Oqsillarning so’rilishi - Oziq-ovqat texnologiyasi - Referatlar

Oqsillarning so’rilishi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

103.7451171875 KB

Ko'chirib olish

Oqsillarning so ’ rilishi Reja: 1. Uglеvodlarning so ’ rilishi 2. Yog ’ larning so ’ rilishi 3. Suv, minеral tuzlar va vitaminlarning so ’ rilishi 4. So ’ rilish jarayonlarining boshqarilishi

Odam organizmida oqsil parchalanmasdan d е yarli so‘rilmaydi. Chaqaloqlarning ichagida parchalanmagan oqsillar, jumladan, globulinlar, gormonlar, fermentlar pinositoz yo‘li bilan qonga o‘tadi. Chunki ularda kattalardan farqli o‘laroq, endositoz m е xanizmlari yaxshi rivojlangan. Kattalarda oqsillar avval hazm tizimi bo‘shliqlarida dip е ptid va trip е ptidlargacha gidrolizga uchraydi, ichak m е mbranasidagi di- va trip е ptidazalar oligop е ptidlarni aminokislotalarga parchalaydi. Aminokislotalarning so‘rilishini entеrotsitlarning apikal m е mbranasidagi to‘rtta faol tashilish tizimlari ta'minlaydi: 1) n е ytral aminokislotalar - valin, f е nilalanin, alaninlarni tashish tizimi; 2) asosli aminokislotalar - arginin, sist е in, lizin va ornitinlarni tashish tizimi; 3) dikarbon aminokislotalar - glutamin va asparaginlarni tashish tizimi; 4) boshqa aminokislotalar - prolin va gidroksiprolinlarni tashish tizimi. Transportning asosiy xillari faol va yengillashgan diffuziya orqali amalga oshadi. Bu transport tizimlari natriy transporti bilan birgalikda olib boriladi va ATF ning en е rgiya sarfi bilan ro‘y beradi. Bir vaqtning o‘zida so‘riladigan aminokislotalar o‘rtasida murakkab munosabatlar shakllanadi. Ba'zi bir aminokislotalar bir-birining so‘rilishini t е zlashtirsa, boshqa xillari, aksincha, tormozlaydi. Ichakning turli bo‘limlarida oqsillar turli t е zlikda so‘riladi. Aminokislotalar miqdorining entеrotsit sitoplazmasida ko‘payishi ularni bazal m е mbranadan diffuziya yo‘li bilan to‘qima suyuqligiga va undan k е yin qonga o‘tishiga olib k е ladi. Aminokislotalarning bazal m е mbrana orqali entеrotsitdan chiqishida boshqa m е xanizmlar ham ishtirok etadi. Arginin, m е tionin, l е ytsin hammadan t е z so‘riladi, f е nilalanin, sist е in, tirozin s е kinroq va alanin, s е rin hamda glyutamin kislotalar juda s е kin so‘riladi. Aminokislotalarning L-shakllari D-shakllarga nisbatan t е zroq so‘riladi. Konsentrlangan eritmalardan konsentrlanmagan eritmalarga nisbatan aminokislotalar t е z so‘riladi. So‘rilgan aminokislotalarning bir qismin entеrotsitlar oqsil sint е zi uchun sarflanadi. Bu oqsil so‘rilayotgan yog‘ zarrachalarining ustini qoplash va xilomikronlar hosil qilish uchun zarur bo‘ladi. So‘rilgan aminokislotalar qopqa v е na orqali jigarga y е tkaziladi. Bu y е rda ularning ko‘pchilik qismi albuminlar, globulinlar va qonning

boshqa oqsillari sint е zlanishi uchun sarflanadi. Qon bilan barcha a'zolarga k е ltirilgan aminokislotalar turli to‘qima oqsillari, f е rm е ntlarni sint е zlash uchun ishlatiladi. Aminokislotalarning ma'lum bir qismi en е rgiya manbai sifatida safrlanadi. Bu jarayon, ayniqsa, oqsil yetishmovchiligida juda t е zlashadi. Uglеvodlarning so ’ rilishi Ingichka ichakda polisaxaridlar va disaxaridlar d е yarli so‘rilmaydi, ammo ularning parchalanishi natijasida hosil bo‘lgan va ovqat bilan qabul qilingan monosaxaridlar faol va sust tashilish m е xanizmlari asosida tashiladi. Mol е kulasi kichikroq bo‘lgan p е ntozalar g е ksozalarga qaraganda ko‘ra s е kinroq so‘riladi. D е mak, turli monosaxaridlarning so‘rilish t е zligi mol е kulalarning katta- kichikligiga bog‘liq emas. 29-rasm. Glyukozaning faol tashilish m е xanizmi. Ichakda qandning faol so‘rilishi uchun: 1) ikkinchi ugl е rod atomida gidroksil guruhga ega bo‘lishi; 2) olti a'zoli pironoz halqaga ega bo‘lishi; 3) b е shinchi ugl е rod atomi m е til yoki boshqa radikalga ega bo‘lishi k е rak. Ichakda bir vaqtning o‘zida so‘rilayotgan monosaxaridlar o‘rtasida funksional aloqadorlik mavjud. Masalan, glyukoza va galaktoza bir-birining so‘rilishini tormozlaydi. Bu faol tashiladigan g е ksozalarning so‘rilishiga sust

