Ҳўл ва қайта ишланган мева–сабзавот маҳсулотлари - Oziq-ovqat texnologiyasi - Referatlar

Ҳўл ва қайта ишланган мева–сабзавот маҳсулотлари

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

441 KB

Ko'chirib olish

Ҳўл ва қайта ишланган мева–сабзавот маҳсулотлари Режа: 1. Республикада мева-сабзавот маҳсулотларини ишлаб чиқаришнинг ҳолати ва истиқболлари 2. Мева-сабзавотларнинг кимёвий таркиби ва 3. уларнинг инсон ҳаётидаги аҳамияти 4. Меваларнинг гуруҳланиши 5. Уруғли ва данакли меваларнинг тавсифи 6. Ёнғоқлар ва цитрус меваларининг тавсифи 7. Резавор меваларнинг тавсифи 8. Ёввойи ҳолда етиштириладиган резавор меваларнинг тавсифи 9. Сабзавотларнинг гуруҳланиши 10. Туганакли ва илдизмевали сабзавотларнинг тавсифи 11. Пиёзсимон ва карам сабзавотларининг тавсифи 12. Помидорсимон ва қовоқсимон сабзавотларнинг тавсифи 13. Мева-сабзавотларни териш, саралаш ва сақлаш муаммолари 14. Мева ва сабзавотларни сақлаш жараёнида бўладиган ўзгаришлар

Республикада мева-сабзавот маҳсулотларини ишлаб чиқаришнинг ҳолати ва истиқболлари Республикамиз қишлоқ хўжалигининг етакчи тармоқларидан бири боғдорчилик ва сабзавотчилик ҳисобланади. Ўзбекистон қадимдан ширин- шакар мевалари билан машҳурдир. Бизда етиштирилган анжир, анор, хурмо каби субтропик мевалар таъми ва хушбўйлиги билан алоҳида таҳсинга сазавордир. Республикада юқори қандлилиги билан ажралиб турадиган хилма-хил қовун ва тарвуз навлари етиштирилади. Ўзбекистонда етиштириладиган мевалар ва резавор меваларнинг юқори сифат кўрсаткичларга эгалиги азалдан тан олинган. Масалан, Ўзбекистон узумларида қанд моддасининг миқдори 18-30 фоизни, помидорларда эса қуруқ модда миқдори 5,5 фоиздан ортиқроқни ташкил этади. Ўзбекистон мева-сабзавот маҳсулотлари дунё бозорида рақобатбардош ҳисобланади. Республикада сабзавотчилик, полизчилик, боғдорчилик ва узумчилик асосан сўнгги 25 йилда тез суръатлар билан ривожланди. Шу давр мобайнида боғлар ва узумзорлар майдони икки бараварга, мевалар, резавор мевалар ва узумнинг ялпи ҳосили эса тўрт баравардан кўпроққа ошди. Ўзбекистон қишлоқ хўжалик хом ашёси ресурсларига бой мамлакат ҳисобланиб, бу ерда 10 млн. тоннадан ортиқ мева-сабзавот маҳсулотлари ишлаб чиқариш учун қулай табиий иқлим шароити мавжуддир. Ҳозирги кунда Республикамизда 1,7 млн. тонна мева ва узум, 5 млн. тоннадан ортиқроқ сабзавот-полиз, картошка маҳсулотлари ишлаб чиқарилмоқда (1). Республикада етиштирилаётган мева-сабзавот маҳсулотларининг ярмиси аҳоли таъминоти учун етарлидир. Шу сабабли ортиқча ишлаб чиқарилган мева-сабзавот маҳсулотлари республикадан ташқарига сотилади ва маълум миқдордаги мева, сабзавотлар эса хорижий мамлакатларга сотиш ва мамлакат ичкариси эҳтиёжи учун қайта ишланган, консерваланган ва қуритилган маҳсулотлар олиш учун фойдаланилади. Мамлакатимизда кейинги йилларда ўтказилаётган ислоҳатлар

туфайли қишлоқ хўжалик тизимида ҳам тубдан ўзгаришлар рўй берди. Агар олдинлари асосий мева-сабзавот маҳсулотлари катта-катта жамоа хўжаликларида ишлаб чиқарилиб, мамлакат ташқарисига марказлаштирилган ҳолда сотилган бўлса, ҳозир эса мева-сабзавот маҳсулотлари етиштиришда етакчи ўринни деҳқон ва фермер хўжаликлари эгаллайди. Масалан, 2004 йилда республикада 103,9 минг фермер хўжаликлари мавжуд бўлган бўлса, 2005 йилнинг бошларида эса уларнинг сони 125,6 мингтага етди. Фермерлар томонидан 2005 йилда 480,3 минг тонна сабзавот, 164,8 минг тонна мева ва узум, 45,9 минг тонна картошка етиштирилган. Деҳқон хўжаликлари ҳиссасига эса умумий ишлаб чиқарилган картошканинг 92,4 сабзавотнинг 74,2 ва полиз маҳсулотларининг қарийиб 61,1 фоизи тўғри келган. Ўзбекистон юқори таъм кўрсаткичларига эга бўлган томат пастаси, кишмиш, қуритилган мевалар ишлаб чиқариш бўйича дунёда олдинги ўринлардан бирини эгаллайди. Республикада мева-сабзавот маҳсулотлари ишлаб чиқаришга ҳукуматимиз катта эътибор қаратмоқда. Янги-янги технологик жиҳозларнинг сотиб олиниши, таъмирланиши, мева-сабзавот консервалари, қуритилган маҳсулотлар ишлаб чиқаришнинг йилдан-йилга ортиб бориши, мева-сабзавот маҳсулотларини экспорт қилиш борасида олиб борилаётган кенг қамровли ишлар бунинг яққол намунасидир. Мева-сабзавотларнинг кимёвий таркиби ва уларнинг инсон ҳаётидаги аҳамияти Янги мевалар, сабзавотлар ва уларни қайта ишлаб олинган маҳсулотларсиз инсон ҳаётини тасаввур қилиш қийин. Улар озиқ-овқат маҳсулотлари сифатида муҳим аҳамиятга эга. Мутахассисларнинг ҳисоб китобига кўра инсоннинг сабзавотларга бўлган йиллик эҳтиёжи (ўрта ҳисобда) картошка-97 кг, сабзавот ва полиз маҳсулотлари-146 кг, мева ва

