинг бирламчи маҳсулотлари кейинги ўзгаришларга дуч келади ва ўсимликнинг турли кимёвий моддаларини ҳосил қилади. Бу ўзгаришлар ферментлар ёрдамида амалга ошади ва қуёш энергиясини талаб этмайди. Азотли ва минерал моддалар ўсимликка илдиз системаси томонидан ердан етказиб берилади. Сув. Сув табиатда энг кўп тарқалган модда ҳисобланади.

Озиқ-овқат маҳсулотлари таркибида бўлган сув боғланмаган ёки эркин сув ва боғланган сув турга ажратиш мумкин. Академик П.А Ребиндер таклифига биноан, материал билан боғланган сувнинг боғланиш кучи энергиясининг миқдорига қараб, кимёвий, физик- кимёвий ва физик-техник гуруҳларга ажратган. Сувнинг фаоллиги (А w ) деб бир хил температурада ҳисобга олинган маҳсулот устидаги буғнинг қовушқоқлиги (Р 1 ) -нинг тоза сув устидаги буғ қовушқоқлиги (Р 0 ) га айтилади ва қуйидагича ифодаланади: 0 1 P P Аw , А w нинг қиймати бирдан кечик бўлади. Қуруқ моддалар . Маҳсулот таркибидаги сувдан ташқари барча модда унинг қуруқ моддаси деб тушунилади. Айрим консерваларнинг тайёрлиги қуруқ модданинг миқдорига қараб белгиланади. Хомашё, буғ, электроэнергия, совуқ, ишчи кучининг бирлик сарфи ҳамда ускуна унумдорлиги, ишлаб чиқариш циклининг давомийлиги ва консервалар сифати хомашё таркибидаги қуруқ модданинг дастлабки миқдорига боғлиқ. Ишлаб чиқаришда қуруқ модда кўпинча рефрактометр ёрдамида топилади. Рефрактометр фақат сувда эриган қуруқ модда миқдорини фоиз ҳисобида кўрсатади. Дарахт меваси ва резавор меваларда 10 дан 20% гача бўлади. Сабзавотнинг таркибида қуруқ модда камроқ бўлиб 4 - 10% ни ташкил этади. Сабзининг қуруқ модда миқдори кўпроқ бўлиб, ўртача 14% ни ташкил этади, кўк нўхатда 20% гача, жўхорида 25% ни ташкил этади. Қуруқ модда миқдори хомашёнинг тур ва навига ҳамда иқлим шароитига боғлиқ. Углеводлар . Мева ва сабзавот қуруқ моддасининг кўп қисмини (90%) углеводлар ташкил этади. Ўрта ёшли одамнинг ўртача суткадаги рациони ҳазм этиш бўйича 500 г углеводдан ташкил топган бўлиши керак. Мева ва сабзавот углеводларига қандлар, крахмал, целлюлоза,

гемицеллюлозалар ҳамда пектин моддалари киради. Қандлар. Мева ва сабзавотда, асосан, моносахарид (гексоза)лар глюкоза, фруктоза ва дисахаридлардан сахароза мавжуд. Озроқ миқдорда арабиноза, ксилоза, манноза, галактоза, рибоза, рамноза, сорбоза каби моносахаридлар ва мальтоза, генциобиоза каби дисахаридлар ҳамда ўз тузилиши бўйича қандларга яқин бўлган олти атомли спиртлар (маннит, сорбит) мавжуд. Инсон организмида глюкоза ва фруктоза бевосита қонга сўрилади. Шунинг учун улар тез ва яхши ҳазм бўлади. Сахароза эса организмда мавжуд бўлган инвертаза ферменти ёрдамида гидролизланади, натижада глюкоза ва фруктоза ҳосил бўлади. Қандлар ширин таъми билан ажралиб туради. Ширинлик чегараси (ширин таъм сезиларли бўлган минимал концентрация) фруктоза учун 0,25%, глюкоза учун 0,55% сахароза учун эса 0,38% ни ташкил этади. Таъм кўрсаткичлари мева ва сабзавот таркибидаги нафақат қанд миқдорига, балки кислота, ошловчи моддалар, эфир мойлари ва бошқа бирикмаларга ҳам боғлиқ. Мева ва сабзавотларнинг таъм кўрсаткичларини баҳолаш учун уларнинг қанд-кислота кўрсаткичлари топилади. Қанд кислота кўрсаткичи қанднинг фоиздаги миқдорининг кислотанинг фоиздаги миқдорига нисбати тушунилади. Мевалардаги қанд миқдори ўртача 8 - 14% ни ташкил этади, узумда у анча кўп (18 – 22%, баъзан 26% гача). Уруғли маҳсулотларда қандлардан фруктозанинг миқдори кўпроқ, глюкоза ва сахарозанинг миқдори кам. Гилос, олча ва олхўри (венгерка), узум ва бошқа резавор меваларнинг таркиби глюкозадан бой, сахароза эса деярли йўқ. Ўрик ва шафтолида сахароза кўп, моносахаридлар эса анча кам. Сабзавотда ўртача 4% қандлар мавжуд. Илдизмевалар (лавлаги, сабзи), айниқса полиз экинлари (тарвуз, қовун)даги қанд миқдори анча кўп. Томатлар, бақлажон, қалампир, рангли карам, сабзида глюкоза ва фруктоза кўпроқ, яшил нўхатда эса сахароза кўпроқ. Крахмал. Крахмал инсон организмида тезда ферментатив йўл билан парчаланади: аввало амилаза таъсири остида гидролизланиб, декстрингача парчаланади, сўнгра мальтоза ҳосил бўлади, у ўз навбатида мальтаза ферменти таъсири остида глюкозагача парчаланади. Крахмал асосан тугунакмева ва донларда йиғилади. Картошкада (12 -

25%), кўк нўхат, ширин жўхорида кўп миқдорда крахмал бўлади. Кўплаб мева ва сабзавотда крахмал миқдори кам (1% атрофида). Ўсимликларда крахмал ўлчами 0,002 мм дан 0,15 мм гача бўлган овал, шарсимон ёки тармоқланган шакллар ҳосил қилади. Крахмал доналарининг қобиғи амилопектиндан, ички қисми эса амилозадан таркиб топган бўлади. Амилоза глюкоза қолдиқларининг спиралсимон шаклда буралган узун занжиридан иборат. Бир неча шундай параллель занжир амилоза молекуласини ҳосил қилади. Амилопектин молекуласи жуда тармоқланган. Ундаги асосий занжирга ёнлама кўринишда 25 - 30 глюкоза қолдиғи уланган. Амилозанинг молекуляр массаси 10 000 – 100 000, амилопектин- ники 50 000 – 1 000 000 га тенг. Мева ва сабзавот крахмалидаги амилопектин ва амилоза нисбати (% - да) мувофиқ: картошканикида - 20 ва 80; жўхориникида - 22 ва 78; гуручникида - 17 ва 83; олманикида 100 ва 0. Совуқ сувда крахмал эримайди, иссиқ сувда амилоза эрийди, амилопектин шишади ва катта қовушқоқликка эга клейстер ҳосил қилади. Крахмалнинг клейстерланиш температураси 62 - 73 0 С оралиқда бўлади. Эритмада иситилаётган крахмал конвекцияга қаршилик кўрсатади. Бу эса консерва стерилланиши вақтини чўзади. Жўхори донларида гликоген полисахариди мавжуд, у гидролизланганда глюкоза ҳосил бўлади. У тузилиши бўйича амилопектинга ўхшаш, иссиқ сувда яхши эрийди. Целлюлоза (клетчатка). Мева ва сабзавотнинг аксарияти 1 - 2% целлюлозага эга. Кабачок, бодринг, тарвуз, қовун таркибида целлюлоза жуда кам бўлиб 0,2-0,5%ни ташкил этади. Инсон организми целлюлозани ҳазм қилолмайди. Лекин унинг озроқ миқдори фойдали, чунки ичаклар перистальтикасини (овқат қолдиқларини тозалаш жараёни) яхшилайди. Целлюлозанинг молекуласи ип шаклига эга ва 1400 - 10000 дона глюкоза қолдиқларидан ташкил топган. Целлюлозанинг 60 - 70 молекуласи бир тутамга – мицеллага бириккан бўлиб, тўрсимон тизим ҳосил қилади. Целлюлоза сув ва органик эритувчиларнинг кўпчилигида эримайди. У фақат Швейцер реактиви [С u ( NH 3 ) 4 ] ( OH ) 2 ва концентрланган минерал кислоталарда қайнатилганда эрийди.

Целлюлозанинг ортиқча миқдори овқатни дағаллаштиради, ошқозон- ичак тизимида ажралган фермент ҳам барча компонентларигача етиб бораолмайди. Натижада ёмон ҳазм бўлади. Парҳез ва болалар консервалари ишлаб чиқиш учун целлюлозаси камроқ хомашё ишлатиш афзалроқ ҳисобланади (қовоқча, ошқовоқ ва б.). Целлюлоза ўсимлик хомашёсининг механик ва термик таъсирларга нисбатан чидамлилигини оширади, аммо айрим технологик жараёнлар (ишқалаш, буғлатиш) амалга оширилишини қийинлаштиради. Гемицеллюлозалар. Гемицеллюлозалар ўсимлик ҳужайраларининг қобиғи таркибига киради. Улар юқори молекулали полисахаридлардир ва гексозанлар (галактан, маннан) ва пентозанлар (арабан, ксилан)дан ташкил топган. Гемицеллюлозларнинг таркибий қисми гидролизланганда қандлар ҳосил қилади. Арабан кенг тарқалган. Дуккаклилар уруғида галактан мавжуд. Мева таркибидаги пентозанлар миқдори 0,5 - 1,0% оралиғида бўлади. Гемицеллюлозларнинг кўпчилиги сувда эримайди, ёпишқоқ эритма ҳосил қилувчи айрим пентозанлар бундан мустасно. Целлюлозага қараганда гемицеллюлоз ноустуворроқ, фермент ёки кислота таъсири остида парчаланади ва қандлар ҳосил қилади. Концентрацияси баланд хлорид кислота билан қайнатганда пентозанлардан фурфурол ҳосил бўлади. Уни ишлаб чиқариш чиқитларидан қайта фойдаланишда ишлатиш мумкин (сабзавот ўзаги, жўхори танаси стержени ва ҳоказо). Пектин моддалари. Пектин моддалари ўсимлик тўқималарининг ҳужайра қобиғи ва ўртанчи пластинкалар таркибига киради. Унинг олма, ўрик, олхўри, клюква таркибидаги миқдори тахминан 1%ни, беҳи, крижовник, қора қорағат таркибида эса – 1,5%ни, сабзида – 2,5% ни ташкил этади. Пектин моддалари ошқозон – ичак касалликларини даволашда ижобий роль ўйнайди. Улар мева консистенциясига, консервалашда ўз структурасини сақлашига, қандли мева қайнатма маҳсулотларининг қотиш даражасига, мева шарбатларининг шаффофланишига, томатни ишқалаш жараёнида чиқитга чиқиш миқдорига сезиларли таъсир кўрсатади. Пектин моддалари углеводларнинг юқори молекулали ҳосилалари ҳисобланади. Уларнинг асосига полигалактурон кислотаси ва унга эфир боғлари билан бирикувчи метоксил гуруҳлари киради. Унинг тузилиши