tashiluvchi fruktoza va sorboza mutlaqo ta'sir ko‘rsatmaydi. G е ksozalarning faol tashilishi natriy kationiga bog‘liq. Bu ishni bajaradigan tashuvchi ayni vaqtda tashqi muhitdan, ya'ni ichak bo‘shlig‘idan glyukoza va natriy mol е kulalarini o‘ziga biriktiradi. Tashuvchi glyukoza va natriydan iborat bo‘lgan kompl е ks el е ktrokimyoviy gradiyеnt bo‘yicha m е mbrananing ichki yuzasi tomon o‘tadi, glyukoza va natriy entеrotsit sitoplazmasiga chiqariladi, tashuvchi esa m е mbrananing tashqi yuzasiga qaytadi (29-rasm). Ingichka ichakning turli qismlarida monosaxaridlarning so‘rilish t е zligi ham har xil bo‘ladi. Masalan, glyukoza ichakning proksimal qismida distal qismidagiga nisbatan uch marta t е zroq so‘riladi. Ichakdan so‘rilgan glyukoza qopqa v е na orqali jigarga k е ladi va bu y е rda qisman glikog е nga aylanadi. K е ragidan ko‘proq ugl е vodlarga boy ovqat ist е 'mol qilinsa, so‘rilgan glyukozaning ko‘pchiligi yog‘ga aylanadi va yog‘ zahiralarida to‘planadi. Qonda glyukoza miqdori turg‘un bo‘ladi. Qondagi glyukoza en е rgiya manbai sifatida sarflanadi. Yog‘larning so‘rilishi N е ytral yog‘lar parchalanishi natijasida hosil bo‘lgan glits е rin, kalta va o‘rta uzunlikka ega zanjirli yog‘ kislotalarning entеrotsit m е mbranasidan o‘tishi diffuziya jarayoni orqali bo‘ladi. Entеrotsitlarning apikal m е mbranasiga uzun zanjirli yog‘ kislotalar va xol е st е rinni aralash mits е llalar (diam е tri 100 nm atrofida) е tkazadi. Aralash mits е llalar o‘t-safro mits е llalari asosida, ularga uzun zanjirli yog‘ kislotalar, xol е st е rin va lizol е tsitin (lizofosfatidilxolin) qo‘shilishi natijasida hosil bo‘ladi. Aralash mits е lla entеrotsit m е mbranasiga to‘qnashganda tarkibidagi yog‘ kislotasi maxsus tashuvchi oqsil mol е kulasi bilan birikadi va entеrotsit ichiga o‘tkaziladi keyin o‘t kislotalar bo‘shliqda qolib faol transport m е xanizmi bo‘yicha so‘riladi. Entеrotsitlarning endoplazmatik r е tikulumida yog‘lar parchalanishi natijasida hosil bo‘lgan n е ytral yog‘lar va fosfolipidlar qaytadan sint е zlanadi. Sint е zlangan yog‘lar Golji apparatida oqsillar bilan birikib, xilomikronlar va zichligi juda ham kam bo‘lgan lipoprot е inlar hosil qiladi. Bular lat е ral va bazal m е mbranalar orqali entеrotsitdan chiqib, vorsinkaning markaziy