ёнғоқ-106 кг ни ташкил этади. Мевалар ва сабзавотларнинг озиқавий, биологик қиймати уларнинг таркибида осон ўзлаштириладиган шакар, органик кислоталар, турли хил витаминлар ва минерал элементлар борлиги билан изоҳланади. Бундай моддалар айниқса янги ҳўл мева ва сабзавотлар таркибида кўп бўлади. Баъзи сабзавотлар таркибида қисман оқсиллар ва микроорганизмларнинг ривожланишини тўхтатадиган фитонцид ва антибиотик моддалари ҳам бўлади. Маълумки, мевалар ва сабзавотларнинг асосий таркибий қисмини сув ташкил этади. Сув ҳўл сабзавотлар таркибида 70-95%, меваларда эса 74-90% миқдорида бўлади. Мева ва сабзавотларда сувнинг кўп қисми эса бириккан ҳолатда бўлади. Бодринг, помидор, салат, карам таркибида сув энг кўп миқдорда бўлади, шунинг учун ноқулай шароитда улар тез сўлиб ва бузилиб қолади. Мева ва сабзавотлар умумий вазмининг 5% дан 25% гачасини қуруқ моддалар ташкил этади. Қуруқ моддаларнинг асосий қисми углеводлардан, қолган қисмини эса оқсиллар, пектин моддалари, органик кислотлар, кул ва витаминлар ташкил этади. Мева ва сабзавотларда пишиб етилиш даражасига қараб, таркибидаги қуруқ моддалар миқдори ҳар хил бўлади. Яхши пишиб етилган мевалар ва сабзавотларда хомларидагига қараганда қуруқ мода миқдори кўпроқ бўлади. жадвал Мева ва сабзавотларнинг ўртача кимёвий таркиби Миқдори, % ҳисобида Сув Шакар Оқси- ллар Пектин моддала ри Целю- лоза Кисло- талар Кул Мевалар: Олма Узум Нок 84,1 81,6 85,0 14,9 18,0 11,6 0,3 0,8 0,3 1,00 0,70 0,80 1,0 0,6 0,6 0,50 0,70 0,20 0,3 0,5 0,4

Гилос Олча Ўрик Шафтоли Апельсин Лимон Олхўри 82,9 83,6 82,9 85,6 85,2 87,4 87,0 12,9 11,4 15,2 9,8 6,4 2,1 9,5 1,0 1,3 1,0 0,5 0,9 0,9 0,8 0,30 0,30 0,90 0,60 0,40 0,60 1,2 0,2 0,2 0,8 0,6 2,5 2,5 0,5 0,60 1,45 1,12 0,46 1,2 5,2 1,0 0,5 0,6 0,6 0,5 0,6 0,5 0,5 Сабзавотлар: Лавлаги Карам Сабзи Бодринг Помидор Картошка Редиска Шолғом Бош пиёз Саримсоқ Қовун Тарвуз 87,6 92,2 88,2 96,1 94,1 77,8 93,6 89,5 86,0 80,0 88,5 89,0 6,3 3,5 7,5 1,8 3,4 0,9 3,4 5,0 9,0 3,2 9,0 8,7 1,6 1,4 1,2 0,7 1,0 2,0 1,2 1,5 1,4 6,5 0,6 0,7 - - - - - - - - - - - - 0,9 1,0 1,1 0,5 0,6 0,4 0,7 0,8 0,7 0,8 0,6 0,5 0,47 0,20 0,10 0,1 0,4 0,2 0,1 0,1 0,2 0,1 0,2 0,1 1,0 0,8 1,0 0,5 0,6 1,1 1,5 0,7 1,0 1,5 0,6 0,6 Мевалар ва сабзавотларнинг кимёвий таркиби уларнинг навига, иқлим, тупроқ шароитлари ва етиштириш агротехникасига қараб бирмунча ўзгарувчан бўлади. Қуйидаги 16-жадвалда асосий мева ва сабзавотларнинг кимёвий таркиби бўйича маълумотлар келтирилди. Бу жадвал маълумотларидан кўриниб турибдики, мевалар ва сабзавотлар таркибидаги кимёвий моддаларнинг энг кўп миқдори углеводларга тўғри келади. Уларнинг таъми, консистенцияси (юмшоқ- қаттиқлик даражаси) ва бошқа бир қатор хусусиятлари таркибидаги углеводларнинг миқдори ва ўзгаришига боғлиқ. Мевалар таркибидаги углеводларнинг тури ва сифатига қараб бир-биридан кескин фарқ қилади. Бу

фарқ айниқса эрувчан углеводларда ва хусусан қандларда яққол кўринади. Яхши пишиб этилган мевалар таркибида қандлар 25-30% гача бўлади. Баъзан, узум, ўрик каби мевалар таркибида қандлар миқдори улар қуруқ моддасининг 50-60 % ни ташкил этади. Олма таркибидаги эрувчан углеводлар асосан глюкоза, фруктоза ва сахарозадан иборат. Кўпчилик меваларда, чунончи, хурма, узум, олча ва гилосларда сахароза деярлик учрамайди. Улардаги асосий эрувчан қанд глюкоза ва фруктозадан иборатдир. Олхўри, ўрик, шафтоли каби данакли меваларда эса сахароза ҳам учрайди. Сабзавотлар таркибида эрувчан углеводларнинг таркиби ҳам ҳар хил бўлади. Карам, помидор, бақлажонда фруктоза ва глюкоза, лавлагида сахароза кўп бўлади. Мева ва сабзавотлар таркибида учрайдиган асосий полисахаридларга крахмал, целлюлоза, гемицеллюлоза ва пектин моддалари киради. Мевалар ва сабзавотлар таркибида учрайдиган барча полисахаридлар ичида миқдор жиҳатидан жуда кам ўзгарадиган целлюлоза бўлиб, унинг миқдори 0,2-2,5 % ни ташкил этади. Масалан, олма, ўрик, олхўри каби данакли меваларда целлюлоза 0,5-1,0 %, цитрус ўсимликлар мевасида 2,5 %, карам ва сабзида 1,0 %, помидорда 0,9 % ва пиёзда эса 0,7 % ни ташкил этади (16-жадвал). Сабзавотлар таркибида целлюлоза кўп бўлса уларнинг сифати пасайиб кетади. Мева ва сабзавотлар таркибида целлюлоза билан бир қаторда гемицеллюлоза ҳам учрайди. У миқдор жиҳатидан бошқа полисахаридларга нисбатан камроқ бўлади. Гемицеллюлозалар галактан, арабан, ксилин, глюкан каби пилисахаридларни ўз ичига олади. Крахмал асосан сабзавотлар таркибида учрайдиган, кенг тарқалган полисахарид ҳисобланади. Кўп сабзавотлар пишиши даврида таркибидаги крахмал миқдори камайиб боради. Масалан, карамда 0,4-0,5 %, помидорда 0,1-0,2 % крахмал бор, сабзи ва бодрингда эса умуман крахмал йўқ. Сабзавотлардан картошка крахмалга бойлиги билан диққатга сазовотдир. Картошкада крахмал миқдори уларнинг навига қараб 16 % дан 25 % гача бўлади. Шу сабабли картошканинг техник навлари крахмал ишлаб чиқариш