қуйидагича: Пектин моддаларига пектин ва пекто кислоталари, пектин ҳамда протопектин киради. Пектин кислотаси карбоксил гуруҳининг бир қисми метанол, баъзан этанол билан этерификацияланган. Пекто кислотасида метоксил гурухи умуман йўқ. Пектинлар карбоксил гуруҳлари турли даражада метоксилланган ва нейтралланган пектин кислотасидир. Пектин гидролизланиб ҳосил бўлган маҳсулотда унинг молекуласи таркибига кирмайдиган моддалар топилган, бу: ёт моддалар ҳисобланган арабиноза ва галактоза, галактурон кислотаси парчаланиши натижасида ҳосил бўлган уксус кислотаси. Пектин молекуласи ипсимон структурага эга. Пектиннинг молекуляр массаси бир неча юз мингга етади. Пектиннинг желе ҳосил қилиш хусусияти полигалактурон кислотаси занжири узунлигига боғлиқ – занжир қанчалик узун бўлса, шунчалик яхши желелайди ҳамда метоксилланиш даражаси шунчалик юқори бўлади. Протопектин жуда мураккаб тузилган. Протопектин занжирлари ўзаро кальций, магний ва нордон фосфор мостикаси ионлари билан бириккан гигант ўлчамли пектин молекуласи деб тахмин қилинади. Бу молекула целлюлоза, қандлар, уксус кислотаси қолдиқларини ўз ичига олиши мумкин. Етилмаган мевада сувда эримайдиган протопектин мавжуд. У ўсимлик тўқималарини мустаҳкамлайди. Мева етилиши билан биргаликда протопектиннинг бир қисми парчаланади ва сувда эрувчан пектинга айланади. Бу жараён ўсимликда мавжуд бўлган протопектиназа ферменти ҳамда органик кислоталар таъсири остида амалга ошади. Протопектиннинг етилган мевада қолган қисмини пектинга айлантириш маҳсулотни иситиш орқали амалга оширилиши мумкин. Меванинг нордонлиги протопектинни парчаланишига ёрдам қилади. Пектин молекуласи қанча кичик бўлса, унинг сувда эриш хусусияти шунчалик баланд бўлади. Пектиннинг молекуляр массаси катталиги туфайли унинг сувдаги эритмалари, бошқа юқори полимерлар эритмаларига ўхшаб,

коллоид эритмаларга мансуб бўлган қатор хусусиятларга эга. Пектин эритмадан пектат кальций кўринишида чўкмага тушурилиши мумкин. Бунинг учун пектинэстераза (пектинметоксилаза, пектаза ёки пектилгидролаза) ферментидан фойдаланилади. Фермент протопектиндаги эфир боғларининг гидролитик парчаланиши катализини таъминлайди. Биокимёвий реакция натижасида пектин ҳосил бўлади. Пектиннинг эрувчан кўпгалактуронли кислотагача парчаланиши полигалактуроназа (пектиназа, пектолаза, полигалактуронид гликаногид- ролаза) ферменти ёрдамида амалга ошади. Бу фермент полигалаутурон кислотаси звенолари орасидаги боғларни узади. Сув иштирокида иситиш пектин парчаланишига олиб келади. Азотли моддалар . Сабзавот ва мева азот моддаларининг катта қисмини оқсиллар ҳамда уларга эргашувчи аминокислоталар ва амидлар ташкил этади. Бундан ташқари, оқсил бўлмаган азотли моддалар: нуклеин кислоталари, аммиак тузлари, нитритлар, айрим витаминлар, гликозидлар ҳам мавжуд. Оқсиллар. Оддий оқсиллар . Оқсиллар ёки протеинлар – юқори молекуляр органик бирималар бўлиб, молекулалари  -аминокислоталардан тузилган. Оқси л таркибига қуйидага элементлар киради (%): углерод - 50,1 - 54,5, кислород - 21,5 – 23,5, водород - 6,5 – 7,3, азот - 16,6 – 17,6, олтингугурт - 0,3 – 2,5, фосфор - 0,1 – 2. Баъзи бир оқсилларнинг таркибида оз миқдорда йод, темир, мис, бром, марганец, рух, кальций ва бошқа моддалар учрайди. Оқсиллар ҳужайраларнинг энг муҳим таркибий қисмидир. Организмда оқсиллар турли хил функцияларни бажаради: ҳужайранинг структура материали сифатида хизмат қилади; тўқимада моддалар алмашинувининг ҳамма реакцияларини катализлайди; оқсиллар энергия манбаи ҳисобланади, уларнинг оксидланиши натижасида энергия ажралиб чиқади. Оқсиллар икки синфга бўлинади: оддий оқсиллар ва мураккаб оқсиллар. Оддий оқсилларга альбуминлар, глобулинлар, гастонлар, прота- минлар киради. Мураккаб оқсиллар таркибига фосфопротеинлар, глюко- протеинлар, хромопротеинлар, нуклеопротеинлар, липопротеинларни киритиш мумкин. Нооқсил азотли моддалар. Ўсимлик тўқимасида нооқсил азотли моддалардан нуклеин кислоталари мавжуд. Улар пурин ёки пиримидин асосдан, фосфор кислотаси ва қандлардан иборат. Рибонуклеин (РНК) ва

дезоксирибонуклеин (ДНК) кислоталари маълум. Уларнинг таркибига дезоксирибоза киради. ДНК ҳужайра ядросида жойлашади, синтез қилинувчи оқсиллар структурасини ҳамда маълум даражада наслни белгилайди. РНК ҳам ядро ҳам ҳужайра протоплазмасида жойлашади ва оқсил биосинтезида иштирок этади. Ёғлар. Ёғлар юқори каллорияли бўлиши баробарида қимматли энергетик материал вазифасини бажаради. Ўсимлик ёғлари унда ленол ва линолен кислоталари бўлганлиги ҳамда инсон организми уни яхши ҳазм қилганлиги учун рационда албатта бўлиши керак. Суткадаги ўртача керакли миқдори 80 - 100 граммни ташкил этади. Мева ва сабзавот тўқимасида ёғлар миқдори жуда кам. Лекин улар жуда катта аҳамиятга эга, чунки ўсимлик ҳужайраси протоплазмасига киради ва модда алмашинишини ростлайди. Ёғлар сувда эримайди ва гидрофоб хусусиятга эга. Ушбу хусусиятлари туфайли ҳужайра цитоплазмаси ўтказувчанлигига таъсир этади. Заҳира озуқа моддаси бўлганлиги учун ёғлар ўсимлик уруғида йиғилади ва 15 - 25%ни ташкил этади. Ўсимлик мойлари триглицеридлар аралашмаси бўлиб, уларнинг таркибига асосан тўйинмаган ёғ кислоталари киради. Кунгабоқар мойи таркибида 39% олеин кислотаси, 46% линол кислотаси ва 9% стеарин кислотаси бор. Тўйинмаган ёғ кислоталарининг миқдори юқори миқдорда бўлганлиги учун ўсимлик мойлари хона температурасида суюқ ҳолатга эга бўлади. Органик кислоталар . Мева ва сабзавот органик кислоталар, уларнинг нордон ва асос тузларига эга. Кўплаб мева ва сабзавотнинг умумий кислоталилиги 1% дан ошмайди. Лекин ўрик, гилос, қизил олчанинг айрим навларида 2,5%гача етади, қора қорағатда эса 3,5% ни ташкил этади. Янги мева ва сабзавот ҳар доим нордон реакцияга эга (рН < 7), рН қийматига қараб улар кислотали (рН 2,5 - 4,2) ва нокислотали (рН 4,3 - 6,5) га бўлинади. Кислотали муҳит моғор ва дрожжалар учун қулай, аммо температурага чидамли бактерияларнинг кўпчилиги унда ривожланмайди. Моғор ва дрожжалар иситищда нисбатан осон ҳалок бўлишини ҳисобга олиб кислоталилиги баланд маҳсулотлар 80 - 100 0 С температурада пастеризация ёки стерилизацияланади; бактериялар яхши ўсадиган нордонлиги кам маҳсулотлар консерваси учун юқорироқ температура, яъни 112 - 130 0 С

қўлланилади. Кислоталар сахароза инверсияланишини таъминлайди. Улар маълум миқдорда желе ҳосил қилиш учун керак. Улар консервада маълум таъм ҳосил қилади ва модда алмашинув жараёнида алоҳида аҳамиятга эга. Инсон организмида кислоталар кераксиз йиғилмаларни, масалан мочевина кислотаси тузларини парчалайди. Натижада улар организмдан осонликча чиқарилади. Шовул кислотаси бундан мустасно, чунки у организмда эримайдиган тузлар (нордон шовул кальцийси ) ҳосил қилади. Уруғли (нокнинг айрим навларидан ташқари), данакли маҳсулотлар, резавор мевалар, цитрус мевалар, сабзавотлардан эса – шовул, равоч кислотали ҳисобланади. Сабзавотнинг кўп турлари кислотали эмас, чунончи дуккаклилар, жўхори, шпинат, карамли сабзавот, илдизмевалар, бақлажон, қалампир, ошқовоқлар, спаржа. Томат ва ноклар кислотали ҳамда нокислотали маҳсулотлар чегарасида туради. Мева ва сабзавотда олма, лимон ҳамда узум кислотаси кенг тарқалган. Керакли миқдорда шовул, қаҳрабо, бензой, салицил ва бошқа айрим кислоталар мавжуд. Уруғли маҳсулотларда, қизил, ўрик, шафтоли, томат, резавор меваларда, барбарисда олма кислотаси нисбатан кўп. Цитрус маҳсулотларида ва клюквада олма кислотаси йўқ. Цитрус маҳсулотларида, анор, клюква, асосан лимон кислотаси кўп миқдорда мавжуд. Айрим резавор, уруғли ва данакли меваларда ҳамда томатда лимон ва олма кислотаси миқдори деярли тенг. Узум кислотаси ва унинг нордон калий тузи ёки узум тоши узумда мавжуд. Шовул кислотаси кўплаб сабзавотлар, мева ва резаворларда, учрайди, аммо унинг миқдори оз. Шовул ва равоч эса ушбу кислотага жуда бой. Олма кислотаси ва унинг тузлари, лимон, узум ҳамда шовул кислоталари, лимон кислотасининг калий ва натрий тузлари совуқ сувда қийин эрийди, иссиқ сувда эса осон эрийди. Нордон узумнордон калий (узум тоши) сувда кам эрийди. Шовул кислотасининг калий ва натрий тузлари сувда эрувчан, шовулли нордон кальций тузи эса эримайди. Мева ва сабзавот жуда кам миқдорда эрувчан кислоталарга эга. Чумоли кислотаси мавжудлиги олма ва малинада аниқланган, сирка кислотаси эса олмада топилган. Учувчан кислоталарнинг катта миқдорда пайдо бўлиши мева ва сабзавот кимёвий компонентларининг микробиологик жараёнлар

натижасида парчаланиши билан боғлиқ. Ошловчи моддалар . Ошловчи моддалар меваларга тахир боғловчи маза беради. Улардан тёрн (1,6% гача ) , беҳи (1% гача), қизил (0,6% гача), ёввойи олма ва нок мевалари бой. Мева ва сабзавотнинг кўпчилиги эса 0,1 - 0,2 % ошловчи моддаларга эга. Сабзавотда анча кам. Ошловчи моддалар асосан меванинг пўстлоғида бўлади ва бактерицид хусусиятга эга. Кимёвий таркиби бўйича ошловчи моддалар полифеноллар гуруҳига киради. Уларнинг молекуляр массаси 600 дан 2000 гача етади, гидролизла- нувчи ва конденсатланганларга бўлинади. Гидролизланувчи ошловчи моддалар глюкоза ва фенол кислоталари (галли, протокатех) ҳосил қилган мураккаб эфирлар ҳамда галли ва протокатех кислоталари ҳосил қилган моддалар мажмуасидан иборат. Бу гуруҳга таназа ферменти таъсири остида ҳамда кислоталар таъсирида гидролизланувчи танин киради. Танининг бир молекуласи парчаланиши натижасида бир молекула глюкоза ва глюкозанинг барча гидроксил гуруҳи ўрнига жойлашган беш молекула галли ёки метадигалли кислотаси ҳосил бўлади: Галли кислотаси Протокатехон кислотаси Метадигалли кислотаси Конденсатланган ошловчи моддаларга катехинлар киради. Уларда ядролари мавжуд бўлиб, ушбу ядролар углерод атомлари ёрдамида ўзаро боғланган. Улар эфир бўлиб гидролизланмайди. Меваларда катехинлар эркин ҳолатда ёки галли кислотасининг мураккаб эфирлари кўринишида бўлади:

Катехин Ошловчи моддаларни ҳаводаги кислород фермент иштирокида оксидлайди. Оксидланиш натижасида жигарранг ёки қизил рангдаги флобафенлар ҳосил бўлади. Жараён тез ўтади ва мевани қайта ишлаш вақтидаги қорайишининг асосий сабабларидан бири ҳисобланади. А.Н.Бах назариясига биноан полифенол бирикмаларининг оксидланиши қуйидаги схема асосида ўтади. Осон оксидланиш хусусиятига эга тўйинган бирикмалар ( R ) перекиси ҳосил қилади, у эса пероксидаза ферменти таъсири остида полифеноллар (В) ни оксидлайди. Натижада қуйидаги қайтиш реакцияси рўй беради: Ошловчи моддалар оксидланиши натижасида мева қорайишини бартараф этиш учун уларни ҳаво кислороди билан контактланишдан сақлаш ёки фермент системасини парчалаш чорасини кўриш керак . Мева қорайишига ошловчи моддаларнинг темир оксиди тузлари билан кимёвий реакцияга кириши ҳам сабаб бўлиши мумкин . Бунда гидролизланган ошловчи моддалар кўк шарпали қора ранг беради , конденсатланган ошловчи моддаларники эса яшил шарпали ранг беради . Қалай тузлари билан реакцияга кирган ошловчи моддалар пушти рангли бирикмалар ҳосил қилади.

