Озиқ-овқат маҳсулотларининг физик ва теплофизик хусусиятлари, кимёвий таркиби ҳамда озуқавий қиймати - Oziq-ovqat texnologiyasi - Referatlar

Озиқ-овқат маҳсулотларининг физик ва теплофизик хусусиятлари, кимёвий таркиби ҳамда озуқавий қиймати

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

117 KB

Ko'chirib olish

Озиқ - овқат маҳсулотларининг физик ва теплофизик хусусиятлари , кимёвий таркиби ҳамда озуқавий қиймати Режа: 1. Озиқ-овқат маҳсулотларининг физик хусусиятлари2. Озиқ-овқат маҳсулотларининг теплофизик хусусиятлари

Озиқ-овқат маҳсулотларининг физик хусусиятлари Озиқ-овқат маҳсулотларининг сифатини тўлиқ баҳолаш учун уларнинг кимёвий таркибини билиш камлик қилади. Бунинг учун уларнинг физик хусусиятларини билиш ҳам шарт. Маҳсулотларнинг физик хусусиятларига уларнинг шакли, катталиги, зичлиги, структуравий механик хусусияти, теплофизик, электрофизик, оптик сорбциялаш ва бошқа хусусиятлари киради. Маҳсулотнинг бу хусусиятларига жуда кўп омиллар таъсир қилади: агрегат ҳолати ва тузилиши, сувнинг боғланган шакли, температураи ва босими, ишлаб чиқариш технологияси ва ҳоказолар. Маҳсулотни ишлаб чиқариш жараёнида унинг физик хусусияти катта аҳамиятга эга, шунга қараб улар ташилади, сақланади, сифатини аниқлашда физик хусусиятига қараб тавсиф берилади. Маҳсулотларнинг сифатини аниқлашда уларнинг шакли катта аҳамиятга эга, масалан, нон маҳсулотлари, кондитер маҳсулотлари ёки пишлоқни олсак, уларнинг ташқи кўринишига қараб ишлатилган хомашёнинг сифатини аниқлаш ва технологик жараённи тўғри қўлланганлиги ҳақида маълумот олиш мумкин. Сабзавот-меваларда эса уларнинг шакли, шу хомашёнинг ботаник турини ва навини билдиради. Маҳсулотларнинг катталиги ишлаб чиқарилган тайёр маҳсулотлар ва етиштирилган мева-сабзавотлар учун ҳам меъёрланади. Масалан: картошканинг кеч пишар навлари стандарт бўйича 20 - 30 мл атрофида бўлиши керак. Маҳсулотнинг муҳим аҳамиятга эга бўлган физик кўрсаткичларидан бири унинг зичлигидир. Зичлик - маҳсулотнинг ҳажм бирлигидаги массасининг миқдори. Зичликни қуйидаги формула орқали аниқланади:

V m  ; (1.1.1.1) Бунда: ρ - маҳсулот зичлиги, кг/м 3 ; m - масса, кг; V - маҳсулотнинг ҳажми, м 3 . Маҳсулот зичлигига температура ва босим таъсир қилади. Температура кўтарилса (тўқиманинг кенгайиши ҳисобига) зичлик камаяди. Зичлик маҳсулот таркибидаги қуруқ моддалар концентрациясига ҳам боғлиқ бўлади. Зичлик кўрсаткичи сутнинг сифатини, тузламалардаги туз миқдорини, қиёмларда, экстрактларда қуруқ модда миқдорини аниқлашда ва бошқа ҳолларда қўлланилади. Картошканинг зичлигини аниқлаш ёрдамида унинг таркибидаги крахмалл миқдори топилади. Етилган томатлар ва олмада ёки бошқа меваларда зичликнинг катта бўлиши, уларни қайта ишлаганда олинадиган маҳсулотни чиқиши юқори бўлишидан дарак беради (пюре, паста ва ҳ.к.) Мева ва сабзавотларни сақлаш жараёнида уларнинг физик хоссаларини билиш, ҳамда бу хоссалардан илмий асосда фойдаланиш муҳим ҳисобланади. Мева ва сабзавотларнинг физик хоссалари уларни йиғиб - териб олишда, ташишда ҳамда сақлашда катта аҳамиятга эга. Мева ва сабзавотларнинг физик хоссаларига яна уларнинг сув буғлатиши, терлаши, иссиқлик хоссалари, механик пишиқлиги, тўкилувчанлиги, ўз - ўзидан навларга ажралиши, ғоваклиги ва бошқалар киради. Сақлаш жараёнида маҳсулотлар сувни кўп миқдорда буғлатади, терлайди ва натижада сўлиб қолади. Буғланиш миқдори меванинг тури, нави, морфологик тузилиши ҳамда унинг кимёвий таркибига боғлиқ бўлади. Пўсти юпқа, пўстининг мум ғубори сидирилиб кетган, ҳужайра таркибида оқсил ва коллоид моддалар кам, сувни сақлаб қолиш хусусияти паст бўлган мева ҳамда сабзавотлар сувни тез буғлатади ва сўлийди. Сўлиган мевалар тез бузилади ва узоқ сақланмайди.