учун асосий хом ашё ҳисобланади. Меваларда ҳам оз миқдорда бўлсада крахмал бўлади. Айниқса, пишмаган меваларда пишганларига нисбатан крахмал кўпроқ миқдорда бўлади. Мева ва сабзавотлар таркибида учрайдиган муҳим полисахаридлардан бири пектин моддалари ҳисобланади. Пектин моддаларига хос бўлган муҳим хусусиятлардан бири шакар ва кислоталар билан елимшак мода ҳосил қилишидир. Пектин моддаларининг бу хусусиятлари мевалар, сабзавотлардан жем, мармелад ва бошқа маҳсулотлар тайёрлашда ката аҳамиятга эгадир. Мевалар сабзавотларга қараганда пектинга бой ҳисобланади. Масалан, олма ва беҳида бир фоиздан ортиқ, олхўрида - 1,9 %, ўрикда 1,8 - %, смородинада - 1,5 %, лимонда эса – 7 % га пектин бўлади. Мевалар ва сабзавотларнинг таъм кўрсаткичларини шакллантиришда органик кислоталар муҳим роль ўйнайди. Улар таркибида хилма-хил, чунончи, олма, малат, цитрат, оксалат, ацетат, сукцинат ва тартарат кислоталар бўлади. Шу билан бир қаторда меваларда глюкосукцинат, салицилат, хиннат, хлороген, каприлат ва бошқа кислоталар ҳам кам миқдорида бўлиши аниқланган. Мевалардан лимон, апельсин, олча, анор кислотага бой ҳисобланади. Лимонда ўртача 5,2% кислота бўлади. Маълумки, меваларнинг таъми фақат кислоталар миқдорига эмас, балки кўп жиҳатдан ширасининг рНига, яъни водород нонлари концентрациясига ҳам боғлиқ бўлади. Меваларда эркин кислоталар миқдори қанча кўп бўлса, мева ширасининг рНи ҳам шунча паст бўлади. Иккинчидан, меваларнинг нордонлиги кўп жиҳатдан улар таркибидаги шакар ва кислоталарнинг ўзаро нисбатига боғлиқ бўлиб, бу нисбат шакар кислота коэффиценти билан ифодаланади. Ана шу коэффицент қанча юқори бўлса, мевалар шунча ширин бўлади. Мевалар пишганда нордон мазасининг камайиши улар таркибидаги органик кислоталар миқдорининг камайиши билан эмас, балки углеводларнинг ортиши билан изоҳланади. Кислотага бой бўлган сабзавотлардан бири шовул бўлиб, унинг таркибида кислота 1,5-2,0 %ни ташкил этади. Шовулдаги асосий кислота

оксалат кислотаси ҳисобланади. Картошка ва карамдаги органик кислоталар миқдори 0,2-0,5% га яқин бўлиб, уларнинг кўп қисмини малат ва цитрат кислоталар ташкил этади. Мева ва сабзавотлар таркибида нисбатан кам миқдорда бўлсада азотли бирикмалар ҳам учрайди. Улардаги асосий азотли бирикмаларга оқсиллар, аминокислоталар ва амидлар киради. Мева ва сабзавотлардаги азотли бирикмаларнинг асосий қисми оқсиллара тўғри келади, камроқ қисми эса эркин аминокислоталар ва амидлардан иборат. Азотли моддалар дуккакли ўсимликлар такркибида 15-22%, картошка, карамсимон сабзавотлар, исмолоқ, ёнғоқ меваларида 2,0-6,5% миқдорида бўлади. Картошка таркибидаги оқсил туберин деб аталади. Картошка бошқа сабзавотларга қараганда кўпроқ истеъмол қилинганлиги сабабли, инсон учун озиқ-овқат таркибидаги оқсил балансида муҳим аҳамият касб этади. Энг муҳими картошка оқсили таркибида инсон ҳаёти учун зарур бўлган ҳамма ўрин алмаштирмайдиган аминокислоталар борлиги аниқланган. Келтирилган 14 жадвал маълумотларида кўрсатилганидек, мевалар таркибида оқсиллар 0,3-1,3% миқдорида бўлади. Мевалар таркибида эркин аминокислоталар ва амидларнинг миқдори уларнинг пишиш даражасига ва турига боғлиқ бўлади. Ўрик пишиши даврида аспарагин амиди ва глутамат кислоталар миқдори камаяди, аксинча серин ва валин аминокислоталари миқдори ортади. Умуман ўрик, шафтоли ва олхўри каби меваларида, зарурий аминокислоталар мевжуд бўлиб, улардан 14-19 хил аминокислота ажратиб олинган. Мева ва сабзавотлар нафақат инсон организми учун углеводлар манбаи, балки витаминлар ва минерал моддаларнинг ҳам муҳим манбаи ҳисобланади. Қуйидаги 17-жадвалда ҳўл мевалар ва сабзавотларнинг таркибида учрайдиган витаминлар ва минерал элементлар бўйича маълумотлар келтирилади. Бу жадвал маълумотлари шундан далолат берадики, мевалар ва сабзавотлар витаминлар ва минерал элементлар миқдори бўйича бир-биридан

сезиларли даражада фарқ қилади. жадвал Мева ва сабзавотлар таркибида витаминлар ва минерал элементлар миқдори Минерал элементлар, 100 г да мг ҳисобида Витаминлар, 100 г да мг ҳисобида Na K Ca Mg P Fe β- ка- роти н В 1 В 2 РР С Мевалар: Олма Узум Нок Гилос Олча Ўрик Шафтоли Апельсин Лимон Олхўри 26 26 14 13 20 3 30 13 11 18 278 255 155 233 256 305 363 197 163 214 16 30 19 33 37 28 20 34 40 20 9 17 12 24 26 8 16 13 12 9 11 22 16 28 30 26 34 23 22 20 2,2 0,6 2,3 1,8 0,5 0,7 0,6 0,3 0,6 0,5 0,03 юқи 0,01 0,15 0,10 1,60 0,50 0,05 0,01 0,10 0,03 0,05 0,02 0,01 0,03 0,03 0,04 0,04 0,04 0,06 0,02 0,02 0,03 0,01 0,03 0,06 0,08 0,03 0,02 0,04 0,30 0,30 0,10 0,40 0,40 0,70 0,70 0,20 0,10 0,60 20 6 5 15 15 10 10 60 40 10 Сабзавотлар: Лавлаги Карам (оқ бошли карам) Сабзи (қизил) Бодринг Помидор Картошка 86 13 21 8 40 28 10 288 185 200 141 290 568 255 37 48 51 23 14 10 39 22 16 38 14 20 23 13 43 31 55 42 26 58 44 1,4 0,6 0,7 0,6 0,9 0,9 1,0 0,01 0,02 9,0 0,06 1,20 0,02 юқи 0,02 0,03 0,06 0,03 0,06 0,12 0,01 0,04 0,04 0,07 0,04 0,04 0,07 0,04 0,20 0,74 1,00 0,20 0,53 1,30 0,10