Узоқ иситиш натижасида ошловчи моддаларнинг қизил ранги юқори молекулали бирикмалар ҳосил қилиб конденсацияланиши рўй беради. Ошловчи моддалар сувда яхши эрийди. Оқсил моддалари билан улар эримайдиган бирикмалар ҳосил қилади (танатлар). Гликозидлар . Гликозидлар турли кимёвий моддалар (спиртлар, альдегидлар, феноллар ва ҳоказо) билан бирикган углеводлардан (гексоза ва пентоза) иборат. Гликозидлар сувда эрийди. Фермент ёки кислоталар таъсири остида улар гидролизланади ва қуйидаги таркибий қисмларга ажралади: қанд ва ноқанд компонент – аглюкон. Гликозидлар хоссалари унинг таркибига кирган аглюконга боғлиқ. Кўплаб гликозидлар мева ва сабзавотга махсус маза, ҳид ва ранг беради. Гликозидларга гидролизланадиган ошловчи моддалар, антоциан, амигдалин, соланин, гесперидин, нарингин, вакцинин ва бошқа гуруҳига мансуб рангловчи моддалар киради. Амигдалин. Бу генциобиоза ва агликондан ҳосил бўлган гликозид, таркибига бензой альдегиди ва синиль кислотаси киради, умумий кўриниши қуйидагича Бунда R – углерод радикали . Амигдалин данакли меванинг уруғида бўлади ва унга аччиқ бодомга мансуб таъм ҳамда ҳид беради . Амигдалин бўлган жойда уни парчаловчи комплекс фермент – эмульсин бўлади. Инсон организмида гидролизланиб, амигдалин заҳарли синиль кислотасини ажратади: С 20 Н 27 NO 11 + 2 H 2 O  2 C 6 H 12 O 6 + C 6 H 5 CHO + HCN Соланин. Соланин баъзи сабзавот (томат, бақлажон) ва картошкада учрайди. Турли сабзавот таркибидаги соланиннинг кимёвий таркиби турлича бўлади.

Соланин картошканинг пўстлоқ ва унга яқин қатламида йиғилиб, унга тахир таъм беради. Картошка соланинининг таркибига (С 45 Н 71 NO 15 ) қандлар: рамноза, галактоза, глюкоза ва фенантрен ҳосиласи бўлган уч ядроли ароматик бирикмалар туркумидан бўлган аглюкон соланидин (С 14 Н 10 ) киради. Ботаник етукликка етган бақлажонларда баъзан соланин М туфайли аниқ сезиладиган тахир таъм пайдо бўлади. Унинг формуласи С 31 Н 51 NO 12 бўлиб соланидин С 21 Н 33 NO ва галактоза билан рамноза қолдиқларидан ташкил топган. Томатда соланин миқдори оз (0,004 - 0,008%), шунинг учун унда ва ундан қайта ишлаб чиқилган маҳсулотда тахир таъм йўқ. Гесперидин. Гесперидин цитрус меваларда бўлади. У Р-витамин комплекси таркибига киради. Гидролиз вақтида гесперидин рамноза, глюкоза ва глюкон гесперитин (С 16 Н 14 О 6 ) га парчаланади. Нарингин пишмаган цитрус меваларнинг пўстлоғи, пўстлоғ ости оқ толасимон қатлами (альбедо) ва этида бўлиб, уларга тахир таъм беради. Мева етилган сари нарингин пероксидаза ферменти таъсири остида парчаланади, ундан глюкоза, рамноза ва тахир таъми бўлмаган аглюкон нарингинен (С 15 Н 12 О 5 ) ҳосил бўлади. Вакцинин, апиин, глюкоқаҳрабо кислотаси. Вакцинин брусника ва клюквада бўлади, апиин – петрушкада, глюкоқаҳрабо кислотаси - пишмаган олма, олхўри, олча, қора қорағат бўлади. Рангловчи моддалар . Мева ва сабзавот турли пигментларга эга. Хлорофиллар. Бу пигментлар пишиб етилмаган мева ва сабзавот ҳамда баргларга яшил ранг беради. Ўсимликларда хлорофилл миқдори қуруқ модда миқдорининг қарийб 1%ни ташкил этади. Унга, одатда, бошқа ранг берувчи модда - каротиноидлар йўлдош бўлади. Хлорофилл а (С 55 Н 72 О 5 N 4 Mg ) ва хлорофилл б (С 55 Н 70 О 6 N 4 Mg ) фарқланади. Ўсимликларнинг яшил қисмида ушбу пигментлар аралашмаси мавжуд (75% хлорофилл а ва 25% хлорофилл б ). Хлорофиллар сувда эримайди, аммо ёғда эрийди. Хлорофилл молекуласи асосига пирролнинг 4 та бир-бирига туташган қолдиғи киради. У магний атоми билан бириккан порфирин ядросини ҳосил қилади. Хлорофилл икки асосли кислота ва икки спирт (метил ва юқори молекулали ночегаравий

фитол)нинг – мураккаб эфири бўлади. Кислота иштирокида иситишда хлорофилл магнийси водород билан алмашади. Натижада тўқ рангли моддалар – феофитинлар ҳосил бўлади. Антоцианлар мева ва сабзавотга пуштидан сиёҳранггача ранг берувчи моддалар. Улар олча, олхўри, қора рангли узум навларида, қора қорағатда, малина, брусника, лавлагида бўлади. Антоцианларнинг ўзи флавонли гликозид бўлиб, гидролиз натижасида қанд ва рангланган аглюкон антоцианидга парчаланади. Аглюкон антоцианид пироксоний асослари гуруҳига киради. Антоцианлар намояндаси – энин, керацианин, бетаин. Энин қизил узум шарбатида бўлади. Гидролиз натижасида у глюкоза ва энидинга парчаланади. Керацианин олчада учрайди. Унда глюкоза, рамноза ва цианидин мавжуд. Керацианин айни вақтда қора қорағат, смородина, малина, брусника антоцианлари аглюкони бўлади. Бетаин лавлагида бўлади. У глюкоза ва азотли бетанидин аглюконидан ташкил топган. Антоцианлар сувда яхши эрийди. Узоқ иситиш натижасида улар парчаланади ва ўз рангини йўқотади (ертут, айрим олхўри мевалари, гилос, илдизмеваларда). Айни вақтда иситиш қора қорағат меваси антоцианларига деярли таъсир кўрсатмайди. Металлар бор шароитда айрим мева антоцианлари ўз рангини ўзгартиради. Қалай қора қорағатга кўк ранг, олчага ва гилосга эса сиёҳранг шарпа беради. Алюминий олча ва гилосда сиёҳранг ранг уйғотади, қизил узум рангига эса таъсир кўрсатмайди. Узум антоцианлари темир, қалай, мис борлигида рангларни кескин ўзгартиради. Флавонлар ва флавоноллар сариқ рангга эга (петрушка). Флавонол агликонларига кверцетин – пиёз рангловчи моддалари киради. Каротиноидлар – мева ва сабзавотларга сариқдан қизилгача ранг берувчи пигмент ҳисобланади. Уларга каротин, ликопин, ксантофиллар киради. Каротин тўқ сариқ рангга эга бўлиб, сабзи, рябина, томат, ўрик, шафтоли, цитрус меваларда ва яшил сабзавотда бўлади.

Ликопин қизил рангловчи модда, томат, наъматакда бўлади. Ксантофилл сариқ рангга эга. У каротин билан бирга юради, барг ва айрим меваларда, масалан сариқ томатларда бўлади. Изомер (   . . ) кўринишида учрайдиган каротин ва ликопин ночегаравий углеводларга мансуб бўлиб унинг формуласи С 40 Н 56 . Изомерлар орасидаги фарқ қўш боғлар ўрнига ва молекула чеккаларидаги углевод ҳалқалари хусусиятига боғлиқ. Ксантофилл (С 40 Н 56 О 2 ) каротиннинг диокси ҳосиласидир. Каротиноидлар сувда эримайди, лекин ёғда эрийди. Улар оксидловчилар ва кислоталарга жуда таъсирчан, ишқорларга эса турғун бўлади. Каротин инсон организмида А витаминига ўтади. Каротиннинг витаминоз хусусияти унинг молекуласида   ионли ҳалқа мавжудлигига боғлиқ:   каротинда иккита шундай ҳалқа мавжуд,   каротин ва   каротинда эса биттадан шундай ҳалқа мавжуд. Шу сабабга кўра   каротин молекуласи икки,   каротин ва   каротин молекулалари биттадан витамин А молекуласини беради. Ликопинда   ионли ҳалқа йўқ, шунинг учун у витаминоз фаолликка эга эмас. Эфир мойлари . Эфир мойлари мева ва сабзавот пўстлоғида йиғилади. Ароматик моддаларга зираворлар ва кўкатлар жуда бой: петрушка, сельдерей, укроп, эстрагон, базилик, кориандр, майоран (0,05 дан 0,5% гача, алоҳида ҳолларда 1% эфир мойларига эга). Мандарин пўстлоғида 1,8 -2,5% эфир мойлари мавжуд, пиёзда 0,05% гача, саримсоқда қарийб 0,01%. Кўплаб мева ва сабзавотда эфир мойларининг миқдори 0,001% дан ошмайди. Эфир мойлари меваларга ҳид беради, инсон организмида эса ошқозон шираси ажралиши ва овқатнинг яхши ҳазм бўлишига ёрдам қилади. Эфир мойлари учувчан моддалар бўлиб қайнатиш вақтида маълум қисми йўқолади.