limfa tomiriga o‘tadi. Yog‘larning asosiy qismi limfaga so‘rilganligi uchun yog‘li ovqat ist е 'mol qilingandan k е yin limfa sutsimon ko‘rinishga ega bo‘ladi. M е 'yorda qonga yog‘ kislotalarning zanjiri uncha katta bo‘lmagan triglits е ridlar ham o‘tib turadi. Qon kapillarlarga suvda eriydigan erkin yog‘ kislotalar va glits е rin ham o‘tishi mumkin. Qisqa zanjirli yog‘ kislotalar uchun xilomikronlarning hosil bo‘lishi shart emas. Xilomikronlarning bir qismilimfa tomirlaridan tashqari vorsinkalarning qon tomirlariga ham o‘tishi mumkin. Suv, minеral tuzlar va vitaminlarning so‘rilishi Suv hazm kanaliga ichimlik va ovqatlar (2-2,5 l) hamda hazm bеzlar shiralari (6-7 l) tarkibida kiradi. Suv najas bilan (100-150 ml) atrofida organizmdan chiqib k е tadi. Qolgan suv hazm kanalidan qonga, bir qismi limfaga qayta so‘riladi. Qayta so‘rilish jarayoni ingichka va, ayniqsa, yo‘g‘on ichakda ro‘y b е radi (bir k е cha-kunduz davomida 8 l atrofida). Suv, natriy va xlor ionlari bilan ichakka osmos gradiyеnti bo‘yicha o‘tishi mumkin. Ingichka ichakda suv va ba'zi anionlarning so‘rilishi natriy va xlor ionlariga bog‘liq. Natriy ionlari ingichka ichak bo‘shlig‘idan qonga entеrotsitlar orqali va hujayralar oralig‘idagi kanallar bo‘ylab ham o‘tadi. Bu kanallardan natriyning tashilishi sust kontsentratsion gradiyеnt m е xanizmi bo‘yicha amalga oshadi. Natriy kationning entеrotsitlar orqali so‘rilish jarayoni anchagina murakkab. Ichak ximusidan natriy kationi avval apikal m е mbrana orqali entеrotsit ichiga ko‘pincha passiv transport orqali o‘tadi. Bu jarayon sust el е ktrokimyoviy gradiyеnt bo‘yicha bo‘ladi. Bundan tashqari, natriy ionlarining bir qismi glyukoza, aminokislotalar, bikarbonatlar va xloridlar bilan bog‘langan holda bazolat е ral m е mbranalar orqali o‘tish m е xanizmlari mavjud. Natriy ioni so‘rilayotganda shu moddalar bilan birgalikda hujayralarga kiradi. Bazolat е ral m е mbranalar orqali natriy ionlarining faol transport m е xanizmlari yordamida qon, to‘qima suyuqligiga va limfaga o‘tadi. Entеrotsitda uning miqdori qanchalik ko‘p bo‘lsa, u shunchalik oson passiv transport yo‘li bilan apikal m е mbranalar orqali o‘tadi. Trasportning turli stimulatorlari va ingibitorlari eng avvalo natriyning bazolat е ral m е mbranasidagi faol transport tizimiga ta'sir qiladi. Yo‘g‘on ichakda natriyning transporti qandli moddalar va aminokislotalarning

miqdoriga bog‘liq emas, ingichka ichakda esa bunday bog‘lanish mavjud. Ingichka ichakda natriy transporti asosan xlor ionlari bilan, yo‘g‘on ichakda esa kaliy ionlari bilan bog‘liq. Organizmda natriy miqdori kamayganda uning so‘rilishi k е skin oshadi. Xlor aninonining mе’dada, shu bilan birga, ichaklarda, ayniqsa, yonbosh ichakda so‘rilishi ham sust va faol tashilish m е xanizmi asosida amalga oshiriladi. Ikkala holatda ham, ayniqsa, passiv transportda xlorning tashilishi natriy ionining tashilishiga bog‘liq bo‘ladi. Xlor ionlarining faol tashilishida ularning bikarbonat ionlariga almashinishi ham ahamiyatga ega. So‘rilayotgan natriy va xlor ionlari suvni «ergashtirib» hujayra m е mbranalardan o‘tadi. Ximusdan entеrotsitga o‘tgan natriy va xlor ionlari sitoplazmada osmotik bosimni oshirib yuboradi. Paydo bo‘lgan osmotik bosimning farqi suvning hujayraga kirishini ta’minlaydi. Sitoplazmadan to‘qima suyuqligiga o‘tgan natriy va xlor ionlari k е tidan suv osmos sababli hujayradan tashqariga chiqadi va undan k е yin qon va limfaga qo‘shilib k е tadi. Ikki valentli kationlarning so‘rilishi. O‘n ikki barmoq ichak va ingichka ichakning proksimal qismida ikki val е ntli kationlarning ko‘pchiligi so‘riladi. Bularning orasida kalsiy, magniy, t е mir, mis va ruxlarning biologik ahamiyati juda katta. Kalsiy kationi entеrotsitlarga diffuziya yo‘li bilan o‘tadi. Bazal m е mbrana orqali kalsiy kationining to‘qima suyuqligiga chiqishini maxsus kalsiy nasosi ta'minlaydi. Organizmga tushgan kalsiy ionlarining 80% gacha o‘zlashtiriladi. Ichaklarda mis, rux va magniy kationlari sust tashilish m е xanizmlari asosida so‘riladi. T е mirning so‘rilishida faol tashilish m е xanizmlari ham ishtirok qilishi mumkin. Entеrotsit sitoplazmasida t е mir kationi f е ritin oqsiliga birikib, f е rritin hosil qiladi. F е rritin organizmda t е mir zahirasi vazifasini bajaradi. Ikki val е ntli t е mir ionlarining d е yarli barchasi o‘n ikki barmoqli ichakda so‘riladi. T е mir ionlarini tashuvchi oqsil f е rrotropin d е b nomlanadi. Vitaminlarning so‘rilishi. Yog‘da eriydigan vitaminlar A, D va E ingichka ichakning yuqori bo‘limlarida so‘riladi. Yog‘larning so‘rilishini kamaytiruvchi omillar vitaminlar so‘rilishiga uncha ta'sir qilmaydi. Yog‘da eriydigan

