Озиқ-овқат маҳсулотларини консервалашнинг аҳамияти ва усуллари - Oziq-ovqat texnologiyasi - Referatlar

Озиқ-овқат маҳсулотларини консервалашнинг аҳамияти ва усуллари

Yuklangan vaqt:

05.05.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

104 KB

Ko'chirib olish

Озиқ-овқат маҳсулотларини консервалашнинг аҳамияти ва усуллари Режа: 1. Озиқ-овқат маҳсулотларини консервалашнинг моҳияти ва аҳамияти. 2. Консервалашнинг физикавий усуллари. 3. Консервалашнинг физик-кимёвий ва биокимёвий усуллари. 4. Консервалашнинг кимёвий усуллари.

Озиқ-овқат маҳсулотларини консервалашнинг моҳияти ва аҳамияти. Консервалашнинг физикавий усуллари. Тез бузиладиган озиқ-овқат маҳсулотларини сақлаш муддатини ошириш ва уларга махсус ҳид ва таъм бериш учун консервалашнинг хилма-. хил усуллари кўлланилади. Физикавий усулларига юқори ва паст температураларда ишлов бериш ёрдамида ва ультрабинафша нурлари, ультратовуш тўлкинлари, ультра юкори частотали токлар (УВЧ), гамма ва рентген нурлари ёрдамида ва суюқ моддаларни махсус сузгичдан ўтказиб микроорганизмлардан тозалаш йўли билан консервалаш усуллари киради. Бу усуллардан озиқ-овқат саноатида кенг кўлланиладиганлари маҳсулотларни юқори ва паст ҳароратда ишлов бериш йўли билан консервалаш ҳисобланади. Консервалашнинг юкори ҳароратни қўллаш усули. Бу усул асосан микроорганизмларнинг юқори ҳароратларда ривожлана олмаслиги ва бу ҳароратларда ишлов берилган озиқ-овқат маҳсулотларидаги ферментлар активлигининг кескин сусайишига асосланган. Юқори ҳароратда консервалашнинг икки хил усули, яъни пастеризациялаш ва стерилизациялаш усуллари мавжуддир. Пастиризациялаш - бу озиқ-овқат маҳсулотларини 63° дан то 95°С гача бўлган ҳароратда қиздиришдир. Ҳароратнинг юқори ёки пастлигига қараб пастеризациялаш узоқ муддатли ва жуда қисқа муддатли бўлишп мумкин. Агар пастеризациялаш 65°С да ўтказилса, пастеризациялаш муддати 20-30 минутни ташкил этиши, агар 85-90°С да олиб борилса пастеризациялаш муддати 1 минут атрофида бўлиши керак. Кўп ҳолларда иастеризациялашни юқори ҳароратларда олиб бориш тавсия этилмайди, чунки қанча температура юқори бўлса, пастеризация қилинаётган маҳсулотнинг такрибида шунча кўп ўзгариш рўй бериб, унинг озиқлик ва биологик қиймати пасаяди. Айниқса витаминлар юқори ҳароратга бардош беролмай, парчаланиб кетади. Бундан ташқари, пастеризациялаш пайтида маҳсулотни иложи борича ҳаво

таъсиридан сақлаш керак, чунки ҳаво кислороди маҳсулот таркибидаги ёг ва витаминларни оксидлаб, уларнинг сифатининг пасайишига олиб келади. Пастеризациялаш кўпинча сут ва сут маҳсулотларн, шарбатлар, қиём, повидло, джем, пиво ва бошқа маҳсулотлар учун қўлланилади. Стерилизация - бу озиқ-овқат маҳсулотларини 100°С дан юқори ҳароратда қиздиришдир. Стерилизация қилипган озиқ-овқат маҳсулотларида ҳеч қандай микроорганизмлар бўлмайди, чунки жуда юқори ҳароратда тирик микроорганизмлар эмас, балки уларнинг споралари ҳам ўлади. Шуни ҳам эслатиш керакки, юқори ҳарорат маҳсулотлар таркибидаги ҳамма ферментларнинг активлигини бутунлай сусайтиради, Натижада, яхши стерилизация қилинган консерва маҳсулотлари ҳатто одатдаги ҳароратда ҳам бир неча йиллар сақланиши мумкин. Стерилизациялаш учун махсус тайёрланган озиқ-овқат маҳсулотлари металлдан ёки шишадан тайёрланган идишларга жойланиб ва герметик ёпилиб, автоклавларда 110-120°С ҳароратда 20-40 минут давомида ушлаб турилади. Стерилизация тартиби (режим) маҳсулотнинг кимёвий таркибига ҳам кўп даражада боғлиқ бўлади. Масалан, стерилизация қилинаётган маҳсулот таркибида ёғ миқдори қанча кўп бўлса, бу маҳсулот шунча юкори ҳлроратда қиздирилиши керак, аксинча, маҳсулот кислоталиги қанча юқори бўлса, стерилизация шунча паст режимда олиб борилиши керак. Бундан ташқари стерилизация қилиш муддати маҳсулотнинг турига, маҳсулот жойлашган идишнинг катта-кичиклигига ҳамда маҳсулотнинг қуюқ ёки суюқилигига ҳам кўп жиҳатдан боғлиқ бўлади. Масалан, гўшт консервалари 60120, балиқ консервалари 40-100, сабзавот консервалари 25- 60, сут консервалари эса 10-20 минут давомида стерилизация қилинади. Юқорида айтилганидек, озиқ-овқат маҳсулотларини стерилизация қилганда ҳам улар таркибида муҳим биологик ва физико-кимёвий ўзгаришлар рўй беради. Асосий ўзгаришлардан бири маҳсулот таркибидаги оқсил, ёғ, углевод моддларининг гидролизланишидир. Гидролизланиш натижасида эса оқсиллардан аминокислоталар, ёглардан эркин ёг