Ҳавонинг температураси юқори, намлиги паст бўлиб, унинг омбордаги ҳаракати тез бўлса, буғланиш тезлиги ҳам шунчалик катта бўлади. Майда мевалар йирик меваларга нисбатан сувни тез йўқотади. Буғланиш тезлиги мевадаги сувнинг миқдорига ҳам боғлиқ. Агар мевалар теришдан олдин суғорилса, терилган мевалар серсув бўлиб, сақлаш даврининг бошида таркибидаги сувни тез буғлатиб сўлиб қолади. Кўпинча уларда аччиқ моғор ҳосил бўлади, данакли меваларнинг данаги ёрилиб кетади. Терилишидан олдин узоқ вақт давомида сув ичмаган мевалар ҳам сақлаш вақтида сувни тез буғлатади ва сўлиб қолади (1 – жадвал). 1-жадвал Мева, сабзавот ва картошка нам йўқотишининг йўл қўйиладиган меъёрлари Маҳсулотлар Нам йўқотилиши Сақ- лаш муддати сақлаш даври мобайнида ўртача 1 ой мобайнида энг ноқулай 1 ой мобайнида Ой кг/т % кг/т % % Картошка 9 51,0 5,10 5,70 0,57 0,75 Лавлаги 10 61,5 6,15 6,15 0,62 1,14 Сабзи, шолғом 10 79,5 7,95 7,95 0,80 1,65 Буғланиш меваларда сувнинг тақсимланишига боғлиқ бўлади . Масалан , нокда сувнинг кўп қисми ҳужайра оралиғида жойлашган бўлади , шу сабабли у сувни тез буғлатади . Мевалар сақланишининг дастлабки кунларида сувни жуда тез буғлатади , бунда мевалар таркибидаги эркин сувдан халос бўлади . Сўнгра буғланиш пасаяди , мева етилиши билан буғланиш кучаяди . Мева ва сабзавотлар идишга ёки тўкма ҳолда қалин қилиб устидан ҳаво ўтиши учун очиқ жой қолдирмай жойланганда , улар терлай бошлайди . Яшик ёки уюм ўртасидаги температура, одатда, омбор температурадан катта бўлади. Шу сабабли юқори қаватдаги ёки ён томондаги