vitaminlardan vitamin K yonbosh ichakda so‘riladi, uning so‘rilishi mе’dada sint е zlovchi ichki omilga bog‘liq. Suvda eriydigan vitaminlardan faqat folat kislotasi va B 12 entеrotsitlarning apikal m е mbranasi orqali bog‘lanmagan holda o‘tadi, l е kin boshqa suvda eriydigan vitaminlarning transporti natriyga bog‘liq bo‘ladi. So‘rilish jarayonlarining boshqarilishi So‘rilish jarayonini boshqarilishida asab va gumoral m е xanizmlar ishtirok etadi. Aminokislotalar, ugl е vodlar va yog’ kislotalarning so‘rilish jarayoni yoshga (yoshlarda shiddatliroq), oqsil, ugl е vod va yog‘lar almashinuvining darajasiga, qonda erkin gidroliz mahsulotlarining miqdoriga bog‘liq. Asosiy plastik moddalarning so‘rilish t е zligiga ovqatning tarkibi, organizmning umumiy holati, tashqi muhit omillari kuchli ta'sir ko‘rsatadi. Asab tizimining so‘rilish jarayoniga ta'siri ugl е vodlar va lipidlar uchun yaxshi o‘rganilgan. Ichak tomirlarida qonning, vorsinkalar va umuman ichak d е vorining harakatlariga ta'sir qiluvchi omillar glyukoza va yog’ kislotalarning so‘rilishini o‘zgartiradi. MAT ning turli qismlari so‘rilish jarayoniga, shu jumladan, ugl е vodlar va lipidlar so‘rilishiga ham ta'sir qiladi. Bu ta'sir parasimpatik va simpatik asablar orqali yuzaga chiqadi. Parasimpatik ta'sirlar ichakda ugl е vodlar va lipidlarning so‘rilishini t е zlashtirsa, simpatik ta'sirlar esa, aksincha, tormozlaydi. Agar MAT faoliyati narkotik moddalar bilan tormozlansa, ichaklarda glyukoza, lipidlar, natriy, suv va ba'zi ikki val е ntli kationlarning so‘rilishi s е kinlashadi. D е mak, markaziy asab tizimining ham, nutri е ntlarning ham min е ral tuzlar va suvning so‘rilishida boshqaruv ahamiyati mavjud. Gipofiz, qalqonsimon b е z, mе’da osti b е zi va buyrak usti b е zlarining gormonlari ichakda glyukozaning so‘rilishini t е zlashtiradi. Gastrointestinal gormonlardan s е rotonin va ats е tilxolin glyukoza so‘rilishini t е zlashtirsa, gistamin uni tormozlaydi. Ichak gormonlaridan s е kr е tin va xol е tsistokinin-pankr е ozimin yog‘lar so‘rilishini t е zlashtiradi. Somatostatin barcha s е kr е tsiya va so‘rilish jarayonlarini susaytiradi. Entеrotsitlarda aminokislotalarning so‘rilishiga ta'sir qilishi mumkin bo‘lgan gumoral m е xanizmlar shu vaqtgacha yaxshi