кислоталари, углеводлардан эса паст молекулали бошқа турдаги угеводлар ҳосил бўлади. Бу моддаларнинг ҳосил бўлиши маҳсулотларнинг озиқлик қийматининг пасайишига ва сақлаш муддатининг камайишига олиб келадц. Бундан ташқари, стерилизация қилиш натижасида озиқ-овқат маҳсулотлари таркибидаги витамиилар ва баъзи аминокислотлар парчаланиб, уларнинг биологик қиймати ҳам бирмунча камаяди. Умуман стерилизация қилиш натижасида маҳсулотларни сақлаш муддати анча узайсада, уларнинг таркибида маҳсулот сифатининг камайишига олиб келадиган анчагина ўзгаришлар рўй беради. Бу усул билан гўшт, балиқ, сабзавот ва қисман сут маҳсулотларини консервалашда қўлланилади. Консервалашнинг паст ҳароратларни фўллаш усули, Тез бузиладиган озиқовқат маҳсулотларининг дастлабки сифатини тўла сақлаган ҳолда, уларнинг сақлаш муддатини анча узайтиришга ёрдам берадиган энг яхши усуллардан бири консервалашда паст ҳароратли қўллаш усулидир. Маълумки, озиқ-овқат маҳсулотларининг бузилиши уларда бўладиган микробиологик ривожланишлар ва маҳсулот таркибидаги ферментларнинг фаолияти билан тушунтирилади. Бу ўзгаришлар эса кўп даражада маҳсулотнинг ва маҳсулот сақланаётган омборларнинг ҳароратига кўп даражада боғлиқ бўлади. Озиқ-овқат маҳсулотларини паст ҳароратда сақлаганда уларнинг таркибида бўладигаи кимиёвий-биокимёвий ўзгаришлар жуда секинлашади, микроблар кўпайишдан тўхтайди ва ферментларнинг активлиги ҳам анча пасаяди. Қанча ҳарорат паст бўлса, микробларнинг ривожланиши ва ферментларнинг активлиги ҳам шунча паст даражада бўлади. Бу эса озиқ-овқат маҳсулотларини бузилишдан сақлашга ва уларпинг озиқлик ва биологик қийматининг сақланишига олиб келади. Озиқ-овқат маҳсулотларини паст ҳароратда консервалашнинг асосан икки усули мавжуд: совутиш ва музлатиш. Совутиш - бу озиқ-овқат маҳсулотларига ишлов бериш ва уларни сақлашнинг шундай усулидирки, бунда маҳсулот ҳарорати 0°С атрофида,