Редиска Шолгом Бош пиёз Саримсоқ Қовун Тарвуз 58 18 80 32 16 238 175 260 118 64 49 31 60 16 14 17 14 30 13 224 34 58 100 12 7 0,9 0,8 1,5 1,0 1,0 0,10 юқи юқи 0,40 0,10 0,05 0,05 0,08 0,04 0,04 0,04 0,02 0,08 0,04 0,03 0,80 0,20 1,20 0,40 0,24 Маълумки, инсон ҳаётида мевалар витаминлар манбаи сифатида муҳим аҳамиятга эгадир. Улар таркибида деярли барча витаминлар мавжуд. Меваларнинг қимматлилиги аввало, таркибида аскорбат кислота (С витамини), каротин ва Р витамин активлигига эга бўлган катехинлар, антоцианлар, лейкоантоцианлар миқдори билан белгиланади. Кўп мевалар, чунончи, олма, ўрик, гилос, олча, апельсин, лимон, хурма, унабилар С витаминига бой бўлади. Ўрик ва шафтоли меваси таркибида каротин (провитамин А) ҳам кўп тўпланади. Ўрик таркибидаги каротин миқдори бўйича сариёғ, тухумнинг сариқ қисми ва исмалоқдан қолишмайди. Муаллифнинг имий тадқиқот ишлари (4) асосида ўрикнинг Кўрсодиқ навида 3 мг %дан ортиқ каротин моддаси борлиги аниқланган. Мевалардан беҳи ва хурмо Р витаминлилик хусусиятига эга бўлган полифенол моддларига бойлиги билан алоҳида диққатга сазовордир. Уларда бу витамини миқдори 900 мг% гача бўлиши мумкинлиги аниқланган. Шунингдек, мевалар таркибида тиамин, рибофлавин, никотинат кислота, токоферол ва К витаминлари учрайди. Сабзавотлар ҳам инсон ҳаётида кўпгина витаминларнинг муҳим манбаи ҳисобланади. Кўпчилик сабзавотларда С ва А витаминлари кўп миқдорда учрайди. Сабзавотлардан қалампир, петрушка, укроп С витаминига жуда бойдир. Сабзавотларни узоқ сақлаш ва консервалаш жараёнларида уларнинг таркибидаги С витамини анчагина камайиб кетиши мумкин. Сабзавотлар таркибида А витамини бевосита учрамасада, аммо унинг хусусиятига эга бўлган ва кимёвий тузилиши унга яқин ҳисобланган каротин

бўлади. Сабзавотлардан сабзи каротинга бойлиги билан алоҳида ажралиб туради. Қизил сабзида сариқ сабзидагига қараганда каротиннинг 2-3 баравар кўп бўлиши тадқиқот натижалари асосида аниқланган. Бу келтирилган витаминлардан ташқари сабзавотлар таркибида В 1 ,В 2 ,Е, РР витаминлари, фолат, понтотенат кислоталари учрайди. Мева ва сабзавотлар инсон ҳаётида минерал элементларнинг муҳим манбаи бўлганлиги билан ҳам қадрлидир. Улар таркибидаги минерал элементларнинг ўзаро нисбати одам организми учун оптимал бўлиб, осон ўзлаштириладиган шаклда бўлади. Энг муҳими шуки, бу минерал элементлар ишқорий характерда бўлганлиги учун қондаги ишқор-кислота мувозанатининг сақланиб туришида ката аҳамиятга эгадир. Мевалар ва сабзавотларда натрий, калий, магний, фосфор, хлор каби макроэлементлардан ташқари, йод, мис, темир, кобальт, рух, никель, ваннадий каби жуда кўп микроэлементлар ҳам учрайди. Келитирилган 17-жадвал маълумотлари шундан далолат берадики, мева ва сабзавотлар таркибидаги минерал элементларнинг ярмидан кўпроғи калийга тўғри келади. Натрий, кальций ва фосфорнинг миқдори ҳам бошқа элементларга нисбатан кўпроқ бўлади. Мева ва сабзавотларда биз юқорида айтиб ўтилган кимёвий бирикмалардан ташқари яна бир қатор моддалар борлиги аниқланган. Буларга ошловчи моддалар, эфир мойлари, гликозидлар, фитонцидлар, ранг берувчи моддалар, липидлар, фенол бирикмаларини кўрсатиш мумкин. Мевалар ва сабзавотларнинг хушбўйлиги кўп жиҳатдан улар таркибидаги эфир мойларига боғлиқ бўлади. Пиёз, саримсоқ, турп таркибидаги эфир мойлари уларга ҳид ва таъм берибгина қолмай, балки антибиотик хусусиятига ҳам эгадир. Шу сабабли ҳам эфир мойларига бой бўлган баъзи ўсимликлар озиқ-овқатдан ташқари, микроорганизмларнинг ривожланишини тўхтатиш мақсадида ҳам ишлатилади. Мевалар ва сабзавотларнинг яшил ранги улар таркибида хлорофилл, сариқ ранги каротин, қизил ранги ликопин пигментлари борлигидан далолат

беради. Шунингдек, глюкозидлардан картошкада салонин, бодом, ўрик, шафтоли мағзида амигдалин, цитрус меваларида гесперидин борлиги аниқланган. Келтирилган маълумотлар асосида ҳўл мева ва сабзавотлар инсон овқатланишининг мусиқаси ва шеърияти ҳам экан деган хулосага келиш мумкин. Кейинги вақтларда матбуотда турли-туман мевалар ва сабзавотларни мунтазам истеъмол қилиб юрган одамлар ракка чалинмаслиги ҳақидаги маълумотлар ҳам бериб борилмоқда. Меваларнинг гуруҳланиши Тузилиши ва қандай шароитда ўсишига қараб мевалар қуйидагича гуруҳланади: - уруғли мевалар - олма, нок, беҳи; - данакли мевалар - ўрик, шафтоли, олча, гилос, олхўри; - резевор мевалар - узум, қорағат (смородина), қулупнай, крижовник, малина (парманчак) ва ёввойи мевалар; - субтропик ва тропик мевалар - лимон, мандарин, апельсин, анор, хурма, анжир, ананас ва бошқалар; - ёнғоқсимон мевалар - юнон ёнғоғи, ер ёнғоқ, кедр ёнғоғи, бодом, писта ва бошқалар. Уруғли ва данакли меваларнинг тавсифи Уруғли мевалар тузилиши бўйича пўстдан, мева этидан ва эт ичида беш уяли уруғ камерасидан ташкил топгандир. Олма. Олма энг тарқалган мевали дарахт ҳисобланади. Республикамизнинг иқлим шароити олма етиштириш учун энг қулай ҳисобланади. Олма асосан хўл мева ҳолида истеъмол қилинади. Шунингдек, ундан мураббо, шинни, қиём, компот каби маҳсулотлар олинади. Олмани қуритиб олма қоқи ҳам қилиш мумкин.