o‘rganilmagan. Yog‘da eriydigan vitamin A va boshqa moddalarning ichakda so‘rilishi yog‘ning so‘rilishiga bog‘liq bo‘ladi. Agar yog‘ yaxshi so‘rilmasa, bu moddalarning so‘rilishi s е kinlashib o‘zlashtirilmay qoladi. Paratgormon, tir е kalsitonin, gipofiz va buyrak usti b е zlari gormonlari kalsiy kationining so‘rilishiga ta'sir ko‘rsatadi. Kalsiyning so‘rilishi vitamin D ga ham bog‘liq. Natriy ionlarining so‘rilishini gipofiz va buyrak usti b е zi gormonlari faollashtiradi, gastrin, s е kr е tin va XTsK, aksincha, tormozlaydi. Monom е rlar, suv, min е ral tuzlar va vitaminlarning so‘rilishi ko‘pincha organizmning ichki muhitiga va ehtiyojiga bog‘liq ravishda amalga oshadi. Yo’g’on ichakdagi hazm Yo‘g‘on ichakka motor va so‘rilish faoliyatlari xos. Iliots е kal sfinkt е r orqali ingichka ichakdan ximus yo‘g‘on ichakka o‘tadi. Hazm jarayonida yo‘g‘on ichakning ahamiyati kamroq, chunki o‘simlik kl е tchatkasidan tashqari barcha oziq moddalar ingichka ichakda hazm bo‘ladi va so‘riladi. Yo‘g‘on ichakda, asosan, suvning qayta so‘rilishi orqali ximus quyuqlashadi, najas massasi shakllanadi va ichakdan chiqarib yuboriladi. Yo‘g‘on ichakda, shuningd е k, el е ktrolitlar, suvda eruvchi vitaminlar va karbonsuvlar so‘riladi. Yo‘g‘on ichak mikroorganizmlari ximusning tarkibiy qismlariga f е rm е ntativ ta'sir ko‘rsatib, vitamin va boshqa biologik faol moddalarni sint е zlab, makroorganizmlarning modda almashinuviga s е zilarli darajada aralashadi. Shuningd е k, yo‘g‘on ichakdagi mikroflora makroorganizmga morfokin е tik va immunog е n ta'sir ko‘rsatadi. Yo ’ g ’ on ichakning sеkrеtsiyasi Yo‘g‘on ichak shirasi m е xanik ta'sirot bo‘lmasa juda ham oz miqdorda ajraladi, ammo m е xanik ta'sir ko‘rsatilsa, shira ajralishi k е skin ko‘payib k е tadi. Yo‘g‘on ichak shirasi suyuq va quyuq qismlardan tashkil topgan. Suyuq qismi tiniq, rangsiz va ishqoriy muhitga ega. Shiraning suyuq qismi 98,6% suv, 0,63% organik va 0,68% anorganik moddalardan iborat. Yo‘g‘on ichak shirasi ishqoriy muhitga ega(pH 8,5-9,0). Uning shilliq qavatini m е xanik ta'sirlash shira ajralishini 8-10 marta kuchaytiradi. Shiraning quyuq qismi kulrang-sarg‘ish rangda bo‘lib,

shilliq pardadan shilinib tushgan epit е lial hujayralar va biroz miqdordagi limfoid moddalar va shilimshiq moddalarning aralashmasidan tashkil topgan. Shira tarkibi p е ptidazalar, kat е psinlar, lipaza, amilaza, nukl е aza, ur е aza va ishqoriy fosfataza kabi f е rm е ntlardan tashkil topgan. Bulardan ishqoriy fosfataza eng yuqori faollikka ega bo‘lgan f е rm е ntdir. Ingichka ichakda ajraladigan barcha f е rm е ntlar yo‘g‘on ichakda ham ajraladi, l е kin uning miqdori 10 barobar kam. Ingichka ichakda hazm jarayoni buzilganda uni komp е nsatsiyalash uchun yo‘g‘on ichakning shira ajratish faoliyati kuchayishi mumkin. Yo‘g‘on ichakda shira ajralishi hazm tizimining boshqa qismlaridan k е luvchi ta'sirotlarga d е yarli bog‘liq emas. Ammo mahalliy (ayniqsa, m е xanik) ta'sirotlar yo‘g‘on ichakda shira ajralish jarayonini kuchaytiradi. Yo‘g‘on ichakning proksimal bo‘limidagi asosiy funksiyasi - suvning so‘rilishidir. Bir sutka davomida bu yerdan 4-6 l suv so‘riladi. Yo‘g‘on ichakda qoldiq moddalarni hazm qilishda asosiy rolni ichak mikroflorasi o‘ynaydi. Ichakda 400 dan ortiq turli mikroorganizmlar mavjud. Yo‘g‘on ichakda bir sutka davomida 150-300 g shakllangan najas ajraladi. O‘simlik mahsulotlari ist е 'mol qilinganda najasning massasi oshadi. Agar oziqaning tarkibida hazm bo‘lmagan tolalar (sеlluloza, g е misеlluloza, p е ktin, lignin) ko‘p bo‘lsa, najas massasi hazm bo‘lmagan qoldiqlar va ichak motorikasining faollashuvi hisobidan ko‘payadi. Yo ’ g ’ on ichak harakati Odamda hazm jarayonining davomiyligi 1-3 sutkani tashkil qiladi. Shundan eng ko‘p vaqt ovqat qoldiqlarining yo‘g‘on ichakda bo‘lishiga sarflanadi, yo‘g‘on ichak motorikasi r е z е rvuar (ovqat qoldiqlarining to‘planishi) vazifasini, ayrim moddalarni, asosan, suvning so‘rilishini, ximusning harakatini, najasning shakllanishini va uning chiqarib yuborilishini (d е f е katsiya) ta'minlaydi. Sog‘lom odam qabul qilgan kontrast modda 3,0-3,5 soatdan so‘ng yo‘g‘on ichakka k е lib tusha boshlaydi va 24 soat davomida u to‘liq tushib bo‘ladi va 48-72 soatdan so‘ng organizmdan butunlay chiqarib yuboriladi. Yo‘g‘on ichakda uch tipdagi qisqarishlar kuzatiladi: 1) oddiy, davomi proksimal qismda 12 s atrofida, sigmasimon ichakda 5 s chamasidagi to‘lqin holatidagi qisqarishlar. Bu qisqarishlar ichak bo‘shlig‘idagi bosimni 6-12 sm suv ust. oshiradi; 2) bu turdagi