яъни шу маҳсулот таркибидаги суюқ моддалар музлайдиган ҳароратга яқнн ҳароратда сақланади. Масалан, балиқ -0,6° даи -2,0° гача, сут -0,5 0 да, тухум - 2,8 0 да, олма - 1,7° дан 2,8° гача, апельсин - 1,6 0 дан -2,1° гача, карам -1,1° да, гўшт -1,2° дан паст ҳароратда музлайди ва ҳоказо. Озиқ-овкат маҳсулотларини совутиш йўли билан саклаганда уларда учрайдиган микроорганизмлар ўлмайди, балки улар ривожланишдан тўхтайди. Озиқ-овқат маҳсулотларининг совутилган ҳолда сақлаш муддатлари ҳар хилдир. Масалан, совутилган ҳолда сут маҳсулотлари 24 соатгача, гўшт ва балиқ маҳсулотлари 15-20 кун, мева ва сабзавотларнинг кечпишар навларини эса 6-10 ой давомида сифатини пасайтирмасдан сақлаш мумкин. Музлатиш - бу озик-овқат маҳсулотларига ишлов бериш ва уларни сақлашнинг шундай усулидирки, бунда маҳсулот ҳарорати шу маҳсулот таркибидаги суюқ моддалар музлайдиган ҳароратдан қанча паст ҳароратга туширилади ва шундай ҳароратда сақланадики, натижада маҳсулот таркибидаги сувнинг асосий қисми музга айланади. Озиқ-овқат маҳсулотларини музлатиш одатда -20 -25°С да ва ундан ҳам паст ҳароратда олиб борилади. Музлатиш совутишдан тубдап фарк қилиб, озиқовқат маҳсулотларинннг жуда узоқ муддат сақланишини таъминлайди. Масалан, кўпгина тез бузиладиган озиқ-овқат маҳсулотларн музлатилган ҳолда бир йил ва ундан ҳам ортиқ муддатда сақланиш мумкин. Музлатилгап озиқ-овқат маҳсулотларинннг сифати кўп ҳолларда қапдап усул билаи музлатилганлигпга ва музлатиш тезлигига богликдир. Ҳар қандай усул билан музлатилганда ҳам маҳсулотларда муз кристаллари катта- кичиклиги маҳсулотнинг физик ҳолатига катта таъсир этади. Агар маҳсулот секинлик билан, унча паст бўлмаган ҳароратда музлатилса бир-текис жойлашмаган муз кристаллари ҳосил бўлади. натижада тўқима хужайралари юмшаб зарарланади, бир-биридан узилади ва оқсилларнинг коллоид ҳолати ўзгаради. Маҳсулотдаги муз эритилгапда маҳсулот тўқималари

шикастланганлиги туфайли у ўзининг дастлабки шаклини йўқотади. Бу эса музлатилган маҳсулот сифатининг апча пасайиб кетишига олиб келади. Юқори сифатли музлатилган озиқ-овқат маҳсулотлари олиш учун эса маҳсулот киска муддат ичида тез музлатилади, яъни музлатиш -30°С ва ундан ҳам паст ҳароратда олиб борилади. Бундай ҳароратда музлатилганда эса маҳсулот тўкималарида текис жойлашган жуда кўп майда муз кристаллари ҳосил бўлиб, улар ҳужайраларни шикастламайди. Маҳсулот эритилганда маҳсулотнинг физик ҳолати деярли ўзгармайди ва ҳосил бўлган сув ҳужайра каллоидларнга шимилиб, маҳсулотдагн ҳамма керакли моддалар сақланиб қоладп. Мева ва сабзавотлар, сут, турли шарбатлар ва гўшт маҳсулотлари шу усул билан музлатилади. Музлатилган озиқ-овқат маҳсулотлари одатда -18 0 С да сақланади. Кейинги пайтларда бизнинг мамлакатимизда ва чет мамлакатларда озиқовқат маҳсулотларини суюқ азот ёрдамида қисқа муддатда музлатишга катта эътибор берилмоқда. Албатта бу усул билан музлатилган озик-овқат маҳсулотларининг сифати бошқа усул билан музлатилган маҳсулотларнинг сифатига қараганда анча юқори бўлади. Музлатилган озиқ-овқат маҳсулотлари узоқ сақланганда, уларнипг таркибида ҳам баъзи ўзгаришлар рўй беради, Масалан, вақт ўтиши билан сув буғларининг парланиши натижасида маҳсулот вазнининг камайиши, муз кристалларинииг йириклашиши, маҳсулот таркибидаги ёғлариинг кислород таъсирида оксидланиши, озмунча бўлсада, баъзи витаминларнинг парчаланиши ва бошқалар шулар жумласига киради. Бундай ўзгаришларга учраган, керагидан ортиқча сақланган музлатилган озиқ-овқат маҳсулотларининг таъми ва ҳиди яхши бўлмайди. Шунинг учун ҳам музлатилган озик-овқат маҳсулотларини паст ҳароратларда белгиланган муддатлардан ортиқ сақламаслик тавсия этилади.