Олма таркибида уларнинг ўсиш жойлари, шароитлари ва помологик навларига қараб моддалар миқдори қуйидагича бўлади (%): қанд - 8-15, органик кислоталар - 0,2-1,7, пектин моддалари - 0,5-1,2, минерал моддалар - 0,3-0,6, оқсиллар - 0,2-0,4. Улар таркибида С-витаминининг миқдори 10-40 мг% ни ташкил этади. Бундан ташқари олмалар таркибида В 1 , В 2 , РР витаминлари ва каротинлар учрайди. Олмаларнинг озуқавий қиймати ва шифобахшлик хусусиятлари улар таркибида айнан шу моддлар борлиги билан тушунтирилади. Пишиб етилиш вақти ва истеъмол қилиниш муддатлари қандайлигига қараб олманинг помологик навлари ёзги, кузги ва қишки навларга бўлинади. Ёзги навлари узилгандан кейин узоқ сақланмайди, олис жойларга юбориш учун унчалик ярамайди. Ўзбекистон Республикасида районлаштирилган ёзги олма навларига Розмарин эрта пишар, Самарқанд эрта пишар, Ҳосилдор, Оқналив, Дастархони, Навойи, Пискент, Саратони, Юлдуз каби навларини киритиш мумкин. Кузги навлари сентябр ойларида пишиб етилади, узоқ жойларга жўнатишга яроқли, совуқхоналарда 3 ой муддатгача сақлаш мумкин. Кузги олма навларига Кандиль синап, Олтин Граймо, Қизил олма, Мехмони, Оқ розмарин, Старкримсон, Фарход каби навларини киритиш мумкин. Қишки олма навлари об-ҳаво шароитига қараб, иложи борича кечроқ териб олинади. Лекин, мевалар совуқ тушгунча ёки ёғингарчилик бошлангунча дарахтда қолиб кетмаслиги лозим. Қишки олма навлари узилгандан кейин сақланиш жараёнида ейишга яроқли бўлиб етилади ва бир неча ойгача, айрим навлари эса кўкламгача, ҳатто совуқхоналарда қулай шароит мавжуд бўлса янги ҳосилгача сақланиши мумкин. Республикамизда районлаштирилган асосий қишки навларга Голден делишес, Ренет Симиренко, Оқ розмарин, Шредер қишки, Вайнсеп, Джонатан ва бошқа олма навлари киради. Олмалар сифатига талаблар. Тез пишар олма навларининг сифати ГОСТ 16270-70 га, кечпишар олма навларининг сифати эса ГОСТ 21122-75

стандарти талабига жавоб бериши керак. Бу Давлат стандартлари талаби бўйича тез пишар олмалар сифат кўрсаткичлари бўйича 1-чи ва 2-чи товар навларига бўлинса, кеч пишар олма навлари эса олий, 1-чи, 2-чи ва 3-чи товар навларига бўлинади. Олмаларни товар навларига ажратишда асосий кўрсаткич текшириш учун намуна сифатида олинган олмаларнинг энг катта кўндаланг кесимининг диаметри ҳисобланади. Масалан, кеч пишар олмаларнинг думалоқ шаклли олий навида кўндаланг кесимининг диаметри 65 мм дан, 1-навида 60 мм дан, 2-навида 50 мм дан, 3-навида эса 40 мм дан кам бўлмаслиги талаб этилади. Бундан ташқари олмаларнинг сифатини белгилайдиган асосий кўрсаткичларга уларнинг ташқи кўриниши, пишиб етилганлик даражаси, ҳиди, таъми каби кўрсаткичлари киради. Чириган, шишган, эти қорая бошлаган олмалар сотишга рухсат этилмайди. Нок . Нок иссиқсевар дарахт, меваси олмага нисбатан анча нозик, шунинг учун сақлашга ва ташишга чидамсизроқ мева ҳисобланади. Нокни асосан ҳўл мева сифатида истеъмол қилинади ва ундан компот, мураббо, цукат каби маҳсулотлар тайёрлашда ҳам фойдаланилади. Нокнинг кимёвий таркибида қуйидаги моддалар мавжуд (%) сув 82- 85%, қанд 6,5-13, крахмал 0,3, клетчатка 0,6-0,9, пектин моддалари 0,2-0,3, органик кислоталар 0,1-0,5, минерал моддалар 0,3-0,7, ошловчи моддалар 0,02-0,17. Шунингдек, нок мевалари таркибида С 1 ,В 1 ,В 2 ва бошқа витаминлар ҳам учрайди. Нокнинг шакли ясси-юмолоқ, юмалоқ, тухимсимон, овалсимон бўлади. Пўстлоғининг ранги асосан бир хил, яшил, сарғич-яшил, сариқ рангларда бўлади. Мағзи эса оқ, крем, пушти рангли, консистенцияси қаттиқ, донадор, майда донадор, дағалроқ, ёпишқоқ, майин, уқаланувчан, мойсимон, оғизда тезда эрийдиган ҳолатларда бўлади. Нок ҳам пишиб етиш муддатига қараб ёзги, кузги ва қишқи бўлади. Ёзги навлари июл-август ойларда пишиб етилади, улар сақлашга деярли ярамайди (сақланиш муддати 10-20 кун). Ёзги навларига Вильямс ёзги нави, Зуҳра, Ласточка, Подарок, Рано каби навлари киради.