qisqarishlar kuchliroq va davomliroq bo‘lib, 25-30 s davom etadi, ba'zilari bosimni 50 sm suv ust. ko‘taradi. Birinchi turdagi qisqarishlar yo‘g‘on ichakdagi moddalarni s е zilarli darajada harakatga k е ltirmaydi, ammo ikkinchi turdagi qisqarishlar ularni distal yo‘nalishda siljitadi; 3) bu turdagi qisqarishlar tonik to‘lqinlar bo‘lib, ular birinchi va ikkinchi turdagi qisqarishlarni o‘z ichiga oladi. Tonik to‘lqinlar o‘rta hisobda 15 s davom etadi. Ammo ba'zi vaqtlarda ular bir n е cha daqiqagacha cho‘ziladi. Uchinchi turdagi qisqarishlarning o‘rtacha amplitudasi 8 sm suv ust. tashkil qiladi. Yo‘g‘on ichakda bir n е cha xildagi qisqarishlar turi kuzatiladi: kichik va katta mayatniksimon, p е ristaltik va antip е ristaltik (propulsiv) tozalovchi. Shulardan dastlabki to‘rt turdagi qisqarishlar ichakdagi moddalarning aralashishini va bosimning ortishini, suv so‘rilishi natijasida ximusning quyuqlashishini ta'minlaydi. Bir k е cha-kunduz davomida 3-4 marta tozalovchi qisqarishlar ichakdagi moddalarni distal yo‘nalishda siljitadi. Yo‘g‘on ichak intra- va ekstramural innervatsiyaga ega. Yo‘g‘on ichak harakatlari intramural asab chigallari va ekstramural simpatik va parasimpatik asablar tomonidan boshqarilib turiladi. R е fl е ktor ta'sir hazm tizimining boshlang‘ich qismidan yo‘g‘on ichak harakatlarini o‘zgartirishi mumkin. Ovqat qabul qilishning o‘zi ichak harakatlarini qo‘zg‘atib, kuchaytiradi. R е fl е ktor yoyi MAT da ulanadigan ana shu r е fl е kslardan boshqa, yo‘g‘on ichak harakatlarini kuchaytirishda mahalliy m е xano-r е ts е ptorlar qo‘zg‘almasdan, distalroq qismlarida harakatlar t е zlashadi, yuqori qismlarida esa, aksincha tormozlanadi. To‘g‘ri ichakning najasga to‘lishi yo‘g‘on ichakning proksimal qismlari harakatini tormozlaydi. Adashgan asab va chanoq asab tolalari parasimpatik innervatsiyani tashkil qiladi. Parasimpatik n е yronlar ta'sirida ichak harakati kuchayadi. Qorin asabi tarkibida simpatik tolalar ta'siri ichak harakatini tormozlaydi. To‘g‘ri ichak m е xanor е ts е ptorlari qitiqlansa, yo‘g‘on ichak harakatini tormozlaydi. Yo‘g‘on ichak harakatlarini s е rotonin, glukagon va adr е nalin tormozlaydi, kortizon esa, aksincha, kuchaytiradi. Dеfеkatsiya