Консервалашнинг физик-кимёвий ва биокимёвий усуллари Озиқ-овқат маҳсулотларини консервалашнинг бу усулига уларни қуритиш, шакар ва тузлар ёрдамида консервалаш киради. Озиқ-овқат маҳсулотларини куритиш. Қуритиш - ўсимлик ва ҳайвонот маҳсулотларини консервалашнинг энг қадимнй усулларидан биридир. Маълумки, озиқ-овқат маҳсулотларининг таркибида бўладиган сувлар, асосан эркин сувлар маҳсулотларда кечадиган кимёвий, биологик ўзгаришларни тезлаштириб ва уларда учрайдиган микробларнинг ривожланиши учун қулай шароит туғдириб, маҳсулотнинг тезда бузилишига сабаб бўлади. Демак, озиқовқат маҳсулотлари таркибида сувнинг камайиши уларни тезда бузилишдан сақлайди. Мева ва сабзавотлар, сут ва сут маҳсулотлари, гўшт ва гўшт маҳсулотлари, донлар, балиқ, тухум ва бошқа маҳсулотларни қуритиш йўли билан узоқ сақлашга эришиш мумкин. Кўпинча қуритилган озиқ-овқат маҳсулотларинипг таркибида 812 фоиз микдорида сув қолади. Бу даражадаги суви бўлган маҳсулотлар эса микроорганизмлар ва бактериялар таъсирига жуда чидамли бўлади. Маҳсулотларни қуритиш йўли билан сақлаш консервалашнинг бошқа усулларига қараганда бирмунча қулайликларга эгадир. Биринчидан, маҳсулотларпи қуритиш усули билан консервалаш кўп қўшимча харажатлар талаб қилмайди. Иккинчидан, куритилган маҳсулотларнинг ҳажми ва оғирлиги анча камаяди. Бу эса маҳсулотларни идишларга жойлашда, уларни мамлакатимизнинг озиқ-овқат маҳсулотлари кам етиштириладиган шимолий ўлкаларига ташиб етказишда анча қулайликлар туғдиради. Лекин шуни ҳам айтиш керакки, маҳсулотларни қуритганда уларнинг физик ҳолати анча ўзагаради, уларнинг таркибидаи озиқ-овқат маҳсулотларига ўзига ҳос ҳид ва лаззат берадиган учувчан моддалар чиқиб кетади ҳамда витаминлар ва бошқа биологик актив моддалар оксидланиб, маҳсулот сифатининг пасайишига олиб келади, Қуритишнинг қуйидаги усуллари мавжуддир: қуёш нури таъсирида очиқ ҳавода қуритиш,

махсус мосламалар, қурилмалар ёрдамида қурутиш. Қуёш нури таъсирида очиқ ҳавода қуритиш озиқ-овқат маҳсулотларини қуритишнинг энг оддий, кам харажат талаб қиладиган усулидир. Бу усул айниқса мамлакатимизнинг иссиқ иклими шароити бўлган Марказий Осиё республикалари шароитида жуда яхши натижа беради. Масалан, Ўзбекистон ва Тожикистон Республикалари, айниқса уларнинг жанубий районлари юқори сифатли қуритилган мевалар ва узумлар ишлаб чиқарувчи асосий манбалардан биридир. Лекин бу усул билан қуритнш баъзи камчиликлардан ҳоли эмас. Бирипчидан, бу усул билан озиқ-овқат маҳсулотлариии қуритиш учун бир неча кун, ҳатто бир неча ҳафта талаб қилинади. Иккинчидан, бу усул билан қуритилган маҳсулотнинг сифати- анча паст бўлди. Бунинг сабаби шундан иборатки, маҳсулот очиқ ҳавода бир неча кун мобайиида турганда, ҳаво кислороди ёрдамида маҳсулот таркибидаги биологик актив моддалар оксидланиб, ўз хусусиятларини йўқотади ва маҳсулотга чангтўзон ўтириши, ҳамда маҳсулот ҳар хил ҳашоратлар чиқиндиси билан ҳам. ифлосланииш мумкин. Озиқ-овкат маҳсулотларини махсус мосламалар билан қуритиш эса бирмунча кўпроқ харажат талаб қилса-да, юқорида кўрсатилган камчиликлардан холидир. Шунинг учун ҳам кейинги пайтларда озиқ-овқат маҳсулотларини қуритишнинг бу усули кенг кўлланилмокда. Озиқ-овқат маҳсулотларини махсус мосламалар ёрдамида қуритиш ўз навбатида бир неча турларга бўлинади: махсус мосламаларда иссиқ ҳаво билан қуритиш (коивективная сушка), қурутишнинг барабан усули (контактиая сушка), суюқ маҳсулотларпи жуда майда зарраларга ажратиб махсус башшшарда қуритиш, вакуум-сушилкалар ёрдамида қуритиш, юқори частотали токлар (СВЧ) ердамида қуритиш, сублимацион усул билан қуритиш ва бошқалар. Озиқ-овқат маҳсулотларини махсус мосламаларда иссиқ ҳаво ёрдамида куритиш амалда энг кўп кўлланиладиган усулдир. Бу усулда озиқ-овқат маҳсулотлари таркибидаги суа махсус қуритгич камераларида уларга 80-