Эфир мойларининг аксарияти сувда эримайди. Улар турли органик моддаларда эрийди. Айрим сабзавотлар (пиёз, саримсоқ) нинг эфир мойлари антибиотик хусусиятларга эга. Эфир мойлари турли моддалар: терпенлар, альдегидлар, спиртлар аралашмасидан иборат. Уруғли маҳсулотларнинг эфир мойларида уксус альдегиди, амил спирти ва кислоталарининг мураккаб эфирлари: чумоли, уксус, капрон, каприл эфирлари мавжуд. Беҳининг мураккаб эфирларини энант ва пеларгон кислоталари ҳамда этил спирти ҳосил қилган. Шафтолининг мураккаб эфирлари таркибига чумоли, валериан, каприл кислоталари ва линалоол бир атомли спирти киради. Шунингдек, линалоол апельсин ва базилик ҳамда кориандр каби хушбўй зираворлар таркибида ҳам мавжуд. Цитрус мевалар, укроп ва сельдерей эфир мойлари таркиби d - лимоненга бой. Мева ва сабзавотларнинг эфир мойлари таркибида терпенларнинг ҳосиласи: цитраль (цитрус меваларда), карвон (петрушкада), пинен (петрушка ва кориандрда), метилхавикол ёки эстрагол (петрушка ва базиликда) мавжуд. Пиёз ва саримсоқнинг эфир мойида олтингугуртли бирикмалар – С 6 Н 12 S 2 , саримсоқ мойида эса бундан ташқари С 6 Н 10 S 2 , С 6 Н 10 S 3 ва бошқалар мавжуд. Петрушканинг эфир мойида апиоль номли фенол эфири мавжуд. Минерал элементлар озиқ-оват маҳсулотлари таркибида органик ва анорганик бирикмалар ҳолида бўлади. Улар оқсиллар, ёғлар, гликозидлар, ферментлар, витаминлар ва бошқа органик моддалар таркибига киради. Озиқ-оват маҳсулотлари намунасидаги минерал элементларнинг фоиз миқдорини аниқлаш учун, куйдириб қуритилган қуруқ қолдиқ, яъни кули тортма анализ қилинади. Озиқ-овқат маҳсулотлари таркибида бўладиган минерал элементларни шартли равишда макроэлементлар, микроэлементлар ва ультрамикроэле- ментларга бўлиб, озиқ-овқат масулотларининг еб бўладиган қисмларини 0,7- 1,5% (ўртача 1%) ни ташкил этсада, ош тузи қўшилган маҳсулотларнинг 1,5- 3% ни ташкил этади. Витаминлар . Ўсимликлар витамин синтез қилиш хусусиятига эга. Организмларда витаминлар етишмаслиги моддалар алмашиниши бузилишига олиб келади, организмнинг умумий тонуси ўзгаради ва ишлаш қобилияти пасаяди (гиповитаминоз). Витамин етишмаслиги оғир калалликларга олиб келади (авитаминоз-

лар). Касаллик тавсифи организмда етишмаган витамин турига боғлиқ. Витаминларнинг кўпчилиги – нотурғун моддалар, қайта ишлаш жараёнида улар у ёки бу даражада парчаланади. Мева туридаги витамин миқдори унинг нави, ўсиш шароити, пишиш даражасига боғлиқ. С витамини (аскорбин кислотаси)нинг миқдори ўсимликда кундузи, очиқ ҳавода кечаси ҳамда ёмғирли ҳаводагига нисбатан кўп. Сувда эрувчан витаминлар – С , Р , В 1 , В 2 , В 6 , РР , Н , пантотен кислотаси хом ашё сувда, айниқса иссиқ сувда қайта ишланганда камайиб кетиши мумкин. Маҳсулот қобиғининг бутунлиги бузилганда бу йўқотиш янада кўпаяди. Сувда эримайдиган витаминлар (ёғда эса эрийдиган) – А , К , D , Е – маҳсулот чиқитида қолиши мумкин, масалан мева шарбати ишлаб чиқаришда фильтрлашда ажралади. С , А , В 1 витаминлари ҳаво таркибидаги кислород таъсирига ноустувор. В 2 витамини ундан кўра устуворроқ. Пантотен кислотаси барча витаминлардан устуворроқ. С витамини оксидланганда дегидроформага ўтади. Дегидроаскорбин кислотаси ва унинг тикланган (барқарор) шакли цинга касаллигига қаршилик кўрсатиш хусусиятига эга, аммо юқори температура таъсирида ўз хусусиятини йўқотади: Аскорбин к и с л Дегидроаскорбин кислотаси

о т а с и Консерва маҳсулотларини ишлаб чиқариш иссиқликда стерилизация- лаш билан тугаллангани учун С витаминини қайта ишлаш жараёнида оксидланишдан ҳимоя қилиш чора тадбирларини кўриш зарур. Каротин оксидланишида полиен занжири узилади, ва   ионли ҳалқа узилиб чиқади. Натижада витаминли хухусият йўқолади.   ионли ҳалқанинг ўзгариши қўйидаги йўл билан амалга ошади   Каротин   Каротинокси д   Оксикаротин Герон кислотаси В 1 витаминидан оксидланиш натижасида хлорид кислотаси ажралиб чиқади ва тиохром ҳосил бўлади. Унда витаминоз фаоллиги мавжуд эмас . Тиамин молекуласини ташкил этган пиримидин ва тиазол ҳақалари ҳам бир- биридан узилиши мумкин. Юқори температуранинг узоқ муддат таъсир этиши витаминларга салбий таъсир кўрсатади. С витамини ҳаво кислороди иштирокида 50 0 С дан бошлаб парчалана бошлайди. Ҳаво йўқлигида, айниқса нордон муҳитда, аскорбин кислотасининг тикланган шакли иссиқликка яхшироқ чидайди. А витамини 100 0 С температурада узоқ муддат иситиш натижасида парчаланади. В 1 витамини нейтрал ёки айниқса ишқорий муҳитда узоқ муддат иситишга чидамайди. В 2 В 1 га нисбатан бирмунча устуворроқ. Пантотен кислотаси ишқор иштирокида иситиш натижасида парчаланади.

РР ва В 2 витаминлари устувор ва қайта ишлаш жараёнида иситиш сабабига кўра парчаланмайди. Қисқа муддатли иситиш маҳсулотдаги витаминларни (масалан, иситиш ҳавони чиқариб юбориш ёки витаминларни оксидловчи фермент системасини бузиш учун амалга оширилса) сақлаб қолишни таъминлайди. Мева ва сабзавотни қуритиш иссиқ ҳаво ёрдамида амалга оширилади. Бу витамин миқдорини камайишига олиб келади. Айрим витаминларни хом ашёни қуритишдан олдин сульфитлаш ёрдамида стабиллаш мумкин. Сульфит ангидриди ( SO 2 ) кучли тикловчи бўлиб, аскорбин кислотасини оксидланишдан ҳимоя қилади, алоҳида гуруҳ ферментларни блоклайди. Айни вақтда у В 1 витаминини парчалайди. Ўсимлик хомашёсига ишлов бериладиган паст температуралар (совутиш, музлатиш) кимёвий ва биокимёвий жараёнларни тўхтатади, натижада витаминлар устуворлиги ошади. Ҳозирги тадқиқотлар паст температурада ҳам биокимёвий реакциялар кетишини исботламоқда. Маҳсулотга юқори частотали токда қисқа муддатли ишлов бериб стериллаш С витаминини сақлаб қолишда ижобий натижа беради. С витамини анъанавий иссиқлик усулига солиштирганда 2 баробар кўпроқ сақланиб қолиши кузатилган. Ионловчи нурланишлар С витаминининг умумий миқдорига кам таъсир кўрсатади, аммо унинг дегидроформага ўтишига сабабчи бўлади. Сабзавотни тузлаганда ва ферментлаганда С витаминининг миқдори ўзгармайди, ҳосил бўлган сут кислотаси эса унинг стабиллигини оширади. Тузланган карамдаги аскорбин кислотасининг миқдори асосан маҳсулот ичига ҳаво киришига боғлиқ. Айрим витаминлар қуёш нури таъсирига чидамсиз. Ультрабинафша нурлар В 6 ва С витаминларини парчалайди. Оғир металлар витаминлар парчаланишига ёрдам қилади. Мис ионлари водородни бир молекуладан иккинчисига узатилиши билан боғлиқ реакцияларни катализлайди. Шу сабабга кўра миснинг маҳсулотдаги 3 - 5 мг/ кг миқдори С витаминини парчалайди. Айниқса нонордон муҳитда мис таъсири кучли сезилади. Темир бирикмалари мис бирикмаларига қараганда С витаминига камроқ таъсир кўрсатади. Мева ва сабзавотда витамин парчаланиши ёки аксинча витамин сакланишини таъминловчи (стабилизатор) катализаторлар мавжуд. С витаминини оксидлаб уни ноустувор шакли дегидрошаклига ўтқазувчи

ферментлар (аскорбиназа) сабзи, бодринг, кабачок, қовоқ, карам, олмада мавжуд, аммо апельсин, наъматак, қора қорағатда улар йўқ. Томатда аскорбин кислотасининг стабилизатори мавжуд. Каротиноидлар аскорбин кислотасини дегидрошаклга ўтишига тўсқинлик қилади. С витаминининг стабилизаторлари мис билан комплекс туз ҳосил қилувчи моддалардир. Уларда мис кам ионлашган бўлади, бу оқсил ва аминокислоталар бирикмаларидир. Стабиллаштирувчи таъсирни ош тузи, қандлар, крахмал ва ёғлар ҳам кўрсатади. Консерваларнинг биологик қимматини ошириш учун амалда уларни сунъий равишда витаминлардан бойитиш қўлланилади. Сабзавот консервалари, одатда, қизил булғор қалампири қўшиш йўли билан С витамини ва каротиндан бойитилади. Фитонцидлар . Б.П.Токин томонидан кўплаб ўсимликларда микроорганизмларни ўлдирувчи моддалар мавжудлиги топилган. Бу моддалар ўсимлик антибиотиклари ва фитонцидлари деб аталади. Фитонцидлар пиёз, саримсоқ, сабзи, лавлаги, томат, ширин қалампир, оқ бошли карам, картошка, қўзоқли ловия, цитрус маҳсулотлар, рябина, қора қорағат, турли зираворларда мавжуд. Бақлажонда фитонцидлар миқдори кам, кабачок, патиссон, рангли карамда эса улар умуман йўқ. Картошканинг фитонцидлик хусусиятлари соланин борлиги туфайли, сабзида - эфир мойлари, лавлагида – антоцианлар туфайли. Саримсоқ фитонциди – аллицин соф кўринишда ажратилган. У аллин аминокислотасидан ташкил топган ва қуйидаги кўринишга эга: Аллил (хантал) мойи С 3 Н 5 N = C = S ҳам бактерицид хусусиятга эга. Ферментлар . Ўсимлик тўқималарида модда алмашиниш жараёнлари ферментлар таъсири остида кетади. Ферментлар фақатгина оқсиллардан иборат. Айрим ҳолларда нооқсил простетик гуруҳ – кофермент ҳам унинг таркибига киради. Кимёвий реакция тезлиги маълумки, молекулалар тўқнашуви сонига боғлиқ. Ферментларнинг катализловчи таъсири шундан иборатки, улар жараённи оралиқ реакциялар орқали йўналтириб бунинг учун керакли энергия миқдорини кескин камайтиради. Фермент кимёвий модда билан бирикади ва молекула ичи боғларини бўшаштиради. Бу боғ осонлик билан узилади ва янги моддалар ҳосил бўлади. Айни вақтда фермент бўшаб яна

реакцияга киришади. Шунинг учун ферментатив жараёнларнинг тезлиги баланд. Ҳар бир фермент фақат у ёки бу кимёвий модда билан бирикади ва маълум кимёвий реакцияни катализлайди, яъни фермент таъсири субстратга нисбатан қатъий йўналган. Кўпчилик ферментлар учун 40 0 С атрофидаги температура оптимал ҳисобланади. Юқорироқ температуралар оқсилни коагуляцияланишини келтириб чиқиб ферментларни инактивлайди. Водород ионларининг оптимал концентрацияси турли ферментлар учун катта оралиқда бўлади. Ўсимлик ҳужайралари фермент билан биргаликда унинг таъсирини тезлаштирувчи (активаторлар) ва секинлаштирувчи (ингибиторлар) ишлаб чиқаради. Барча ферментлар қуйидаги синфларга бўлинади: оксиредуктазалар – нафас олиш, бижғиш ва бошқа жараёнларда кетадиган оксидлаш-қайтариш реакцияларини катализлаш ферментлари (пероксидаза, дегидрогеназа, каталаза, полифенолоксидаза ва б.); трансферазалар – кимёвий гуруҳларни (фосфор кислотаси қолдиқларини, моносахаридларни, аминокислоталарни ва б.) бир бирикмадан иккинчисига ўтишини катализловчи; гидролазалар – мураккаб органик бирикмаларни соддароғига парчаланишини катализловчи (амилаза, эстеразалар, протеазалар ва ҳоказо. ); лиазалар – мураккаб органик бирикмаларни ногидролитик парчаланишини катализловчи (карбоксилаза ва б.); изомеразалар – турли изомераза реакцияларини катализловчи; липазалар (синтетазалар) – икки молекуланинг ўзаро бирикишини катализловчи. 1.3. Антибиотиклар ва уларнин г олиниши Антибиотиклар (антибиотик моддалар) ни турли хил гуруҳ организмлар (бактериялар, замбуруғлар, юқори ўсимликлар, ҳайвонлар) ишлаб чиқаради. Биринчи антибиотикнинг очилиш тарихи Шотландия микробиологи А. Флеминга (1881 - 1955) номи билан боғлиқ. Илмий адабиётларга антибиотик атамаси 1942 йил Васхман томонидан киритилган. Бу атама маълум бир мукаммалликка эга (сўзма-сўз таржимаси - "ҳаётга қарши" дегани) бўлмаса