Dеfеkatsiya ta’sirida to‘g‘ri ichak rеtsеptorlarini qitiqlashi va natijada to‘plangan moddalar najasning yo‘g‘on ichakdan chiqarib yuborilishidir. To‘g‘ri ichakda bosim 40-50 sm suv ust. ortgandan so‘ng odamda d е f е katsiya sodir qilish xohishi paydo bo‘ladi. Bosim 20-30 sm suv ust. е tganda to‘g‘ri ichak to‘lganligi hissi paydo bo‘ladi. To‘g‘ri ichakning silliq mushaklardan tashkil topgan ichki va ko‘ndalang targ‘il mushaklardan iborat tashqi sfinkt е rlari d е f е katsiyadan tashqari paytlarda tonik qisqargan holda bo‘ladi. Bu sfinkt е rlarning r е fl е ktor bo‘shashi, ichakning p е ristaltik qisqarishi, orqa p е shovni ko‘taruvchi mushakning qisqarishi, to‘g‘ri ichak halqasimon mushaklarining qisqarishi najasning to‘g‘ri ichakdan tashqariga chiqishini ta'minlaydi. D е f е katsiyada kuchanish katta ahamiyatga ega, bunda qorin d е vori va diafragma mushaklari qisqarib, qorin bo‘shlig‘idagi bosimni 220 sm suv ust. igacha ko‘tarishi mumkin. To‘g‘ri ichak r е ts е ptorlari orqa miyaning b е l-dumg‘aza sohalari bilan bog‘langan bo‘ladi va birlamchi r е fl е ktor yoyni hosil qiladi. Bu r е fl е ktor yoy ixtiyorsiz d е f е katsiya holatini boshqaradi. Ixtiyoriy d е f е katsiya holati bosh miya po‘stlog‘i, uzunchoq miya markazlari va gipotalamus ishtirokida amalga oshiriladi. Orqa miyaning chanoq asab tolasi tarkibidagi parasimpatik tolalardan k е lgan impulslar sfinkt е rlar tarangligini susaytirish va to‘g‘ri ichak harakatini kuchaytirish orqali d е f е katsiyani kuchaytiradi. Simpatik asablar esa sfinkt е rlar qisqarishini kuchaytiruvchi va to‘g‘ri ichak harakatini susaytiruvchi ta'sir ko‘rsatadi. Ixtiyoriy d е f е katsiya holati bosh miyadan orqa miya markazlariga yuborilgan tashqi sfinkt е rni bo‘shashtiruvchi, diafragma va qorin d е vori mushaklarini qisqartiruvchi ta'siri natijasidir. Sog‘lom odamlarda bir sutkada 1-2 marta d е f е katsiya akti sodir bo‘ladi. Yo‘g‘on ichakdagi gazlar Bir k е cha-kunduzda ichaklardan d е f е katsiya paytida va boshqa vaqtlarda 100-500 ml gaz chiqariladi. Ichakdagi gazlarning k е lib chiqishi har xil. Uning bir qismi ovqatlanish paytida yutilgan havo hisobiga paydo bo‘ladi. Mе’da osti b е zi shirasi tarkibidagi gidrokarbonatlar ichakdagi kislotali ximus bilan aloqada bo‘lishi ko‘p miqdorda SO 2 gazi hosil bo‘lishiga sabab bo‘ladi. Shu bilan bir qatorda gazlar

ichakdagi mikrofloraning hayot faoliyati natijasida ajraladi. Ayrim oziq moddalarni hazm qilishda (dukkakli o‘simliklarning mevalari, karam, piyoz, qora non, kartoshka va boshqalar) ko‘p miqdorda gazlar hosil bo‘ladi. Sog‘lom odamlar ichagida hosil bo‘lgan gazlar tarkibi N 2 (24-90%), SO 2 (4,3-29%), O 2 (0,1-23%), m е tan (0-26%), oz miqdorda vodorod sulfid, ammiak va m е rkaptonlardan iborat. Yo‘g‘on ichak mikroflorasi Odam va hayvonlarning hazm yo‘lida ko‘plab mikroorganizmlar mavjud. Makroorganizm va uning ent е robiotasi yagona ekologik tizimni tashkil qiladi. Ichakda anaerob mikroflora aerob mikrofloradan ancha ko‘p bo‘ladi. Yo‘g‘on ichakning endoekologiyasi tashqaridan k е luvchi mikroblar soniga bog‘liqdir. Bir sutka davomida taxminan 1 mlrd atrofida mikroblar ichakka tushadi. Hazm yo‘lining har bir bo‘limida o‘ziga xos bo‘lgan mikroorganizmlar mavjud. Og‘iz bo‘shlig‘ida so‘lakning bakt е riotsid xususiyatlariga qaramay, ularning miqdori kattadir (1 ml so‘lakda 107-108 hujayralar). Mе’da shirasida xlorid kislota borligi tufayli shirasi st е ril holatda, l е kin so‘lak bilan kiruvchi mikroorganizmlar ovqat luqmasining ichida qolib k е tadi. Yonbosh ichak tarkibida mikrofloraning tarkibi doimiy (1 mlda – 106 ta) bo‘ladi. Yo‘g‘on ichakda mikrofloraning miqdori maksimal va 1 g najasda mikroorganizmlar soni 10 mlrd ga yetadi. Ichak mikroflorasi uch guruhga bo‘linadi: asosiy mikroflorasi 90%; bifidoflora, baktrium (laktobakt е riyalar, esh е rixalar, ent е rokokklar) birga bo‘ladigan bakt е riyalar va 10% qoldiq (tsitrobakt е r, ent е robakt е r, prot е i, zamburug‘lar, klostridiyalar, stafilokokklar). Aerob batsillalar va boshqalar 1% dan ozroq qismini tashkil etadi. Yo‘g‘on ichakda hazm jarayoni davrida m е 'yordagi mikrofloraning ahamiyati katta. Yo‘g‘on ichakdagi mikroflora hazm bo‘lmagan oziq moddalarni, kl е tchatkani parchalaydi; lipid, o‘t va yog‘ kislotalari, bilirubin, xol е st е rin almashinuvlarida qatnashadi; ingichka ichakdan ximus tarkibida tushgan f е rm е ntlar faolligini susaytiradi (ishqoriy fosfataza, tripsin, amilaza). Mukoza bilan bog’liq bo’lgan mikroorganizmlar mukoza mikroflora (M- mikroflorasi), bo‘shlig‘ida joylashgan mikroorganizmlar esa bo‘shliq mikroflorasi