120°С гача қиздирилган ҳаво юбориш йўли билан чиқариб юборилади. Иссиқ ҳаво маҳсулот таркибидаги намликни ўзига тортиб, маҳсулотни қуришга олиб келади. Бу усуд билаи қуритишнннг камчилиги шундан пборатки, маҳсулотни қуритиш ферментларнинг ва микробларнинг активлиги учун кулай бўлган 60-70°С ҳароратда бир неча соат мобайнида олиб борилади. Натижада, қуритилаётган маҳсулот таркибида унпнг сифатининг пасайишига олиб келадиган бир қанча ўзгаришлар рўй беради. Масалан, витаминлар, ранг берувчи, ошловчи моддларнинг кислород таъсирида оксидланиши, маҳсулот рангининг меланоид моддалари ҳосил бўлиши натижасида ўзгариши, маҳсулот ҳиди ва таъмининг пасайиши ва бошқалар. Қуритишнинг барабан усули билан фақатгина суюқ озиқ-овқат маҳсулотларини қуритиш мумкин, Масалан, қуритилган сут ва сут маҳсулотлари, картошка ва сабзавотлар пюреларини олиш шу усул билан олиб борилади. Бу усулда қуритилаётган суюқ маҳсулот исиб турган аиланувчан барабан гозасига куйилади, натижада маҳсулот маълум даражада таркибидаги сувни йўқотади. Бу усул ҳам камчиликлардан ҳоли эмас. Маҳсулот бевоснта исиб турган барабан юзаснга қуюлганда оқсилларнинг ивиши, меланоид моддаларииинг ҳосил бўлиши, қандларнинг карамелизацияга учраши, витаминларнинг парчаланиши, ҳид берувчп моддаларнинг учиш ҳоллари юз беради. Бу ўзгаришларнинг ҳаммаси маҳсулот сифатининг пасайиишига олиб келади. Суюқ маҳсулотдарни махсус башняларда жуда майда заррачаларга ажратиб 140-160°С иссиқликка эга бўлган қуруқ ҳаво оқими таъсирнда пуркаш йўли билаи қуритилган маҳсулотлар олиш, қуритишнинг энг прогрессив усулларидан биридир. Бу усул билан қуритиш бир неча соння мобайнида жуда қисқа муддатда давом этади ва қуритилаётган маҳсулот ҳарорати ҳам 50-60° дан ошмайди. Шунинг учун ҳам бу усул билаи қуритилган озиқ-овқат маҳсулотлари таркибида деярли ўзгариш бўлмайди, оқсиллар, витаминлар ва бошқа моддалар ўз хусусиятларини ўзгартирмайди.

Бу усул ёрдамида қуритилган сут маҳсулотлари, тухум оқсиллари, қуритилган мева-сабзавот шарбатлари ва порошоклари ишлаб чиқарилади. Озиқ-овқат маҳсулотларини вакуум-сушилкаларда қуритиш, асосан ҳавоси сўриб олингап, паст босимда ишлайдиган махсус мосламалар ёрдамида олиб борилади. Вакумда қуритиладиган маҳсулотнинг ҳарорати 50 0 С дан ошмайди. Қўшимча суюқ моддаларии қуюқлаштиришда ҳам шу усулдан кўпроқ фойдаланилади. Вакуум -сушилкаларда қуюқлаштирилган маҳсулотларнинг органолептик кўрсаткичлари юқори бўлади ва таркибида ҳам деярли ўзгаришлар бўлмайди. Кейинги пайтларда озиқ-овқат маҳсулотларини қуритишда сублимацион усулга катта эътибор берилмокда. Сублимация усули музлатилган маҳсулот таркибидаги сувни маълум бир шароитда муз ҳолидан сувга айлантирмасдан, бевосита буғга айлаптиришга асослангаи. Сублимация усули билан қуритилган озиқ-овқат маҳсулотларинипг сифати бошқа усул ёрдамида қуритилган маҳсулотлар сифатига қараганда анча юқори бўлади. Уларнинг таркибида витаминлар ва бошқа фаол моддалар тўлиғича сақланади. Бу усул билан маҳсулотларни қуритишнинг амалда кенг ишлатилмаётганлигининг сабаби ҳозирча сублимация учун ишлатиладиган асбоб-ускуна ва жиҳозларнинг қимматлигидадир. Қуритилгаи озиқ-овқат маҳсулотлари таркибида сув кам бўлганлиги туфайли ҳаводан ўзига намликни ва ҳар хил ҳидларни шимиб олиш хусусиятига эгадир. Шунинг учун ҳам савдо шахобчаларида бу маҳсулотларни сақлаш ва ташишга алоқадор мутахассислар, айниқса озиқ- овқат товаршунослари қуритилган маҳсулотларнинг шу хусусиятларини эсда тутишлари лозимдир. Озик-овкат махсулотлариии шакар кўшиб консервалаш. Бу усул озиқ- овқат маҳсулотлари таркибида қанднинг микдорини 65 фоизга етказиб ва шу асосда микроорганизмларнинг ривожланиши учун ноқулай шароит яратиб консервалашга асослангандир. Масалан, бундай консервалаш усули джем, қиём, мармелад, повидло тайёрлашда ва қуюлтирилгап сут