ҳам фақат илмий лексиконгагина мустаҳкам кириб олмасдан, қундалик муомалада ҳам ишлатилиб келмоқда. Антибиотиклар - организмлар ҳаёт фаолиятининг махсус махсулоти ёки уларнинг модификацияси, айрим микроорганизмларга (бактериялар, замбуруғлар, сув ўтларига, содда ҳайвонларга) вирусларга ва бошқаларга нисбатан юқори физиологик фаолликка эга бўлган, уларнинг ўсишини тўхтатадиган ёки тараққиётини бутунлай йўқотадиган моддалардир. Организмлар модда алмашинувида ҳосил бўладиган бу маҳсулотнинг спецификлиги шундан иборатки, биринчидан, антибиотиклар бошқа моддалардан масалан, спиртлардан, органик кислоталардан ва айрим бошқа микроорганизмларнинг ўсишини тўхтата оладиган моддалардан фарқли ўлароқ юқори биологик фаолликка эга бўлган моддалардир. Масалан, граммусбат бактериялар (микрококклар, стрептококклар, диплококклар ва бошқалар) ўсишини тўхтатиш учун эритромицин антибиотикасининг минимал концентрацияси 0,01-0,25 мкг/мл миқдорда талаб қилинади. Албатта, бундай ўта паст концентрациядаги спирт ёки органик кислоталар бактерияларга ҳеч қандай зарар келтирувчи таъсир кўрсатмайди. Иккинчидан, антибиотик моддалар танланган биологик таъсирга эга. Бу дегани анитибиотик билан алоқада бўлган организмларни ҳаммаси ҳам унинг таъсирига сезгир бўлавермайди. Шу сабабли микроорганизмлар икки гуруҳга бўлинади: маълум антибиотикларга сезгир ва унга резистент (чидамли). Айрим антибиотиклар унча кўп бўлмаган миқдордаги турларнинг ўсишини тўхтатади, бошқалари эса кўп тур микроорганизмларнинг тараққиётини йўқотади. Антибиотикларнинг шу моҳиятидан келиб чиққан ҳолда улар икки гуруҳга бўлинади: тор спектр таъсирга эга бўлган антибиотиклар ва кенг спектрли биологик таъсирга эга бўлган антибиотиклар. Биринчи гуруҳга бензилпенициллин (пенициллин У), новобиоцин, гризеофульфин ва бошқа антибиотиклар мансуб бўлса, иккинчи гуруҳ антибиотикларга, таъсир спектри кенг бўлган тетрациклинлар, хлоромфеникол, трихотецин ва бошқалар киради. Ҳозирги вақтда 6000 га яқин антибиотиклар мавжудлиги ёзилган. Энг кўп миқдордаги антибиотикларни (3000 дан ортиқ) актиномицетлар ҳосил қилади. Актиномицетлар синтез қиладиган янги антибиотикларни рўйхати давом этмоқда. Антибиотиклар - турли хил синфларга мансуб кимёвий бирикмаларнинг вакиллари, анча оддий ациклик бирикмалардан бирмунча мураккаб таркибли полипептидлар ва актиномицинлар типидаги моддалардир.

Антибиотик моддалар кимёвий тузилишининг хилма-хиллиги туфайли биологик таъсирнинг турли хил механизмига эга, шунга асосан уларни қуйидаги гуруҳларга бўлиш мумкин: 1. Модда алмашиниш жараёнида рақобатли таъсирга эга бўлган аитибиотиклар (пуромеоцин, D-циклосерин, актитиазовия кислота). 2. Ҳужайра қобиғи синтезини тўхтатувчи антибиотиклар (пеницил- линлар, бацироцин, ванкомицин, цефалоспоринлар). 3. Мембраналар фу н кциясин и бузувчи антибиотиклар (полиенлар, в алиномицин, грамицидинлар, трихомицин ва бошқалар). 4. Нуклеин кислоталар синтези (ал м аши н уви )н и тўхтатувч и антибиотиклар: • РНК синтезини тўхтатувч и лар (анзомицинлар, гриз л офульви н , ка н амици н , н еоми ц ин, новобиоцин, оливомици н ва бошқалар); • ДНК с и нте з ини тўхтатувчилар (акц ино м и цин D , актиномицин С), бру н еомицин, митомицинлар, новоб и оц ин , саркомицин ва бошқалар). 5. Азот асослари пуринлар ва пиримидинларнинг синтезини тўхтатув- чилар (азосерин, декоинин, саркомицин ва бошқалар). 6. Оқсилнинг синтезини тўхтатувчи антибиотиклар (бацироцин, амино-гликозидлар, метимицин, гетероциклинлар, хлоромфеникол, макролизлар ва бошқалар). 7. Нафас олишни тўхтатувчи антибиотиклар (олигомицинлар, лотулин, пиоцианин ва бошқалар). 8. Фосфорланишни тўхтатувчи антибиотиклар (валиномицин, грамицидинлар, колицинлар, олигомицинлар ва бошқалар). 9. Аитиметаболит хоссага эга бўлган антибиотиклар (актиномицетлар ва замбуруғларнинг айрим турлари ишлаб чиқарадиган антибиотик моддалар), Бу бирикмалар аминокислоталар, витаминлар ва нуклеин ки- слоталарни антиметаболитлари сифатида таъсир кўрсатади. Саноат асосида антибиотиклар ишлаб чиқар и ш . Антибиотик моддаларни саноат шароитида ишлаб чиқариш асосан биологик синтез асосида амалга оширилади ёки биосинтез жараёнида олинган физиологик

фаол бирикма молекуласини кимёвий модификация қилиш йўли билан олинади. Фақат саноқли антибиотикларгина кимёвий синтез йўли билаи олинади (масалан: хлоромфеникол). Саноатда ишлаб чиқарилаётган антибиотик манбалари бактериялар, актиномицетлар ва мицелиали замбуруғлардир. Бак т ериялар синтез қиладиган антибио ти клар. Бактериялар ишлаб чиқарадиган антибиотиклар 600 га яқин ном билан ай ти лади. Лекин, нисбатан унча кўп бўлмаган миқдордаги антибиотиклар саноат асосида чиқарилади. Булар орасида Васillus bгеvis vаг. У.В. ҳосил қиладиган гамицидин С ни Вас.роlуmуха ва Вас.сirсuis ла р ишлаб чиқарадиган полимиксинлар, Ваcillus licheniformis синтезлайдиган бацитроцинлар, Streptococcus lасtis культураси ҳосил қиладиган низинларни айтиш мумкин. Бактериялар синтез қиладиган антибиотикларнинг ўзига хослик томони улар ўзининг кимёвий тузилиши жиҳатидан полипептидларга (узунчоқ ёки ҳалқасимон) ва кичик молекулали оқсилларга киради. Битта продуцент тараққиёти жараёнида бир қанча кимёвий тузилиши жиҳатидан бир бирига яқин антибиотиклар синтез қилади. Масалан , грамицидинларни нг беш шакл и маълум (А, В, С D , С ( S ) , D ), булар аминокислоталар таркиби билан фарқланади; п o лимиксинляр ни (22 шакли бор, шулар қаторида А, А 2 , В, В 2 , С, D , D 2 , Е 1 (колистин А), Е 2 (колистин В, М, Р, Р 2 ). Полим ик синлар таркибига аминокислоталар билан бир қаторда диаминомаслянная ва метилоктан кислоталар (метилгептан) киради. Бацироцинлар ўнта алоҳида антибиотикларни бирлаштиради (А, А 1 , В, С, D , Е, F , F 2 , F 3 . ва Y ). Сут ачитқиси стрептококк ҳосил қиладиган низин еттита асосий оқсил таркибига киради. Лекин фақат низин биологик фаолликка эга. Низин стрептококклар синтез қиладиган ҳамма оқсилнинг 20% га яқинини ташкил қилади. Актиномицетлар ҳосил қиладиган антибиотиклар . Амалиётга кенг татбиқ қилинган энг кўп сонли антибиотиклар, демак саноатда ишлаб чиқариладиган, актиномицетлар ҳосил қиладиган биологик фаол моддаларга киради. Бу антибиотик моддалар турли хил кимёвий тузилишга ва кенг спектрли биологик таъсирга эга бўлган бир қанча гуруҳ бирикмалардан иборат. 1. Аминогликозидлар - бу гуруҳ актиномицетлар антибиотиклари молекуласида гликозид боғи бор моддалардар: стрептомицин, Streptomyces srigeus ҳосил қилади. Streptomyces; fradiae, Str.allagrisiolus лар ишлаб

чиқарадиган неомицинлар; Str.allagrisiolus синтезлайдиган канамицинлар; Micromonospora рurрuгеа ишлаб чиқарадиган гентомицинлар; Мicromonospora livacsterosрога синтезлайдиган фортимицин ва бошқа бир қанча моддалар. 2. Тетрациклинлар - ушбу антибиотикларига: хлортетрациклин- Streptomyces сurеofосiеns ҳосил қилади; Stг.rimosus культураси синтез қиладиган окситетрациклин; Stг.сuгеоfасins нинг маълум штаммлари ишлаб чиқарадиган тетрациклин ва бошқа кимёвий йўл билан модификация қилинган янги антибиотиклар: метациклин (рандомицин) ва доксициклин миноциклинлардир. Биологик ва кимёвий синтез бирлашмаси натижасида олинган бу янги антибиотиклар одатдаги тетрациклинга чидамли бир қанча микроорганизмларнинг ўсишини тўхтатиш қобилиятига эга. 3. Актиномицинлар антибиотик актиномицинлар катта (юздан ортиқ препаратлар) гуруҳ кимёвий тузилиши жаҳатидан бир бирига яқин 20 дан ортиқ тур актиномицетлар ҳосил қиладиган моддалар, шулар қаторида Streptomyces antibioticus, Str.chrysomallus, Str.flavus лардир. Актиномицинлар кимёвий тузилиши бўйича хромопептидларга киради, бу антибиотиклар учун умумий бўлган феносизин хромофор гуруҳли ва иккита полипептиддан иборат. Улар битта полипептид таркибига лактон цикли киради, бунинг узилиши препаратнинг биологик фаоллигини йўқотишга олиб келади. Актиномицинларнинг хилма-хиллиги полипептидлар молекуласи таркибига кирадиган аминокислоталарнинг хилма-хиллигига боғлиқ. Бу гуруҳга кирадиган антибиотикларнинг муҳим хусусияти айрим актиномицинлар рак ҳосил қилувчи ҳужайралар ривожини тўхтатиш қобилиятига эгалигидир. 4. Макролидлар - бир қанча сонли бирикмаларни бирлаштиради, шулар ичида энг муҳимлари эритромицин, магномицин, плеандомицин ва бошқалар. Биологик таъсири бўйича макролидларни икки гуруҳга бўлиш мумкин: граммусбат бактерияларнинг тараққиётини тўхтатувчи антибиотиклар ва замбуруғларга қарши фаолликка эга, бактерияларга кам таъсир қиладиган антибиотиклар. Биринчи гуруҳга Stг.егуthreus ҳосил қиладиган эритромицин, олеандомицин (Str.antibioticus синтезлайдиган), Str.halstedii культурасидан ажратилган магномицин ва бошқалар; Иккинчи гуруҳга: Str.filipensis синтезлайдиган филипин, Stг.notalinsus дан олинган пиморицин ва бошқалар. Антибиотиклар макролидлар пеницилинга, тетрациклинга, стрептомицинга чидамли бактерияларнинг ўсишини тўхтатади.