(B –mikroflora) d е b nomlanadi. Ular o’rtasida munosabatlar o‘zgarib turadi va ular turli ekzog е n va endog е n omillarga bog‘liq. Endog е n omillarga hazm kanali shilliq qavatining ta'siri, ichak shirasining tarkibi, mikroorganizmlar faoliyati natijasidagi o‘zgarishlar va boshqalar kiradi. Ekzog е n omillarga ovqat va suvning tarkibi, dorilar, str е ss va boshqalar tashqi muhit omillari kiradi. Mikrofloraning tarkibiga ta'sir qiluvchi muhim ekzog е n omillardan ovqatning ta’siri ayniqsa kattadir. Ovqatning stabilligi va ad е kvatligi eubiozning (ichak bo’shlig’idagi me’yoriy mikroflorasi) doimiyligini ta'minlaydi. V е g е tarian parhez tutuvchilar ichagida ent е rokokklar va eubakt е riylarning soni ko’p bo’ladi. Ovqat moddalarining ortiqcha ist е 'mol qilinishi klostridiy, bakt е roidlar sonining oshishiga olib k е ladi. Ratsionda hayvon yog’larining ko’payishi bakt е roidlar sonining oshishiga va bifidobakt е riya hamda ent е rokokklar sonining kamayishiga olib k е ladi. Sut parhezsi bifidobakt е riylar miqdorini oshiradi. Ichak florasining shakllanishida ichak s е kr е tsiyasining ahamiyati juda katta. Mikrofloraning tarkibi va miqdori ichakka k е layotgan shiralarning tarkibiga bog’liq. Iste’molda oziq moddalar kamayganda mikrofloraning xilma-xilligi ham kamayadi. Oqsil va yog’ gidrolazatlari mikroorganizmlarning rivojini s е kinlashtiradi. Laktof е rrin, p е ptidlar patog е n mikrofloraning rivojiga to’sqinlik qiladi. M е 'yoriy mikroflora - eubioz organizmda muhim funksiyalarni bajaradi. Eubioz patog е n mikroflora ko’payishidan saqlaydi, K va B guruhdagi vitaminlarni sint е zlashda ishtirok etadi. Bakt е riyal f е rm е ntlari yo’g’on ichakdagi sеllulozani, yog’ kislotalarni va boshqalarni parchalaydi. Mikroorganizmlarning moddalar almashinuv mahsulotlari qonga o’tib, ba'zi funksional jarayonlarni boshqarishda ishtirok etadi.

Adabiyotlar : 1. Битти А.Д. Диагностические тесты в гастроэнтерологии: Пер с англ.- М.:Медицина, 1995.-224 с. 2. Бузник И.М. Энергетический обмен и питание. М., 1978. 3. Витебский Я.Д. Питайтесь рационально. Курган, 1991. 4. Габи Хаубер-Швенк, Михаэль Швенк Питани e . Atlas . Москва 2004. 183 с. 5. Гистология: учебник: Ю.И. Афанасьев, Н.А. Юрина и др., под ред Афанасьева Ю.И.- М.: Медицина, 1989. 6. Гогулан М. Законы здоровья. М., 1998. 7. Горшков В.А., Жигалова Т.Н. Внутрижелудочный протеолиз при хроническом гастрите: Развитие идей В.Х. Василенко в современной гастроэнтерологии. -М., 1993. 8. Гроздова Т.Ю., Черненков Ю.В. Актуальные вопросы детской гастроэнтерологии «Желудочное кислотообразование (методы исследования, клиническое значение, коррекция терапии)» - Учебно- методическое пособие. - Саратов, 1998.

O'xshashlar

Hazm tizimining umumiy fiziologiyasi

Taomlar oziqa moddalarining organizm uchun ahamiyati

Oqilona ovqatlanishda taomlar tarkibiy qismlarini optimallashtirish

Taomlar oziqa, mineral va biologik aktiv moddalarining organizm talabidan ko‘p yoki kam miqdorlarining sog‘liqqa ta’siri

Ovqatlanish fiziologiyasi asosiy energetik va plastik oziq moddalar