маҳсулотлари ишлаб чиқаришда қўлланилади. Одатда бу маҳсулотлар герметик ёпилган идишларда узоқ сақланади. Бу маҳсулотларнинг узок сақланишига биринчи сабаб қанд микдорининг юқорилигида бўлса, иккинчи сабаб маҳсулотлар қайнатилганда микроорганизмларнинг ўлишидадир. Озиқ-овкат махсулотларнни туз ёрдамида конссрвалаш. Бу усул ҳам озиқовқат маҳсулотларини консервалашнинг қадимий усулларидан бири ҳисобланади. Маҳсулотларга туз қўшиб консервалаганда уларнинг осмотик босими ошиши натижасида микробларнинг ривожланиши ва яшаши учуп ноқулай шароит вужудга келади. Бу эса маҳсулотларни узоқроқ сақлашга ёрдам беради. Кўпинча гўшт, балиқ, сабзавотлар туз ёрдамида консерваланади. Маҳсулотдаги тузнинг микдори эса 8 фоиздан 14 фоизгача бўлади. Озиқ-овқат маҳсулотлари тузланганда уларнинг таркибида жуда катта мураккаб ўзгаришлар рўй бериши мумкин. Масалап, маҳсулотлар тузланганда консистенцияси ўзгариши, ўзига хос ҳид ва таъм пайдо бўлиши, оқсилларнинг гидролизланиши ва бошқа ўзгаришлар натижасида маҳсулот вазнининг маълум даражада камайиш ҳоллари кузатилиши мумкин. Натижада тузланган маҳсулотларнинг озиқалик ва лаззатлилик қийматлари бирмунча пасайиши мумкин. Баъзи маҳсулотларни, масалан, сельд балиқларини тузлаганда эса, аксинча, туз ёрдамида уларшшг таркнбнда мураккаб физик-кимёвий, биокимёвий ўзгаришлар таъсирида балиқ гўштлари етилиб, маҳсулот тўғридантўғри истеъмолга яроқли ҳолга келади. Озик-овқат маҳсулотларини тузлаш уч хил, яъни куруқ тузлаш, туз аритмалари ёрдамида тузлаш ва аралаш (аввал куруқ тузлар ёрдамида, ксйин. эса муз эритмаси билан ишлов берилади) тузлаш усуллари ёрдамида олиб борилади. Озиқ-овқат маҳсулотларини консервалашнинг биокимёвий усуллари ва уларнинг аҳамияти Озиқ-овқат маҳсулотларини биокимёвий усул билан консервалашга уларни ачитиш йўли билан консервалаш киради. Бу йўл билан

консервалашнинг моҳияти шундан иборатки, мақсулот таркибидаги қанд моддалари сут кислотаси бактериялари таъсирида сут кислотасига парчаланади. Натижада, сут кислотасининг маҳсулотдаги миқдори 0,7-0,8, баъзи ҳолларда эса 1,0 фоизгача боради. Бу микдордаги сут кислотаси эса маҳсулотнипг бузилишига олиб келадиган чиритувчи, сирка кислотали ва бошқа ачишларга сабаб бўладиган бактерияларнинг ривожланишига йўл қўймайди. Озиқ-овқат маҳсулотлари бу усул билан консерваланганда уларнинг таркибида сут кислотасидан ташқари маълум даражада этил спирти ҳам ҳосил бўлади. Ҳосил бўлган бу спирт ҳам консервалаш моддаси ролини бажаради. Сабзавотларни ачитиш йўли билан консервалаганда 2-4 фоиз миқдорида ош тузи ишлатилади. Сифатли ачитилган сабзавотлар олишда ош тузининг роли каттадир. Туз сут кислотаси бактерияларининг фаолияти учун керак бўлган қанд моддаси ширасининг тезроқ ажралиб чиқишига ёрдам беради ва маҳсулотнииг бузилишига олиб келадиган кераксиз микробларнинг ҳаёт фаолиятини сусайтиради. Бу давр ичида сут кислотаси бактериялари қандларни парчалаб, сут кислотаси ҳосил қила бошлайди. Бу сут кислотаси эса бошқа бактерияларнинг ривожланишига йўл қўймайди. Аммо, вақт ўтиши билан, айниқса маҳсулот санитария-гигиена даражасн паст хоналарда сақланганда сут кислотасини истеъмол этувчи пўпанаклар пайдо бўлиб, кислота миқдорини камайтириб, ачитилган, тузланган сабзавотларнинг бузилишига олиб келади. Тузланган бодринглар, помидорлар, ачитилган карамлар ва ивитнлган олмалар (мочение) ишлаб чиқариш биокимёвмй усул билаи консервалашга асослангандир. Консервалашнинг кимёвий усуллари Кейинги пайтларда озиқ-овқат маҳсулотларини консервалаш учун кўйидаги кимёвий моддаларни қўллашга рухсат этилган: этил спирти, сирка