мевалар терлайди. Бунда улар тез бузилади. Уларнинг сиртидаги намлик микроорганизмларнинг ривожланиши учун қулай шароит туғдиради. Мева ва сабзавотларни сақлаш учун сунъий усулда - совуткичларда ва табиий усулда вентиляция - ташқи ҳаво ёрдамида музлатилади. Мева ва сабзавотларнинг музлаши - 0,5 0 С дан - 3 0 С гача бўлган температурада юз беради. Меваларнинг музлаш температура улар таркибидаги сувнинг миқдорига боғлиқ бўлади. Мевалар қанчалик тез совутилса, микроорганизмларнинг ривожланиши ва биокимёвий жараёнлар секинлашади, натижада маҳсулотнинг сақланиш муддати узаяди ҳамда нобудгарчилик камаяди. Музлатишда мева ва сабзавотлар таркибидаги сув турли муддатларда музлайди. Аввало эркин сув, яъни ҳужайра оралиғидаги сув, кейин эса ҳужайра таркибидаги сув музлайди. Кичик идишлардаги ва тўкма қилиб жойланган мевалар, ҳажми кичик мевалар одатда тез музлайди. Кўпинча қаттиқ музлатиш натижасида, ҳужайраларнинг сувсизланиб қолиши, оқсиллар ва плазманинг ҳамда бошқа коллоид моддаларнинг қайтарилмайдиган коагуляцияси натижасида мевалар нобуд бўлади. Механик шикастланган мевалар уларнинг совуқдан нобуд бўлишини кучайтиради. Мева ва сабзавотларнинг иссиқлик хоссалари ҳам уларни сақлашда мухим аҳамиятга эга. Улар иссиқлик ва ҳароратни ёмон ўтказиши билан характерланади. Шу сабабли ғоваклиги катта бўлганлиги учун улар жуда секинлик билан совийди ва исийди. Мева ва сабзавотларнинг иссиқлик ҳамда температура ўтказувчанлиги ёмон бўлганлиги учун омборларда ўз-ўзидан қизиш жараёни пайдо бўлади ва натижада сақланаётган маҳсулотнинг бир қисми йўқотилади. Омбордаги ҳавонинг температура ва намлиги мева ҳамда сабзавотларни сақлашда уларнинг иссиқлик ажратиб чиқариш тезлигига боғлиқ бўлади. Мева ва сабзавотларнинг иссиқлик ажратиб чиқариш

хусусияти нафас олиш тезлигига боғлиқ, у ажралиб чиқадиган карбонат ангидрид миқдорига қараб ҳисобга олинади. Мева ва сабзавотларнинг таркибида сув кўп бўлганлиг сабабли уларнинг иссиқлик сиғими баланд бўлади. Одатда, мева ва сабзавотларнинг иссиқлик сиғимини аниқлашда ундаги сувнинг миқдори ҳисобга олинади. Масалан, помидорнинг таркибида 86% сув бўлса, унинг иссиқлик сиғими 860 ккал/кг 0 С га тенг бўлади. Мева ва сабзавотларнинг иссиқлик сиғимини ҳамда ундан ажралиб чиққан иссиқлик миқдорини билган ҳолда омбордаги маҳсулотнинг температураси қанчалик ошганлигини ҳисоблаш мумкин. Масалан, картошка сақланадиган омборда иссиқлик ажралиб чиқиши 15 0 С да суткасига 570 ккал/ кг га тенг бўлади. Иссиқлик сиғими туганакда 85% сув бўлса, 850 ккал/кг 0 С бўлади. Бунда картошка уюмида температуранинг ошиши суткасига 570:850=0,67 0 С ни ташкил қилади. Мева ва сабзавотлар температураининг ошишини аниқлаш орқали қайси вақтда шамоллатиш зарурлигини билишимиз мумкин. Акс ҳолда температуранинг ошиши иссиқлик ажралиб чиқиши ва нафас олиш жараёнини тезлаштиради. Оқибатда ўз-ўзидан қизиш жараёни авж олиб кетади. Шу билан бирга бунда микроорганизмларнинг ривожланиши ҳам тезлашади. Мева сабзавотларни омборларга жойлаштиришда уларнинг механик пишиқлиги асосий кўрсаткич ҳисобланади. Мева ва сабзавотларнинг механик пишиқлиги деганда, уларнинг бир см 2 ига таъсир кўрсатган солиштирма қаршилиги тушунилади ва кг/см 2 билан ўлчанади. Мева ва сабзавотларнинг солиштирма қаршилиги уларнинг бир қатор ҳоссалари, структурасининг пишиқлиги, қаттиқлиги, оғирлиги ва ўлчамларига боғлиқ. Масалан, картошканинг солиштирма қаршилиги 17 дан 25 кг/см 2 гача бўлади.