5. Аизамициялар - бунга кирувчи антибиотикларни актиномицетлар, нокардиялар, айрим тур юксак ўсимликлар синтезлайди. Бу гуруҳ антибиотиклар ўзининг номини молекуласининг характерли тузилишидан олган. Гуруҳдаги бирикмалар ароматик ядрога у билан боғланган макроциклик алифатик боғга эга, у анза-боғ дейилади (аndа - лотинчада қалам дегани). Шуни айтиб ўтиш керакки, анзамицинларнинг макролид антибиотиклардан фарқи уларни лактон боғига эга эмаслигидир. Анзомицинлар, бактерияларга нисбатан айрим вирусларга ва бир қанча эукариотларга биологик таъсир кўрсатади. Маълум табиий анзомицинлар ичида қуйидагиларни айтиш мумкин: стрептоварицинлар (Stг.sрeсtоbilus культураси ҳосил қилади), рафомицинлар (Nосогdia mediterranea, Мiсгоmоnоsрога нинг айрим турлари ҳосил қилади; галамицинлар, Мicrоmоnоsрога hа1арhуtiса да кузатилган, майтанзиноидлар Nocordiа ва айрим ўсимликлар чиқаради; нафтомицин Stг.соllinus синтезлайди; гельданомицин Str.hudroscopicus ҳаёт фаолиятидаги махсулот ва бошқалар. Энг катта амалий қизиқишга эга рафамицинлардир, булар жуда катта гуруҳни ташкил қилади (мингга яқин), табиий ва ярим синтeтик препаратлардир. Рифампицин клиникада туберкулёзга қарши қимматли препарат сифатида қўлланилади. Бу антибиотик бактерия ДНК сига боғлиқ бўлган РНК-полимеразанинг синтезини тўхтатади. Актиномицетлар синтез қиладиган антибиотикларга муҳим амалий аҳамиятга эга бўлган новобиоцинни албатта айтиб ўтиш лозим бўлади. Бу антибиотикни Str.gpheroides культурасидан олинган. У граммусбат ва айрим грамманфий бактерияларнинг ўсишини тўхтатади. Антибиотикнинг муҳим хусусияти пенициллинга, стрептомицинга, эритромицинга, тeтрациклинга, неомицинга чидамли бактерияларни ўлдиради. Новобиоцин пневмониянинг турли хил шаклларини даволашда, энтерококкларга, ангиналарга ва бошқа юқумли касалликларга қарши ишлатилади. Замбуруғлар ҳосил қиладиган антибиотиклар . Мицелиал замбуруғлар нисбатан кўп миқдорда антибиотик модда ҳосил қилади. Энг катта қизиқиш уйғотадиганлари: пенициллинлар, цефолоспоринлар, гризеофульвин, трихотецин, фумагиллин ва айрим бошқа замбуруғларни ҳаёт фаолиятидаги маҳсулотлар, тиббиётшуносликда ва қишлоқ хўжалигида кенг қўлланилади. Антибиотиклар синтез қилувчи замбуруғлардан энг кўп ишлатиладигани Реnicillium сhrуsоgеum дир. Бу замбуруғ ўзининг ҳаёт

фаолиятида пенициллиннинг турли хил шаклларини ҳосил қилади. Замонавий микробиология фанининг ривожланиб бориши, юқори фаолликка эга бўлган замбуруғларнинг янги турларини топишга имкон яратди. Саноат асосида антибиотиклар олиш технологияси. Антибио - тикларни тиббиётда, қишлоқ хўжалигида ва халқ хўжалигининг бошқа соҳаларида кенг қўлланилиши, бу биологик фаол моддаларни катта ҳажмда ишлаб чиқариш вазифасини қўйди. Бу улкан вазифа катта қувватга эга бўлган антибиотика саноатини яратиш орқали ечилди. Антибиотикани саноат асосида ишлаб чиқаришда бир қанча кетма-кет босқичлар ётади: юқори маҳсулдор штамм-продуцент яратиш, антибиотик ҳосил қилувчи штаммни энг кўп миқдорда маҳсулот чиқариши учун мўтадил шароит яратиш, антибиотикни ажратиш ва тозалашни мувофиқлаштирилган усулини танлаш ва амалиётга қўллаш, тайёр препаратни яратиш ва унинг сифатини назорат қилиш. Улар битта босқич махсус мутахассис билан таъминланиши керак (генетик, микробиолог, технолог ва бошқалар). Антибиотика саноати ҳозирги вақтда катта қувватга эга бўлган яхши тараққий қилган соҳа, фармацевтика саноати Давлат акционерлик концернига қарайди. Айниқса у АҚШ да, Англияда, Японияда, Францияда, Италияда кенг тараққий этган. Масалан , АҚШ да ҳар йили 100 миллионлаб долларга сотиладиган миқдорда антибиотиклар ишлаб чиқарилади. Антибиотикларни саноат усулида тайёрлаш мураккаб, кўп босқичли бўлиб, бир қанча технологик кетма-кетликни ўз ичига олади: 1. Антибиотикни синтезлайдиган культура-штаммни ўстириш учун муҳит тайёрлаш ва экиш учун етарли маҳсулот тайёрлаш; 2. А н тибиотикни биосинтезига мўтадил шароит яратиш; 3. Культурал суюқлик к а бирламчи ишлов бериш; 4. Антибиотик моддани ажратиш ва уни тозалаш; 5. Тайёр махсулотни ажратиш, тозалаш ва дори шаклида сотишга тайёрлаш. Антибиотикларни қўллаш . Антибиотик модда халқ хўжалигининг турли хил соҳаларида ҳамда илмий тадқиқот лабораторияларида ишлатилади. Улар тиббиётда, қишлоқ хўжалигида, озиқ-овқат ва консерва саноатида ишлатилади, биологик тадқиқотларда эса махсус ингибитор сифатида қўлланилади.

Тиббиётшуносликда антибиотиклар кўплаб юқумли касалликларни даволашда кенг қўлланилиб келмоқда, бу касалликларнинг айримларини илгари даволаб бўлмайди деб ҳисобланар ёки ўлим билан тамом бўлар эди. Бу касалликлар қаторига сил касаллигининг (туберкулёз) айрим шакллари, айниқса минингит сили антибиотик қўлланилмасдан олдин 100% ўлимга олиб келарди. Вабо касаллиги (чума), Осиё халераси, қорин тифи, бурецеллёз, пневмония ва бошқа касалликларни келтириш мумкин. Ҳозирги вақтда 100 га яқин антибиотиклар тиббиёт амалиётида қўлланилиб келинмоқда. Қишлоқ хўжалигида антибиотиклар аввалом бор, ветеренария қишлоқ хўжалик ҳайвонларининг турли хил касалликларини даволашда препаратлар сифатида қўлланилади. Бу соҳада улар тиббиётдаги каби жуда самарали восита ҳисобланади. Антибиотик моддалар фито-патоген организмларга қарши курашда ҳам қўлланилиб келинмоқда. Антибиотиклар озиқ-овқат ва консерва саноатида маҳсулотларни бузадиган микроорганизмларга қарши курашиш учун физик ва кимёвий усуллар билан бир қаторда қўлланилади. Лекин бу мақсадлар учун тиббиётда қўлланиладиган антибиотиклардан фойдаланиб бўлмайди. Антибиотиклар орасида озиқ-овқат ва консерва саноатида ишлатиладиганлари субтилин, низин ва бошқаларни келтириш мумкин. Субтилинни Ваcillus subtilus культураси ҳосил қилади, кимёвий таркиби полипептиддир. Граммусбат ва грамманфий микроорганизмларга нисбатан, шулар қаторида кислотага чидамли бациллалар ҳам фаол таъсир кўрсатади. Сабзавотларни консервалашда субтилинни қўллаб, термик ишлов беришдан бирмунча сақланилади, бу консервада витаминлар сақланиши ва мазасини йўқотмаслигида катта аҳамиятга эга. Низин - юқори молекулали пептид, Str.lactis синтезлайди. Низин тиббиёт амалиётида фойдаланилмайди, уни томатни, кўк нўхатни, гул карамни ва бошқа маҳсулотларни консервалашда қўлланилади. Пишлоқ сақлашда ҳам самарали натижа беради. Антибиотик бир қанча термофил спора ҳосил қилувчи бактериялар тараққиётини тўхтатади. Одам учун зарарли эмаслиги билан характерланади. Антибиотиклар - моддалар алмашинуви жараёнида турли хил реакцияларнинг специфик ингибиторидир. Антибиотиклар турли хил организмлар моддалар алмашинуви жараёнида алоҳида специфик (махсус) ингибиторлик (тўхтатувчи) таъсирга эгадир, илмий тадқиқотларда оқсил

биосинтезининг механизмини, мембрананинг функцияланишини, энергетик жараёнларни ва моддалар алмашинишининг бошқа томонларини ўрганишда кенг қўлланилади. Айрим антибиотиклар (хлоромфеникол, тетрациклиноид, пуромицин) оқсил синтези маълум босқичини специфик тўхтатади, бошқалари эса нуклеин кислоталар синтезини турли хил босқичда (азосерин ва азотомицин нуклеин кислотани синтезида иштирок этадиган оралиқ моддалар ҳосил бўлишини тўхтатади, саркомицин полимераза фаоллигини йўқотади, актиномицин, блеомицин, рубомицин, кардиномицин ва бошқалар ДНК функциясини бузади); учинчи гуруҳ эса (пенициллинлар, цефоласпоринлар, ванкомицин - ҳужайра қобиғи ҳосил бўлишини; тўртинчиси (антимицинлар, олигомицинлар ва бошқалар) - нафас олиш жараёнини бузади; валиномицин, грамицидинлар, колицинларга ўхшаш антибиотиклар ва айрим бошқалари оксидланиш йўли билан фосфорланишини тўхтатади. 1.4. Консерва ишлаб чиқариш учун нав танлаш Мева ва сабзавот нави хомашё етиштирилган жойга тааллуқли равишда мақсадли танланади. Ўсимлик хомашёсининг навини ўрганиш агробиологик ва кимё- технология кўрсаткичларини ўз ичига олади. Биринчисига хомашёнинг ҳосилдорлиги, товарлик хусусиятлари, қурғоқчилик ва совуққа чидамлилиги, иммун қобилиятлари, тезпишарлик, ҳосил беришининг мавсум давомида бир хиллиги, ҳосил йиғишни механизациялашга мослашганлиги киради. Юқори ҳосилдорлик стандарт талабига жавоб берувчи қисмининг кўплиги билан уйғун бўлиши керак. Ҳосилнинг бу қисми бевосита консервалаш учун ишлатилади. Ўсимлик қурғоқчилик, совуққа чидамли ҳамда касаллик ва қишлоқ хўжалик зараркунандаларига нисбатан иммунитетли бўлиши муҳим. Ўсимлик вегетатив даври қисқа бўлган ҳудудлар учун меванинг тезпишарлиги ва бир вақтда пишиши катта аҳамиятга эга. Ҳар бир зонадаги турли бўлимларда турли вегетатив даврга (эртаги, ўрта ва кечки) эга ўсимликлар парвариш қилинади. Сабзавотнинг кўчат экиш вақти ростланади. Хомашё пишиб ўтиш вақти терим давомийлигини белгилайди. Маҳсулот теримини механизациялашни қай даражада амалга ошириш имконияти борлиги муҳим роль ўйнайди. Хомашё сифатининг кимёвий-технологик кўрсаткичларига мева ва сабзавот ранги, қайта ишлашда ранг барқарорлиги, мева ва сабзавот шакл ва