кислотаси, олтингугурт гази, нитрит ва нитратлар, бензой кислотаси, бор ва бура кислоталари, антибиотиклар, карбонат ангидрид, азон гази ва бошқалар. Этил спирти ёрдамида консервалаш. Бу усул этил спиртининг микроблар ва бактериялар ривожланишига ёмон таъсир қилишига асосланган. Шунинг учун ҳам этил спирти мева ва сабзавотлар шарбатларини ишлаб чиқаришда копсервалаш моддаси сифатида кўшилади. Масалан, этил спиртининг концентрацияси 25-30 фоиз бўлган шарбатлар узоқ сақланиш хусусиятига эга ва улар ликер - ароқ маҳсулотлари ишлаб чиқаришда ишлатилади. Маринадлаш. Озик-овқат маҳсулотларини консервалашнинг бу усули сирка кислотаси қўшиб, эритмада кислота миқдорини оширишга қаратилган. Агар эритмада сирка кислотасининг миқдори 1,0 фоиздан ошса, бундай шароитда микробларнинг, айниқса чиритувчи бактерияларнинг ривожланиши анча секинлашади. Асосан мева, сабзавот, балиқ, қўзиқорин маҳсулотлари маринадланади. Маринадлашда сирка кислотасидан ташқари туз, қанд ва бошқа зираворларнинг қўшилиши маҳсулот лаззатлигини оширади ҳамда уларнинг узоқ сақланишига ёрдам беради. Маринадлашда асосан таркибида З-6 фоиз сирка кислотаси бўладиган ошхона сиркаси ва таркибида 70-80 фоиз сирка кислотаси бўладиган овқатбоп сирка эссенцияси ишлатилади. Одатда маринадларни паст ҳароратли хоналарда сақлаш тавсия этилади. Нитрат ва нитритлар ёрдамида консервалаш. Бу кимиёвий моддалар кўпинча гўшт ва балиқ маҳсулотларининг табиий рангини сақлаш учун ишлатилади. Нитрат ва нитритлар маълум даражада инсон организми учун зарарли бўлганлиги учун уларнинг тайёр маҳсулотдаги миқдори тегишли норматик-техник ҳужжатларида кўрсатилган даражадан ошмаслиги керак. Озик-овқат маҳсулотларини кислоталар ёрдамида консервалаш. Бу усул билан консервалашда асосан сульфит кислотаси ва уларнинг тузлари, бензой ҳам сорбин кислоталари ишлатилади.

Агар озиқ-овқат маҳсулотларини консервалашда сульфит кислотаси ва унииг тузлари ёки олтингугурт гази ишлатилган бўлса, бундай маҳсулотларни сульфитланган маҳсулотлар деб юритилади. Сульфит кислотаси ва олтингугурт мева, резавор мева ва шарбатларни консервалашда ишлатилади. Айниқса Ўзбекистон ва Тожикистон республикаларида олтингугурт гази ўрикларни қуритиб, улардан курага маҳсулотини олишда кенг кўламда ишлатилади. Кўраганипг чиройли, тоза, типик, ўзига хос сарик ранги ўрикни олтингугурт гази билан ишлов бериб дудланганлиги натижасида вужудга келади. Бу газ маҳсулотларни эмас, балки идишлар, омборларни маҳсулот саклашдан олдин дезинфекция қилиш ишларида ҳам ишлатилади. Олтингугуртнинг озиқ-овкат маҳсулотларига белгиланган меъерий- техник ҳужжатларда белгиланганидан кўп бўлиши инсон организми учуи зарарлидир. Шунинг учун ҳам маҳсулотларни сульфит кислотаси ва олтингугурт гази ёрдамида ишлов берганда тегишли қоидаларга риоя қилиниши керак. Озиқ-овқат маҳсулотларини консервалашда юқорида кўрсатилганидек, бензой кислотаси (С 6 Н 5 СООН) ва бензой кислотасининг натрийли тузи (С 6 Н 5 СООNa) ҳам ишлатилади. Бу моддалар асосан мева ва сабзавот пюрелари, шарбатлар ишлаб чиқаришда қўлланилади. Озиқ-овқат махсулотларини антибиотиклар ёрламида консервалаш. Ҳозирги кунда озиқ-овқат саноатида ишлатиладиган антибиотикларга биомицин, нистатин, низин киради. Бу антибиотиклар одам организми учун зарарсиз бўлиб, микроблар ва пўпапак бактерияларининг ривожланишини тўхтатади. Бу антибиотиклар кўпипча узоқ масофаларга ташиладигап гўшт ва балиқларга ишлов беришда ишлатилади. Озиқ-овқат махсулотларини газлар ёрдамида консервалаш. Озиқ-овқат маҳсулотларини консервалашда, яъни уларни сақлаш муддатини узайтиришда кейинги пайтларда, карбонат ангидрид ва азон газлари кенг қўлланилмокда. Карбонат ангидрид гази ёрдамида озиқ-овқат