Тўкилувчанлик хусусияти ҳам мева ва сабзавотларни сақлашда маълум аҳамият касб этади. Улар турли хил шакл ва ўлчамда бўлганлиги учун уларнинг тўкилувчанлиги паст бўлади. Маҳсулотларнинг физик кўрсаткичларидан яна бири уларнинг уюм ҳосил қилишидир. Картошка ва бошқа сабзавотларни уюм қилиб сақлашда уларнинг табиий қиялиги 40 - 45 0 оралиғида бўлади. Омборларга жойлашда бурчагининг қиялиги 40 - 50 0 дан ортиқ бўлгандагига улар сирпаниб тушади. Одатда мева ва сабзавотларни бир жойдан иккинчи жойга кўчиришда транспорт тасмаларининг нишаблик бурчагини сирпаниш бурчагидан кичик қилиб жойлаштирилиши лозим. Мева ва сабзавот омборларини механизм ёрдамида тўлдиришда ўз- ўзидан сараланиш кузатилади. Бунда маҳсулотнинг катталари уюмнинг ўртасига, кичик ўлчамларидагилар эса уюм атрофига тўпланади. Бундай тўдаланиш улар орасидан ҳаво ўтиши ва уюм орасида ҳаво алмашинувига салбий таъсир кўрсатади. Маҳсулотларни ўз-ўзидан сараланишининг олдини олиш учун уларнинг ўлчамларига қараб навларга ажратиш ва ўлчами бўйича саралаш ўтказиш муҳим ҳисобланади. Бунда маҳсулотларни тупроқ, қум ва бошқа ифлосликлардан ҳам тозалаш лозим. Сақлаш давомида маҳсулотлар орасида ҳавонинг алмашинуви уларнинг ғоваклигига боғлиқ бўлади. Мева ва сабзавотларнинг 1 м 3 уюмидаги тешикларнинг миқдори уларнинг ғоваклиги деб юритилади. Одатда, ғоваклик 30 дан 50 фоизгача бўлади. Уюм орасида ҳаво алмашинишида маҳсулотлар орасидаги тешикларнинг ўлчами ҳам катта аҳамият касб этади. Масалан, картошка билан буғдойнинг ғоавклиги бир -хил, яъни 40% га яқин. Лекин картошка уюми орасида ҳавонинг алмашинуви буғдойникига қараганда анча енгил бўлади.

Ўз-ўзидан сараланиш ҳодисаси туфайли мева ва сабзавотлар уюмининг турли қисмларида ғоваклик турлича бўлади. Мева ва сабзавотларнинг ғоваклиги уларнинг ўлчамларига боғлиқ. Масалан, лавлагининг ғоваклиги 50 - 55, сабзиники 51 - 53, картошканики эса 37 - 55% бўлади. Маҳсулотнинг физик хусусиятларидан яна бири, улардаги структуравий- механик хусусияти ёки уни маҳсулотнинг реологик хусусияти дейилади. Маҳсулотнинг реологик хусусияти унинг сифати , тузилиши ва структурасига боғлиқ бўлиб, шу маҳсулотнинг ташқи энергетик таъсирига қаршилик кўрсата олиш қобилиятини кўрсатади. Маҳсулотнинг бу хусусияти уларни ташиш ва сақлаш шароитини аниқлашда катта аҳамиятга эга бўлади. Маҳсулотнинг пишиқлиги ҳам физик хусусиятларидан биридир. Пишиқлик деганда маҳсулотнинг деформацияланиш ва механик парчаланишга чидамлилиги тушунилади. Деформацияланиш - ташқи куч таъсирида маҳсулотнинг шакли ва катталигини бузилишидир. Маҳсулотнинг пишиқлиги муҳим кўрсаткичлардан бири бўлиб, у маҳсулотни майдалаш, эзиш, тўғрашда муҳим аҳамиятга эга бўлади. Маҳсулотга оид бўлган физик кўрсаткичлардан бири унинг қаттиқлик хусусиятидир. Қаттиқлик - маҳсулотнинг ички қисмига бирон-бир қаттиқ жисмни киришига тўсқинлик кўрсатиш хусусиятининг ифодасидир. Мевалар, сабзавотлар, дуккакли донлар ва бошқа кўпчилик маҳсулотларнинг сифатини аниқлашда албатта уларнинг қаттиқлик кўрсаткичи аниқланади. Маҳсулотнинг бу кўрсаткичи уларни йиғиб олиш вақтида, навларга ажратишда, қадоқлашда, ташишда, сақлашда ва қайта ишлашда катта аҳамиятга эга бўлади. Кўпчилик мева ва сабзавотлар учун бу кўрсаткич уларнинг етилиш даражасини ҳам билдиради. Маҳсулотларнинг яна бир физик кўрсаткичи, бу унинг таранглигидир.