Кузги навлари август ойининг охири сентябр ойининг бошларида нок дарахтдан узилади. Улар икки-уч ойлар сақлангандан кейин яхши пишиб етилади. Мевалар ташишга яроқли. Кузги навларга Лесная красавица, Кузги қизил нашвати, Пахтакор, Медовая навларини киритиш мумукин. Қишги навлари сентябр ойининг охири ва асосан октябр ойида дарахтдан узилади. Дарахтдан узилганда мевалар қаттиқ консистенцияга эга бўлиб, уларнинг таъми ва ҳиди ҳам кам сезилувчан бўлади. Қишги нав мевалар бемалол 4-5 ой сақланади ва уларни узоқ масофаларга ҳам ҳам ташиш мумкин. Қишги навларга Қишги Деканка, Рояль Зимняя, Оливье де Серр, Қишги нашвати, Кофе каби навларини киритиш мумкин. Янги узилган тезпишар ноклар сифатига кўра 1-чи ва 2-чи товар навларига (ГОСТ 21714-76), кечпишар ноклар эса 1-чи, 2-чи ва 3-чи товар навларига (ГОСТ 21713-76) бўлинади. Нок меваларининг 1-чи ва 2-чи товар навлари бита помологик навдан ташкил топиб, шакли ва ранги бўйича айнан шу помологик навга хос, пишиб етилганлик даражаси бир хил, омбор зараркунандалари билан зарарланмаган ва касалликларга чалинмаган бўлиши керак. Нок мевалари учун ҳам товар навларини белгилашда асосий кўрсаткичлардан бири мева ката кўндаланг кесимининг диаметри ҳисобланади. Бу кўрсаткич биринчи товар навларида 55 мм дан, иккинчи товар навларида 45 мм дан, учинчи товар навларида эса 35 мм дан кам бўлмаслиги юқорида келтирилган стандартларда қайд этилган. Беҳи . Беҳи дарахти иссиқсевар, меваси ката, тукчалар билан қопланган, шакли олмага ёки нока ўхшаш бўлади. Мевасининг эти зич, таъми тишни қамаштирувчи, ҳиди ҳушбўй ва ёқимли бўлади. Беҳидан юқори сифатли мураббо, мармелад, компот, жем сингари маҳсулотлар тайёрланади. Беҳи меваларининг ўртача кимёвий таркиби қуйидагига (%): сув 81-85, умумий қанд 5-12 (фруктоза кўпроқ), органик кислоталар 0,5-0,9 (асосан олма ва лимон кислоталари), клетчатка 1,5, пектин моддалари 0,5-1,5, ошловчи моддалар 0,44-0,66, минерал моддалар 0,8 (темир ва мис кўпроқ). Шунингдек, беҳи таркибида С 1 ,В,В 2 ва бошқа витаминлар учрайди. Янги

узилган беҳи мевасидан камқонлик ва бошқа касалликларда фойдаланиладиган таркибида темир моддаси кўп бўлган экстрактлар тайёрланади. Беҳилар пишиш муддатига қараб эртапишар ва кечкипишар турларига бўлинади. Беҳиларнинг эртапишар навлари сентябр ойида, кечкипишар навлари эса октябр ойида йиғиб-териб олинади. Уларнинг кечкипишар навларини 4-8 ой сақлаш мумкин. Сақлаш жараёнида беҳи меваси бироз юмшайди, тахирлиги камаяди ва ўзига хос хушбуй ҳид пайдо қилади. Шу сабабли, мураббо, жем ва бошқа маҳсулотлар олиш учун узоқроқ сақланган мевалардан фойдаланиш мақсадга мувофиқдир. Хўжалик ботаник белгилари бўйича беҳилар ҳам икки помологик гуруҳга (ГОСТ 21715-76), сифати бўйича эса 1-чи ва 2-чи товар навларига бўлинади. Уларнинг сифатини аниқлашда ташқи кўриниши, ката-кичиклиги, пишиб етилганлик даражаси ва рухсат этиладиган четланишлар даражаси каби кўрсаткичларига катта эътибор берилади. Энг катта кўндаланг кесимининг диаметри 1-навида камида 60 мм, 2-навида эса камида 45 мм бўлиши керак. Республикамизда беҳиларнинг Нон беҳи, Бахри, Туруш, ширин, Самарқанд каби навлари етиштирилади. Данакли меваларга ўрик, шафтоли, олхўри, олча, гилос киради. Данакли мевалар пўстлоқдан, ширали этдан, қаттиқ пўчоқ ва пўчоқ ичида мағиз (уруғ) дан иборат бўлади. Данакли меваларни истеъмол учун пишгандан кейин териб олиш керак, чунки улар дарахтдан узилгандан кейин пишиб етилмайди. Тўла пишиб етилган данакли мевалар узоқ жойларга ташишга ярамайди. Бу мевалар ҳўл ҳолида истеъмол қилинади ва улардан мураббо, шарбат, повидлолар тайёрланади. Уларни қуритиб ҳам яхши маҳсулот олиш мумкин. Ўрик . Ўрик асосан Марказий Осиёда, Кавказда, Молдавия ва Украинада экилади. Республикамизда ҳам ўрик энг кўп тарқалган данакли мевалардан бири ҳисобланади. Ўрикнинг пишиб етилганлигини мева пўстининг сомон рангга

киришидан, оқ ўрикникини эса мева пўстининг яшил ранги ўзгариб, оч яшил ва оқтусга киришидан билса бўлади. Ўрик таркибида уларнинг ўсиш жойлари, шароитлари ва помологик навларига қараб моддалар миқдори қуйидагича бўлади (%): сув - 83-87, қанд - 4,5-23,0, кислоталар - 0,2-2,5, пектин моддалари - 0,4-1,2. Ўриклардаги асосий витамин аскорбин кислотаси (С-витамини) ва каротин ҳисобланади. Р.Нормаҳматовнинг Ўзбекистонда етиштириладиган ўрикларнинг биологик қийматини аниқлаш борасида олиб борган илмий-тадқиқот ишлари натижалари шуни кўрсатдики, ўрикнинг маҳаллий навларида (Кўрсодиқ, Арзами, Субхони) С-витаминнинг миқдори 20-28мг% ни, каротин миқдори эса 1,2-3,5 мг% ни ташкил этар экан). Бу кўрсаткичлар Қрим, Молдавияда етиштирилган ўриклар бўйича илмий адабиётларда келтирилган маълумотлардан бирмунча юқоридир. Бу эса Республикамизнинг иссиқ иқлим шароити ўрик меваларининг кўпроқ қанд, пектин моддалари ва витаминларни тўплашида асосий омил эканлигидан далолат беради. Ўрик навлари қайси соҳада ишлатилишига қараб хўраки-консервабоп ва қуритиладиган навларга бўлинади. Хўраки-консервабоп навларнинг меваси йирик, ранги очиқ чиройли, эти ширали, таъми ёқимли бўлади. Бу навларга қуйидагилар киради: Арзами, Ахрори, Самарқанд махтобиси, Рухи-Джуванон, Кеч пишар, Юбилейний Навои, Шалах, Наврўз. Қуритиладиган ўрик навларининг эти зич, сариқ рангли, таркибида қанд кўп ва кислота кам бўлади. Буларга асосан қуйидаги Ўрта Осиё навлари киради: Субхани, Мирсанджали, Хурмаи, Исфарак, Қайси, Кўрсодиқ, Бобои, Зарафшон кечкиси, Қондак ва бошқалар. Ўрикларнинг сифати ГОСТ 21832-76 номерли стандарт талабига жавоб бериши керак. Бу стандарт талаби бўйича ўрик мевалари икки товар навига бўлинади: 1-чи ва 2-чи. Биринчи товар навига киритиладиган мевалар шакли ва ранги бўйича