маҳсулотларининг сақлаш муддатини ошириш мумкинлигини Г.В.Плеханов номидаги Москва халқ хўжалиги институтининг профессори Я.Я.Никитинский XX асрнинг 30йилларидаёқ ўтказган тадқиқотлари асосида ишлаб чиққан эди. Озиқ-овқат маҳсулотларини ўзгартириб туриладиган газ муҳитида- сақлаш принципи уларни ўралган ҳолида ёки музлатгич камераларида кислород ва азотнинг пасайтирилгап, карбонат ангидрид газининг эса оширилган концентрациясида сақлаш билан боғлиқдир. Лекин, карбонат ангидрид газининг концентрацияси 10 фоиздан ошмаслиги керак. Ознқ-овқат маҳсулотларини газ ўзгартирилган муҳитда уларнинг узоқ сақланишига сабаб шуки, бундай шароитда кислородсиз яшай олмайдиган микробларнинг ҳаёт фаолияти секинлашади ва карбонат ангидрид гази пўпанак бактерияларининг ривожланишига ҳам йўл қўймайди. Кейинги пайтларда мамлакатимизда ва чет эллардаги кишиларнинг бу соҳадаги тадқиқотлари асосида шундай хулосага келиш мумкинки, карбонат ангидрид газининг юқори концентрацияли газ муҳитида мева-сабзавотлардан ташқари, гўшт, балиқ, колбаса, пишлоқ, дон ва бошқа хил маҳсулотларнинг ҳам сифатини пасайтирмасдан узоқ сақлаш мумкии экан. Озиқ-овқат маҳсулотларининг сифатини узоқ сақлашда озон гази ҳам ишлатилади. Озон кучли оксидловчи модда бўлганлиги учун ҳам ҳаводаги ва маҳсулотлардаги микроблар ва бактерияларнинг ривожлаиишига йўл қўймайди. Озон газини идишларни ва озиқ-овқат маҳсулотлари ташиладиган транспорт воситаларини, маҳсулот сакланадиган омбор ва камераларни дезинфекция қилишда ҳам ишлатиш мумкин. Лекин, озон газининг инсон организмига таъсири тўла ўрганилмаган. Бу соҳада эса тадқиқот ишлари олиб борилмоқда.

Адабиётлар: 1. O’zlem Tokuso’g’lu. Barry G.Swanson. «Inproving Food Quality with Novel Food Processing Technogies». Edited by.Taylor end Francis Group. 2015. p. 485. 2. Food and raw materials. Kemeraovo institute of food science and texnology. 2015, p. 145. 3. Васиев М.Ғ., Дадаев Қ.О. ва бошқалар. Озиқ-овқат технологияси асослари. –Т.: “Ворис-Нашриёт”, 2012. - 400 б. 4. 4.Yo’ldoshev N., Kadirxodjayeva N. Ishlab chiqarish tehnologiyalari. Darslik. 2014yil.- 350 bet. 5. Адизов Р . Т ., Ғаффоров А . Х . Хусенов С . Й . Донни тозалаш ва майдалаш технологияси . – Т .:” ТУРОН - ИҚБОЛ ” нашриёти , 2006. -184 б . 6. Амонова З.М. Сут ва сут маҳсулотлари технологияси. –Т.: Чўлпон, 2004. 132 б. 7. Бобоев С.Д., Адизов Р.Т., Эргашева Х.Б. Омихта ем ишлаб чиқариш.-Т.: Ўзбекистон, 2003. -280 б.

O'xshashlar

Озиқ-овқат маҳсулотларини туркумлаш

Озиқ-овқат маҳсулотларини консервалаш

Озиқ-овқат маҳсулотларини хавфсизлиги

Озиқ-овқат маҳсулотларини сифати ва уни баҳолаш усуллари

Озиқ-овқат маҳсулотларини ифлосантирувчи манбалар