Таранглик деб, маҳсулотни ўз шакли ёки ҳажмини, унга таъсир қилаётган кучни, ундан ажратган замон ўз ҳажми ёки шаклини тиклай олиш хусусиятига айтилади. Маҳсулотнинг эластиклиги ҳам унинг физик хусусиятини кўрсатади. Эластиклик деганда, маҳсулотнинг шакли ёки ҳажмини унга деформацияловчи куч таъсиридан аста-секин ўз ҳолига қайтиш хусусияти тушунилади. Бу хусусият маҳсулотнинг сифати ва янгилигини аниқлашда ҳамда ташиш, сақлаш шароитларини белгилашда инобатга олинади. Пластиклик хусусияти, маҳсулотга ташқи куч таъсир эттирилганда қайтмас деформацияга учрашлигини билдиради. Қовушқоқлик - суюқ маҳсулотларга хос бўлиб, суюқ массанинг бир қисмини, ташқи куч таъсирида, иккинчи қисмига қийинлик билан кўчишини ифодаловчи иборадир. Қовушқоқликка тескари бўлган хусусиятни оқувчанлик дейилади. Маҳсулотнинг қовушқоқлик хусусиятига температура, босим, намлик ёки ёғлилик, қуруқ модда концентрацияси ва бошқа омиллар таъсир кўрсатади. Илашқоқлик хусусияти ҳам маҳсулотларга хос бўлиб, бу кўрсаткич маҳсулотга юк қўйилса, бетўхтов деформацияланишини англатади. Ушбу хусусият ҳам бефарқ қарайдиган кўрсаткич бўлмай, маҳсулотни сақлашда ва унга ишлов беришда ўз таъсирини кўрсатади. Маҳсулотларга хос бўлган яна бир физик хусусият - тиксотропия дир. Бу хусусият дисперс система ҳолатидаги маҳсулотларга хос бўлиб, улар юзасига механик куч таъсир эттирилса, маълум вақт ўтгач, улар ўз юза бирлигини қайта тиклайди (повидло, асал ва ҳ.к.) Яна бир хусусият, ёпишқоқлик аломати бўлиб, уни адгезия дейилади. Адгезия деганда, маҳсулот юзаси билан у жойлашган идиш юзаси ўртасидаги боғлиқликнинг кучлилиги тушунилади.

Маҳсулотнинг бу хусусияти унинг пластиклик ва қовушқоқлик хусусиятлари билан боғланиб кетган. Ушбу хусусият пишлоқ, сариғёғ, гўшт қиймаси, повидло, мармелад, джем ва боқа маҳсулотларда очиқ кузатилади. Маҳсулотларга хос бўлган яна бир қанча физик хусусиятлар мавжуд бўлиб (теплофизик, электрофизик, оптик, сорбциялаш каби хусусиятлар), улар билан биз махсус курсларда батафсил танишамиз. Шундай қилиб, мева ва сабзавотларнинг бир қатор физик хоссалрини кўриб чиқдик. Уларнинг йиғиндиси маҳсулотнинг иссиқлик ва физик системасини ташкил қилади. Бунда ҳаво температураининг ошиши ва маҳсулотнинг номланиши кузатилади. Шу сабабли маҳсулотни сақлашдаги асосий вазифа унинг ўз-ўзидан қизиб кетиши ва терлашининг олдини оладиган ҳамма чора - тадбирларни кўриш ҳисобланади. Бунда омборларни сунъий совутиш, фаол шамоллатиш ва маҳсулотни идишларга солиб сақлаш тадбирлари муҳим аҳамиятга эга. Озиқ-овқат маҳсулотлари ўзларининг оддий ва мураккаб бўлган комплекс хусусиятлари билан тавсифланади, бу хусусиятларига кимёвий, физик, технологик, физиологик ва ҳоказолар киради. Шу хусусиятлар йиғиндиси озиқ-овқат маҳсулотларини инсонларга фойдали эканлигини белгилайди.Озиқ-овқат маҳсулотларининг теплофизик хусусиятлари Солиштирма иссиқлик сиғими - с м . Солиштирма иссиқлик сиғими деб хом ашё бирлик массаси температураини 1°С га ўзгартириш учун зарур бўладиган иссиқлик миқдорига айтилади ва у кЖ/(кг · К)ларда ифодаланади. (1.1.1.2) Бунда:

с к ва c сув - маҳсулот қуруқ моддаси ва сувнинг иссиқлик сиғими; с сув =4,19 кЖ/(кг · К); олма, ўрик, нок, беҳи, сабзи, картошка, лавлаги ва кўк нўхотларнинг солиштирма иссиқлик сиғими 1,424 кЖ/(кг · К); пиёз ва карам учун 1,382 кЖ/(кг · К). Қуритиш жараёни давомида озиқ-овқат хомашёларнинг солиштирма иссиқлик сиғими камайиб боради. Лекин маҳсулот температураси оша бошлаганда, бу кўрсаткич кўпая бошлайди. Иссиқлик ўтказиш коэффициенти – λ. Иссиқлик ўтказиш ко эффициенти модданинг иссиқлик ўтказиш хусусиятларини белгилайди ва унинг қиймати бирлик вақт ичида бирлик юзасидан иссиқлик оқимининг бирлик йўл узунлигида температураси 1 0 С га ўзгаргандаги иссиқлик оқими миқдорини белгилайди:lt F Q 1    (1.1.1.3) Бунда: λ - иссиқлик ўтказиш коэффициенти, [Вт/(м · К)]; Q - ўтказилаётган иссиқлик миқдори, кЖ; F - буғлатиш юзаси майдони, м 2 ; t - вақт, секунд; Δt - температуралар фарқи, К; l - чизиқли ўлчам, м. Иссиқлик ўтказиш коэффициенти миқдори хомашё ҳужайра тузилиши, зичлиги, температураси, намлиги ва маҳсулот намдорлигига боғлиқ бўлади. Маҳсулот температураси ва намлигининг ошиши билан иссиқлик узатиш коэффициенти миқдори ошиб боради. Температура ўтказиш коэффициенти - a . У ностационар иссиқлик шароитларида температуранинг ўзгариш тезлигини белгилайди. Ностационар иссиқлик шароитларида температура майдони вақт бўйича ўзгаради.

Фойдаланилган адабиётлар : 1. Шепелев А.Ф., Кожухова О.И. Товароведение и экспертиза плодоово щ н ы х товаров. - Ростов - на-Дону: Март, 2002. 2. Е.Д. Ситников. Дипломное проектирование заводов по переработке плодов и овощей. М.:1977. 3. Э.С. Гореньков, В.Л. Бибергал. Оборудование консервного завода. М.: ВО «Агропромиздат», 1989. 4. Е.Д. Ситников. Практикум по технологическому оборудованию консервных заводов. М.: ВО «Агропромиздат», 1989. 5. Справочник. Производство консервов. (под ред. Рогачева В.И.). М.: Легкая и пищевая промышленность. 1983. 6. Р. Нормахматов в а бошқалар. Товаршунослик. Тошкент: «Меҳнат», 2004. 7. Фан-Юнг А.Ф., Флауменбаум Б.Л. и др. Технология консервированных плодов, овощей, мяса и рыбы. – М.: Пищевая промышленность, 1980. 8. Дубцов Г.Г. Товароведение пищевых продуктов. М.: Изд.-во Мастерство, 2001. 9. Химический состав пищевых продуктов. Под ред. Покровского А.А. - М.: Пищевая промышленность. 1976. 10. З.Л. Кац. Производство сушеных овощей, картофеля и плодов. – М.:1979.

O'xshashlar

Озиқ-овқат маҳсулотларининг кимёвий таркиби ва озуқавий қиймати (2)

Озиқ-овқат маҳсулотларининг физик хусусиятлари

Нон. Озуқавий қиймати, кимёвий таркиби, аҳамияти

Озиқ-овқат хомашёси ва маҳсулотларининг кимёвий таркиби, унинг технологик аҳамияти

Озиқ-овқат маҳсулотларининг тавсифи