айнан шу помологик навга хос, мевалар болдоқли ёки болдоқсиз, пўстлоғи шикастланмаган, пишганлик даражаси бир хил, лекин ғўра эмас ва пишиб ўтиб кетмаган бўлиши керак. Энг катта кўндалат кесимининг диаметри 25 мм дан кам бўлмаслиги керак. Иккинчи товар навига киритиладиган меваларда эса уларнинг шакли шу навдан бир оз фарқ қилиши, пишганлик даражаси ҳам ҳар хил бўлишига йўл қўйилади. Шу билан бир қаторда мевалар ўлчами бўйича меъёрланмайди. Шафтоли. Тарқалганлиги бўйича ўрикдан кейинги ўринда туради. Ўрикдан катталиги, этининг кўпроқ шарбатлилиги ва хушбўй ҳидга эгалиги билан фарқ қилади. Шафтолилар асосан хўраки мева тарзида истеъмол қилинади. Шунингдек, улар мураббо, шарбатлар, компотлар олишда ҳам ишлатилади. Кимиёвий таркиби бўйича ўрикка яқин туради. Шафтолилар мева сиртининг ҳолатига қараб тукли ва туксиз, данагининг ажралишига қараб эса данагидан осон ажраладиган ва данагидан ажралмайдиган, этининг рангига қараб эса оқ ва сариқ этли турларига бўлинади. Шафтолиларнинг ўртача кимёвий таркиби қуйидагича (%): сув-86,5; қанд-9,5; кислоталар-0,7; ошловчи моддалар-0,02; оқсил-0,55; пектин моддалари-0,8; клетчатка-0,9. Шафтолида қандлардан сахароза, органик кислоталардан эса олма кислотаси кўпроқ бўлиши аниқланган. Шафтолида С витамини кўп бўлмасада, сариқ этли шафтоли мевалари каротинга бой (0,5- 0,8 мг %) ҳисобланади. Республикамизда энг кўп тарқалган шафтоли навларига Авангард, Ватан, Зафар, Оқшафтоли, Анжир шафтоли, Лола, Малиновий, Эльберта, Старт, Фарход, Ширин, Сальвей навлари киради. Сифат кўрсаткичлари бўйича шафтолилар ҳам 1-чи ва 2-чи товар навларига бўлинади. Товар навини белгилаётганда меванинг ташқи кўриниши, пишиб етилганлиги, катта-кичиклиги, қай даражада механик зарар кўрганлиги, шунингдек зараркунандалар ва касалликларнинг қанчалик таъсир этганлиги асос қилиб олинади.

Олхўри. Олхўриларнинг боғда ўсадиган (хонаки) олхўри, тоғолча, тикан олхўрилар каби турлари мавжуддир. Олхўри асосан Республикамизда Тошкент, Самарқанд, Сурхондарё, Фарғона вилоятларининг тоғолди районларида кўплаб етиштирилади. Хонаки олхўрининг бир неча тури ўстирилади. Буларга венгеркалар, ренклод ва тухумсимон олхўри турлари киради. Республикамизда асосан венгеркалар кўп тарқалган турларидан ҳисобланади. Венгеркаларнинг меваси ўртача катталикда, тухум сифат чўзинчоқ, тўқ-кўк бўлади. Эти зич, серсув, данагидан яхши ажралади. Венгеркалар ҳўл ҳолда истеъмол қилинади ва улардан мураббо, шарбат, компотлар, қуритилган маҳсулотлар ҳам олиш мумкин. Венгеркаларнинг кўп тарқалган навларига Бинафша венгерка, Италия венгеркаси, Исполинская венгеркаси, Хонаки Венгерка каби навларини киритиш мумкин. Ренклодлар - меваси думалоқ, камдан-кам овал шаклли, яшил ёки сариқ рангли, мазаси ширин, данаги ажралмайдиган бўлади. Улар ҳам ҳўл мева сифатида истеъмол қилинади ва қайта ишлаб ҳар хил маҳсулотлар олиш мумкин. Тухумсимон олхўрилар меваси йирик, тухумга ўхшаш, ранги сариқ ёки тўқ-сариқ, эти зич, серсув бўлади. Бундан ташқари Республикамизда олхўрининг халқ селекциясига дахлдор бўлган Кўксултон, Қорали каби турлари ҳам қадим замонлардан буён экилиб келмоқда. Олча. Олча меваси ҳўл тарзда истеъмол қилинади ва ундан хилма-хил консерваланган маҳсулотлар ишлаб чиқариш мумкин. Шунингдек, олчани қуритиб ҳам яхши маҳсулот олиш мумкин. Ўзбекистонда етиштириладиган олчалар таркибида қанд миқдори 8-17, кислоталар 0,9-2,8, ошловчи моддалар 0,16-0,36 фоизни ташкил этиши аниқланган. Олчанинг Республикамизда энг кўп тарқалган навларига Англия эрта

пишар, Лотовая, Майская, Самарқанд, Подбельская, Қора шпанка каби навларини киритиш мумкин. Олчалар ГОСТ 21921-76 талаби бўйича 1-чи ва 2-чи товар навларига бўлинади. Уларнинг сифатини баҳолашда шакли, ранги, пишиб етилганлик даражаси, энг катта кўндаланг кесимининг диаметри каби кўрсаткичлари муҳим ҳисобланади. Гилос. Олчага нисбатан иссиқсевар ўсимлик бўлганлиги учун Республикамизда кенг тарқалган. Бошқа данакли меваларга нисбатан гилос эрта пишарлиги билан жуда аҳамиятлидир. Республикамизда гилосзорлар асосан Андижон, Фарғона, Самарқанд ва Тошкент вилоятларида мавжуддир. Гилос кам миқдорда бўлсада Республикамизнинг бошқа вилоятларида ҳам етиштирилади. Гилоснинг меваси олчадан кўра йирикроқ ва ширинроқ бўлади. Гилослар этининг тузилишига қараб тоғайсимон этли (бигаро) ва майин серсув этли (гини) турларига бўлинади. Республикамизда кенг тарқалган гилос навларига Сариқ Дроган, Золотая, Қора гилос, Победа, эртаги Майский, Саври сурхани кабиларни киритиш мумкин. Гилослар сифат кўрсаткичлари бўйича ГОСТ 21922-76 стандарти талабига жавоб бериши керак. Мазкур стандарт талаби бўйича гилослар ҳам 1-ча ва 2-чи товар навларига бўлинади. Гилос мевасига қўйиладиган талаблар ҳам олча мевасига қўйиладиган талабларга ўхшайди. Гилос меваларининг 1- чи навида энг катта кўндалат кесимининг диаметри 17 мм дан, 2-чи навларида эса 12 мм дан кам бўлмаслиги керак.