ўлчамлари, ёрилиб кетишга қаршилик кўрсата олиш қобилияти, мева турли қисмлари (шарбат, эт, уруғдон, пўстлоқ, данак ёки уруғ)нинг миқдорий нисбати ва кимёвий таркиби киради. Мевани кесиш ва тозалашни механизациялашда унинг шакли роль ўйнайди. Шакл унинг коэффициенти I ш билан тавсифланади. Бу мева баландлиги Н-нинг унинг ўрта ўлчамига нисбати билан ифодалаланади: I ш = Н : 2 d D  , Бунда: D - меванинг энг катта ўлчами, мм ; d - меванинг энг кичик ўлчами, мм . Мева ва сабзавотнинг янги навлари тажриба-селекция станциялари ва илмий-тадқиқот институтлари селекциячи олимлари томонидан олиб борилади. Ўсимликларни Мичурин услубида гибридлаш ва наслини ўзгартирувчи услублар билан тарбиялаш кенг қўлланилади. Бу усуллар ёрдамида ўсимликларда консерва саноати учун керакли бўлган хусусиятлар пайдо қилинади. Масалан томатларни селекциялашда уларнинг механизацияланган теримга мослаш муаммосини ечишга йўналтириш керак – мева бир вақтда пишиши, бута шакли бир хил катталикда бўлиши, механик таъсирларга қарши чидамли бўлиши керак. Шу билан биргаликда томатга хомашё сифатида қўйиладиган технологик талаблар, яъни мева катталиги, танасида доғ ва кўкарган жойлари бўлмаслиги, қуруқ модда миқдори кўп бўлиши, шарбати кўплиги таъминланиши керак. Ушбу йўналишда Болгария, Венгрия, Германия, Ҳитой каби мамлакатларда кўплаб ютуқларга эришилган. Ўзбекистон ҳудудида Тошкент туманининг “Уруғчилик” илмий-тадқиқот институти ва унинг қошидаги хўжалигида янги нав томат етиштириш, уни теришни механизациялаш бўйича маълум ютуқларга эришилган. Компот ишлаб чиқариш учун ишлатиладиган данакли мевалар маълум ўлчам ва шаклга эга бўлиши, қайнатилганда майдаланиб кетмаслиги, пўстлоғининг ранги ўзгармаслиги керак. Хомашёнинг ўрганилаётган навига баҳо бериш учун ундан бир туркум маҳсулот ишлаб чиқарилади, дегустация қилинади, балл ҳисобида баҳо

қўйилади. Заводда қайта ишлаш учун режалаштирилган мева ва сабзавот миқдори муҳим аҳамиятга эга. Меванинг керакли турлари консерваланиш учун танланса мевани қайта ишлаш цехи 6 - 8 ой давомида узлуксиз янги мевани қайта ишлаши мумкин, қолган вақтда эса мева ярим тайёр маҳсулотини қайта ишлаши мумкин. 1.5. Мева ва сабзавот пишиб етилиши. Пишиш босқичлари Етилиш жараёнида мева ва сабзавотда органик моддалар йиғилиб боради. Улар ферментлар таъсири остида биокимёвий ўзгаришларга дуч келади. Бунинг натижасида ўсимлик тўқимаси ва кимёвий таркибининг узлуксиз ўзгаришлари рўй беради. Органик моддалар келишига қараб мевалар шаклланади ва уларнинг ўлчами ўсиб боради. Айни вақтда меваларда уруғ ва данаклар ҳам пайдо бўлади ва етилиб боради. Бунда хомашё кимёвий таркибининг қуйидаги ўзгариши кузатилади. Пектин моддаларининг умумий миқдори кўпаяди. Уруғли меваларда протопектин миқдори камаяди ва эрувчан пектиннинг миқдори ортиб боради. Данакли мева ва айрим резаворларда (қора қорағат) пектин моддаларининг мутлоқ ўсишида уларнинг фоиз миқдори камаяди. Олча, гилос, смородинада мева пишиши сари протопектин миқдори ортиб боради. Бу ҳол ўрик ва олхўриларнинг ҳам айрим навларида кузатилади, айни ҳолда бошқа навларида эрувчан пектин миқдори кўпайиши кузатилади. Ўсимлик баргидан мевага келиб тушадиган қандлар крахмал ва бошқа полисахаридлар ҳосил қилади, кейинчалик улар яна қандга айланади. Кўк нўхат, қўзоқли ловия, жўхори донларида етилиш жараёнида қандлар крахмалга айланади. Бодринг ўз таркибидаги максимал миқдордаги қандни пишиб етилмасдан йиғади. Ўрик, шафтоли, олхўрида етилиш вақтида моносахаридлардан сахароза синтез қилинади. Полиз сабзавотларида аввал глюкоза пайдо бўлади, сўнгра у фруктозага айланади, пишишнинг охирги кунларида эса сахароза йиғилади. Томат пишиши давомида хом томат таркибидаги сахароза гидролизланади ва моносахаридларга айланади. Мева ва сабзавотларнинг кислоталилиги аста камайиб боради, шафтоли ва гилосда улар пишиб бориши натижасида ортади. Пишмаган узумда кўплаб

эркин узум кислотаси мавжуд, мева пишганда у виннокислий калийга айланади. Мева пишиб ўтса, углеводлар парчаланиши ҳисобига кислоталар миқдори ошиши мумкин. Пишиб етилиш давомида мева ва сабзавотда ароматик, бўёқ моддалар ва витамин йиғилади. Узум пишиши натижасида ундаги ошловчи моддалар миқдори камаяди. Зираворлар гуллаш даврида максимал миқдорда эфир мойларига эга бўлади. Мева пишиш вақтида уларнинг ҳужайраларида қайтмас ўзгаришлар рўй беради, тургор бузилади; тўқима юмшайди, илвиллаб қолади ва микроорганизмлар осонликча таъсир кўрсата оладиган бўлади; мураккаб органик моддалар оддийроққа айланади, қандлар миқдори камаяди. Меванинг физиологик етуклиги унинг таркибида етилган уруғлари борлиги билан тавсифланади. Истеъмолбоп етуклиги босқичида мева бевосита истеъмол қилиниш учун яроқли бўлади. Техник етуклик босқичидаги мева ва сабзавот консерва маҳсулотининг энг яхши сифатини таъминлайди. Техник етуклик тушунчаси нисбий. Бу кўрсаткич нафақат хомашё навига, балки унинг ишлатилиш соҳасига ҳам боғлиқ. Меванинг техник етуклик аломатлари – унинг ўлчамлари, зичлиги, ранги, маза ва таъми, консистенцияси, уруғининг ривожланганлиги. Етилган уруғлар баъзан мева пишиб ўтганидан далолат беради. Мева ва сабзавотнинг зичлиги унда крахмал йиғилганлигини, демак, нўхат ва жўхори пишганлигини ҳам тавсифлайди. Пишиб етилмаган мева ва сабзавот кўп ҳолда яшил рангга эга бўлади. Баъзан мева рангига қараб унинг пишиб ўтганлиги таъкидланади. Масалан, бодринг ва бақлажон пишиб ўтса, уларнинг ранги сарғаяди. Пишиш даражасига қараб мева ва сабзавотнинг консистенцияси ўзгаради. Бу кўрсаткич органолептик усулда ёки мевага игна суқиш ва уни эзиш йўли билан аниқланади. Пишиш даражасини аниқлаш учун кимёвий кўрсаткич ҳам мавжуд. Этилен пайдо бўлиши меванинг пишиб ўтишидан далолат беради.

1.6. Мева ва сабзавотни йиғиш, корхонага етказиш, қабул қилиш ва сақлаш Йиғиш . Мева ва сабзавотни йиғиш, транспортга ортиш ҳамда тушириш, асосан қўлда бажарилади, кўп меҳнат талаб қилади. Уларни механизациялаш учун кўп машиналар қўлланилмоқда. Томат, кўк нўхат, карам, пиёз, бодринг ва бошқа сабзавотни йиғиш учун комбайнлар, резавор мевани йиғиш учун универсал машиналар ишлатилади. Дарахт мевалари вибратор ёрдамида туширилади. Тушган мева лат емасдан йиғилиши учун дарахт остида палата ўрнатилади. Йиғиш вақтида мева механик зарбаларга дуч келмаслиги керак, чунки уларнинг пўстлоғи зарарланиб доғлар пайдо бўлади. Меваларнинг бутунлиги бузулиши микробиологик жараёнлар туфайли рўй беради. Бу мева шарбати оқиши ва ювиш вақтида қуруқ модданинг кўп қисми йўқолишига олиб келади. Хомашёнинг механик зарбаларга чидамли навлари айни вақтда технологик талабларга ҳам жавоб бериши керак. Хомашёни келтириш . Консервалаш корхонасининг хомашё базаси, одатда, бир неча киломертли радиусда жойлашган бўлади. Шунинг учун хомашёни ташишнинг асосий транспорти автомашиналар ҳисобланади. Мева ва сабзавотнинг 16 - 20 кг сиғимли ёғоч идишларга солиб автомашиналарга юклаб ташиш усули кенг тарқалган. Бу усулда юклаш ва тушуришга кўп меҳнат талаб қилинади, автомашинани юк кўтариш қобилиятидан тўла фойдаланиш муаммоси ҳам мавжуд. Юклаш ва тушуриш ишларини механизациялаш учун поддонлардан фойдаланилади. Уларга хомашё солинган яшиклар ўрнатилади, поддон санчиқли автоюклагич ёрдамида автомобильга кўтариб қўйилади ёки ундан тушурилади. Сабзавотни сиғими 300 кг дан 1 тоннагача бўлган контейнерларда ташиш кўп иқтисодий самара беради. Бўлинмаларга ажратилган контейнерлар майдони 0,8 0,6 ва баландлиги 0,2; 0,3 ёки 0,4 м бўлган алоҳида секцилардан иборат. Секция баландлиги 0,2 м бўлганда унинг сиғими 65 - 70 кг ни ташкил этади. Тўқималари дағал сабзавотни ташиш воситасининг сиғими 0,45 м 3 бўлган контейнерлардан иборат. Катта сиғимли (500-600 кг )

контейнерларнинг токчалари сабзавот эзилмаслиги учун қия шаклда тайёрланади. Ўзи бўшатувчи контейнерлар сиғими 250 кг бўлган ванна туридаги параболик профилли йиғувчилар араваларда 6 донадан ўрнатилади. Арава далада ҳаракатлантирилади ва томат йиғувчи ишчилар челакдаги томатларни контейнергарга ағдаради. Дағал тўқимали сабзавот (илдизмевалар, сабзи, лавлаги) ёки мустаҳкам қобиқли хомашё (пиёз, жўхори) ўзиағдарар машиналарда ташилади. Нозикроқ хомашёни ташишда машина кузови баландлигининг ярмини қоплаган жовонлар билан жиҳозланади. Дастлаб сувда ювилган ва 18 0 С температурали кўк нўхат дони ўзиағдарар машинада жойлаштирилган сиғими 2,5 - 2,8 т бўлган “лодочка” номли контейнерларда яхши ташилади. Ловия, рангли карам, ширин жўхори, шпинат, қовоқларни 0,9 т сиғимли сават-поддонларда ташиш мумкин. Доналанган кўк нўҳот, бутун томат совуқ сув солинган автоцистерналарда ташилади. Сабзавот ва сув нисбати 2:1. Идиш ва транспорт турини танлашда мева ҳамда сабзавот тури, хомашё зонасидан корхонагача бўлган масофа ҳисобга олинади. Хомашё базасининг марказида жойлашган бошланғич қайта ишлаш пунктларида тайёрланган ярим тайёр маҳсулот (майдаланган томат, узум янчилмаси) автоцистерналарда қайта ишлаш заводига келтирилади. Бу автоцистерналар иложи бўлса совуткичли бўлиши керак. Майдалашдан то заводда қайта ишлангунча 2 соат вақт ўтиши рухсат этилади. Транспорт ва идишга ҳар бир ташишдан сўнг санитар ишлов берилади. Хомашёни қабул қилиш . Қабул қилиш вақтида хомашёнинг сифат ва миқдори аниқланади. Тадқиқлар учун ўртача намуна (4-15 кг ) олинади. Юк тушириш транспортидан механизациялашган усулда намуна олиш воситалари мавжуд. Органолептик ва кимёвий тадқиқлар натижаларига кўра хомашёнинг Давлат стандарти талабларига жавоб бериши баҳоланади. Дефектлар кўрсатилади. Ҳозир замонавий экспресс-тадқиқот асбоблари ишлаб чиқарилган. Сақлаш . Консервалаш учун мўлжалланган мева ва сабзавот, одатда, кўп сақланмайди. Хомашё бир неча соатдан бир неча суткагача сақланиши мумкин. Пиёз, картошка, карам, илдизмеваларни кўпроқ сақлаш мумкин.

Ҳатто қисқа муддат сақлаш жараёнида мева ва сабзавотда ўзгаришлар рўй беради. Натижада уларнинг сифати ёмонлашади, маҳсулот бузилиши мумкин. Бунга ферментлар фаолияти ёки микроорганизмлар сабабчи бўлади. Мева ва сабзавотнинг микроорганизмлар таъсирига турғунлиги уларнинг кимёвий таркибига боғлиқ. Мева ва сабзавотнинг микробиологик ўзгариши (бузилиши)га қарши таъсир кўрсатувчи муҳим омил уларнинг табиий иммунитети ҳисобланади. Ўсимлик ҳаётида махсус моддалар комплекси (ингибиторлар) ҳосил бўлади, улар паразитлар учун токсин ҳисобланади. Ўсимлик организмларининг иммунитети уларнинг яшаши билан боғлиқ фаол физиологик жараён сифатида қаралади. Иммунитет ўсимлик турига (нохос) ва навига (хос) мансуб бўлади. Нохос иммунитет туфайли мева ва сабзавот турли касалликларга чалинмайди; хос иммунитет туфайли навнинг моғор замбуруғларига чидамини таъминлайди. Ўсимлик тўқимасининг модда алмашинув жараёни ўсимликнинг микроорганизларга қаршилигини салмоқли оширишга ўз таъсирини кўрсатади. Ўсимлик хомашёси териб олингандан сўнг уларда кечаётган сифат модда алмашинуви биокимёвий жараёнлари ўсимликда кечаётган жараёнларнинг давомидир. Шу баробарида териб олинган мева ва сабзавотга ташқаридан органик модда ҳамда сув келиши тўхтаган, шунинг учун уларда кетаётган биокимёвий жараёнлар фақат органик моддаларни сарфлайди холос. Натижада бу моддаларнинг захираси камайиб боради. Намлик буғланиши ҳисобига мева массаси камаяди, қуруқ модданинг фоиз миқдори ортиб боради. Ҳужайра тургори заифлашади, натижада тўқималар бўшашиши рўй беради, оқибатда органик моддалар парчаланиши тезлашади, энергетик баланс бузилади мева ва сабзавотнинг табиий иммунитети заифлашади. Намлик буғланиши ҳаво температураси ва ундаги намлик миқдори, меванинг тузилиш ҳамда кимёвий таркибини белгиловчи тури, нави, пишиш даражаси ва бошқа кўрсаткичларига боғлиқ. Ўсимлик организмларининг ташқи муҳит билан ўзаро алоқасида нафас олиши, яъни ферментлар ёрдамида ростланувчи оксидланиш-қайтиш жараёнлари катта роль ўйнайди. Бу жараёнлар экзотермик ҳисобланади – нафас олиш натижасида энергия ажлариб чиқади. Бу энергия ўсимликда фотосинтез жараёни натижасида органик бирикмаларда йиғилади. Ажралган энергия ўсимлик тўқималарининг ҳаётий жараёнларида фойдаланилади.

Нафас олишдаги газ алмашиниши оксидланиш жараёнининг меъёрида ўтишини таъминлайди. Оксидланиш натижасида ўсимлик ҳаёти фаолиятида ҳосил бўлган токсик моддалар ҳамда микроорганизмлар ажратган токсинлар парчаланади, мева ва сабзавотнинг табиий иммунитетини оширади ва уларнинг бузилишини секинлаштиради. Нафас олишда қандлар ва кислоталар парчаланади. Ҳаво кислороди иштирокида амалга ошадиган аэроб ва кислород талаб этмайдиган анаэроб нафас олиш турлари мавжуд. Анаэроб нафас олишнинг суммар реакциялари қуйидагилардан иборат: С 6 Н 12 О 6 + 6О 2  6СО 2 + 6Н 2 О Глюкоза С 4 Н 6 О 5 + 3О 2  4СО 2 + 3Н 2 О Олма кислотаси Нафас олиш коэффициенти – ажралиб чиққан карбонат ангидридининг сарф этилган кислород миқдорига нисбати - жараённи тавсифлаш учун хизмат қилади. Гексоза парчаланишида нафас олиш коэффициенти 1,0 га, олма кислотасининг парчаланишида эса 2,33 га тенг. Тирик ҳужайрада нафас олиш натижасида ажралиб чиққан энергиянинг катта қисми кимёвий алоқаларда ютилиб қолади, кам қисми эса иссиқлик кўринишида ажралади. Энергиянинг ютилиши аденозинтрифосфор кислотаси (АТФ) ҳосил бўлиши билан боғлиқ. Нафас олишнинг ферментатив жараёнлари қатор босқичлар орқали ўтади. Улар натижасида ҳужайра синтетик жараёнларда ишлатилиши мумкин бўлган моддалар ҳосил бўлади. Қандлар парчаланишининг оралиқ моддаси сифатида пайдо бўладиган пировиноград кислотаси (СН 3 СоСООН) аэроб шароитларда парчаланади ва сув билан карбонат ангидриди ҳосил қилади. Ацетальдегид ўз навбатида ҳам этил спирти ҳам уксус килотаси ҳосил қилиши мумкин. Анаэроб нафас олиш қуйидаги реакция асосида боради: С 6 Н 12 О 6  2С 2 Н 5 ОН + 2СО 2 . Этил спиртидан ташқари олий спиртлар, кислоталар, ароматик қатор бирикмалари, водород ҳам ажралади. Спирт ва ацетальдегиднинг кўп миқдорда йиғилиши ҳужайраларнинг функционал бузилиши ва тўқималар

ўлишига олиб келади; табиий иммунитет йўқотилади ва мева тез бузилади. Анаэроб нафас олиш энергетик аснода самарасиз. Гексозанинг анаэроб парчаланишида аэроб парчаланишга нисбатан 24 баробар кўпроқ энергия ажралиб чиқади. Анаэроб жараёнлар ҳар доим ўсимлик ҳужайрасида ўтади. Агар улар асосий жараёнларни ташкил этса, салбий оқибатга ҳам олиб келади. Анаэроб нафас олишни камайтириш учун мева ва сабзавот ҳаво миқдори кўп бўлган омборларда сақланади. Мева ва сабзавот узулгандан сўнг уларнинг нафас олиши интенсивлашади. Мева нафас олишининг кескин кўпайиши (климактерик) истеъмол етуклик вужудга келганда бошланади. Бу мева ва сабзавот тўқималарининг ривожланиши ва қариши орасидаги ўтиш фазаси. Мева ва сабзавотни СО 2 атмосферасида сақлаш уларнинг сақлаш муддатини одатдаги шароитга қараганда 2 - 3 баробар оширади. Сақлашнинг бу усули биринчи бор Я.Я.Никитин томонидан ишлаб чиқилган. Паст температура мева ва сабзавотнинг нафас олиши ва микроорганизмлар ривожланишини секинлаштиради. 0 0 С температура мева ва сабзавотни сақлаш учун оптимал ҳисобланади. Консервалаш учун мўлжалланган хомашёни оз муддат сақлаш цехга яқин қурилган хомашё майдонларида амалга оширилади. Тугунакмевалар, илдизмевалар, оқ бош карам ва пиёз консервалаш заводида қиш вақтида ундан газак консервалар ишлаб чиқариш учун узоқ муддат сақланади. Сақлаш учун яхши сараланган ва атмосферада қуритилган дефектларсиз сабзавот ўрнатилиши мумкин. Мева ва сабзавотлар учун мўлжалланган стационар омборларда сақлаш учун оптимал шароит яратиш мумкин. Сақлаш жойлари ярим ертўла, бир қаватли ертўласи билан ва кўп қаватли бўлиши мумкин. Улар табиий ва мажбурий вентилляция воситалари билан жиҳозланади. Омборларда ташқи ҳавонинг табиий совуқлигидан, муз-туз эритмасининг суньий совуқлигидан ёки совутиш агрегатларидан фойдаланилади. Алоҳида тур сабзавотларни сақлашнинг ўзига хос томонлари қуйидагидан иборат:

Картошка сақлашга жойлаштирилгандан сўнг 10 - 15 кун 15 - 20 0 С температурада, ҳавонинг нисбий намлиги 90 - 95% бўлган шароитда актив вентилляциялаш режими қўлланилади. Кейинчалик сақлаш 2 - 4 0 С темпера- турада давом эттирилади. Қишда ҳавонинг алмашиниши 1 т картошка учун 20 м 3 /т гача тушурилади. Картошка тўплам кўринишда, контейнерларда ва ёйилган ҳолда сақланади. Оқ бош карам стеллажларда ящикларда ёки ёйилган, то 3 м гача бўлган қалинликда актив вентилляцияланиш шароитида сақланади. Узоқ сақлаш учун яхши ташкил топган карам бошлари қўйилади. Ўзагининг узунлиги 2 – 3 см ни ташкил этиши, боши кўк қатлам билан ўралган бўлиши керак. Сабзи контейнерларда 1,5 м қалинликда актив вентилляцияланиш шароитида сақланиши лозим (1 т сабзига 70 м 3 /соат ҳаво). Пиёз яхшилаб қуритилиши, кейин ящиклар ёки стеллажларга жойлаштирилиши керак. Уни ҳам 1,5 м ли қалинликда 3 0 С температурада фаол вентилляцияланадиган шароитида сақлаш мақсадга мувофиқ. Вентилляция пиёз сақлаш жойидаги тўпларда ҳам қуритилиши таъминланиши мумкин. Консерва корхонаси ишини давомийлигини ошириш учун баъзан булғор қалампири сақланади. Бунинг учун у -30… -40 0 С температурада тез совутилади, -18 0 С температурада сақланади. Газак сабзавот консервалари ишлаб чиқишда у муздан эритилмасдан ишлатилади. 1-жадвалда янги мева ва сабзавотни сақлашнинг оптимал шароитлари келтирилган.

1 - жадвал Янги мева ва сабзавотни сақлашнинг оптимал шароитлари Мева ва саб завот Сақлаш ҳаро- рати, 0 С Ҳаво- нинг нисбий намли- ги, % Сақла- шнинг чегара- вий муд- дати Мева ва сабзавот Сақлаш ҳаро- рати, 0 С Ҳаво- нинг нисбий намли- ги, % Сақла- шнинг чегара- вий муд- дати Ўрик 0…-0,5 88-92 1 ойгача Малина 0…-0,5 88-92 7 сутка Апельсин 1…+6,0 85-90 4-6 ой Мандарин 2…+5,0 85-90 2-4 ой Узум 0…-1,0 85-90 2-6 ой Сабзи Олча 0…-0,5 88-92 10 сутка кечки 0…-1,0 90-95 10 ойгача Нок: эртаги 0…-1,0 80-90 10 сутка қишки, 0…-1,0 90-95 4-6 ой Бодринг 6…+8,0 80-85 15 сутка ёзги ва 0…-0,5 90-95 1-3 ой Шафтоли 0…-0,5 88-92 1 ойгача Кузги Қалампир 0…-1,0 80-85 20 сутка Ертут 0…-0,5 88-92 7 сутка Лавлаги Кабачок 6…+8,0 80-85 15 с утка кечки 0…-0,1 90-95 10 ойгач а Оқ бош карам: эрта ч и 0…-1,0 80-90 10 сутка Эртаги 0…-0,5 90-95 1 о йгача Олхўри 0…-0,5 88-92 1 ойгача Кузги 0…-0,5 90-95 2-4 ой Қорағат 0…-0,5 88-92 7 сутка Қишки 0…-1,0 90-95 6-8 ой Қизил томат 0…+0,5 85-90 1 ойгача Рангли карам 0…-0,5 90-95 3-4 ой Шпинат ва шов у л 0…+0,5 85-90 10 сутка Картошка 2…+4,0 85-95 12 ой Олма Бошли пиёз 0…-3,0 80-95 3-10 ой қишки 0…-1,0 90-95 4-12 ой

O'xshashlar

Озиқ-овқат маҳсулотларининг кимёвий таркиби ва озуқавий қиймати (2)

Озиқ-овқат маҳсулотларининг тавсифи

Озиқ-овқат маҳсулотларининг физик ва теплофизик хусусиятлари, кимёвий таркиби ҳамда озуқавий қиймати

Озиқ-овқат маҳсулотларининг физик хусусиятлари

Озиқ-овқат маҳсулотларини консервалашнинг аҳамияти ва усуллари