Ёнғоқлар ва цитрус меваларининг тавсифи Ёнғоқлар бу қуруқ мевалар бўлиб, бошқа гуруҳлардан тузилиши, таркиби, сифатини баҳолаш ва фойдаланиши бўйича катта фарқ қилади. Ёнғоқлардан энг кўп тарқалган тури ўрмон ёнғоғи (лещина) ҳисобланади. Бу тур ёнғоқлар асосан Россия Федерация ҳудудларида, Қрим, Кавказда ўсади ва етиштирилади. Бу ёнғоқнинг экма тури фундук деб юритилади. Ёнғоқ мевалари таркибида сув кам (6-15%) бўлиб, улар таркибида ёғ 40-72% ни, оқсил 14-28, углеводлар эса 4,8-12,0% ни ташкил этади. Қуйидаги 18-жадвалда асосий тур ёнғоқларнинг кимёвий таркиби бўйича маълумотлар келтиради. жадвал Ёнғоқларнинг кимёвий таркиби ғқ Миқдори, % Сув Ёғ Оқсил Крахмал Қанд Клетчатк а Ўрмон ёнғоғи (лещина) 5,8-15,0 58-60 12-16 6,0-8,5 1,0-3,5 2,5-3,2 Фундук 8,0-12,0 64-72 14-21 6,0-7,8 0,8-2,2 2,0-2,8 Юнон ёнғоғи 3,1-7,1 58-75 14-20 3,7-5,2 1,1-5,3 2,2-10,0 Бодом 6,3-10,0 55-61 18-22 3,1-5,0 2,5-3,0 4,8-6,0 Писта 5,0-7,0 55-68 12-24 13,0-17,0 3,0-4,6 2,0-7,6 Кедр ёнғоғи 6,0-9,2 55-60 16-19 5,0-13,0 3,5-4,4 2,2-2,5 Ер ёнғоқ 7,5-10,0 44-60 24-28 6,2-9,7 5,0-6,0 4,5-5,5 Каштан 35,0- 55,0 0,7-7,0 8-12 16,0-62,0 4,0-7,0 1,6-2,0 Ёнғоқлар таркибида ёғ юқори баҳоланадиган суюқ ёғ ҳисобланиб, унинг таркибида тўйинмаган олеинат, линолеват, линоленават каби кислоталар асосий ёғ кислоталар ҳисобланади. Шу сабабли ҳам бу ёғ кислоталари тезда оксидланиб ёнғоқларда аччиқ таъм пайдо бўлишини

вужудга келтиради. Ёнғоқ ёғлари таркибида тўйинган ёғ кислоталардан пальтинат ва стеаринат ёғ кислоталари асосий ёғ кислоталари ҳисобланади. Ёнғоқлардан энг ёғга бойлари ўрмон ёнғоғи ва юнон ёнғоғидир. Ёнғоқларнинг оқсили таркибида ҳамма ўрин алмаштирмайдиган аминокислоталар борлиги учун тўлиқ қийматли оқсил ҳисобланади. Улардаги асосий оқсил глобулиндир. Оқсил энг кўп миқдорда ерёнғоқда, энг кам миқдорда эса каштан ёнғоғида бўлади. Углеводлар миқдори бўйича ёнғоқлар ҳўл меваларга яқин бўлсада, лекин улардан фарқи шундаки, ёнғоқларда ҳазм бўладиган углеводларнинг 40-60 %и крахмал ҳиссасига тўғри келади. Яхши пишиб етилган ёнғоқ мевалари таркибидаги асосий қанд сахароза ҳисобланади. Бошқа меваларга қараганда ёнғоқлар клетчатка моддасига бойлиги билан ажралиб туради. Уларда клетчатка миқдори ёнғоқларнинг турига қараб 2,2% дан 10,0% гача бўлади. Клетчатканинг бундай кўп миқдорда бўлиши маълум даражада уларнинг ҳазм бўлиш даражасини пасайтиради. Ёнғоқларда учрайдиган асосий витаминлар С, Е, РР, В 1 ва В 2 ҳисобланади. Витаминларга энг бой ёнғоқ бу юнон ёнғоғидир. Ёнғоқ мағзидаги асосий минерал моддалар фосфор, калий, кальций, магний ва темир ҳисобланади. Баъзи ёнғоқлар таркибида гликозидлар мавжуд бўлиб, улар бу ёнғоқларга ўзига хос таъм беради. Масалан, бодомда амигдалин, ерёнғоқда арахидозид каби гликозидлар бўлиши аниқланган. Ёнғоқлар тўғридан-тўғри десерт маҳсулот сифатида истеъмол қилиниши билан бир қаторда қандолатчилик саноатида торт, печенье, ҳолва, конфет ва кўплаб шарқ ширинликлари тайёрлашда энг қимматли хом ашё ҳисобланади. Шунингдек, ёнғоқлардан турли соҳаларда фойдаланиладиган қимматбаҳо ёғлар ҳам ишлаб чиқарилади. Ёнғоқларнинг сифатини баҳолашда ташқи кўриниши (бутунлиги пўстлоғининг ранги, шакли), 100 дона ёнғоқ массаси, таъми ва ҳиди, намлиги, мағзининг чиқиши, мағзининг сифати ва ранги каби кўрсаткичлари

энг муҳим кўрсаткичлар ҳисобланади. Шунингдек, стандартларда механик жароҳатлар, зараркунандалар билан зарарланганлик даражаси, аччиқ таъмли мағизлар, моғорланиш, бегона аралашмалар миқдори каби четланишлари ҳам кўрсатилган. Лекин, ёнғоқлар мағзида тирик зараркунандалар бўлишига йўл қўйилмайди. Қўйидаги ҳар бир ёнғоқ турларининг ўзига хос тавсифларини келтирамиз. Ўрмон ёнғоғи ва фундук . Ўрмон ёнғоғи ёввойи ҳолда ўрмонларда ўсса, унинг маданийлаштирилган тури фундук деб юритилади. Бу ёнғоқларнинг меваси юмалоқ, шарсимон, кенг овалсимон, узунчоқ, тухумсимон шаклларда, пўчоғи қалин ёки юпқа, мустаҳкам, оч-қўнғир, қўнғир, сариқ-қўнғир рангларда бўлади. Ёнғоқ мағзи қаттиқ, мойсимон, ёғлилиги ўрмон ёнғоқларида 50-58% ни, фундукда эса 72% гачани ташкил этади. Бу ёнғоқларнинг навларини белгилашда фойдаланиладиган асосий кўрсаткичларига ёнғоқ мевасининг шакли, узунлиги, эни, баландлиги, пўстлоғининг қалинлиги ва ранги, 100 донасининг массаси, мағзининг чиқиши, ёғлилиги каби кўрсаткичлари киради. Пишиш муддатига қараб бу ёнғоқлар эртапишар ва кечпишар турларга бўлинади. Бу ёнғоқларнинг яхши пишганлигини билдирадиган асосий кўрсаткич ёнғоқ сиртқи юмшоқ пўстининг сарғайиб қорайиши ва ёпилиб тушиб кетиши ҳисобланади. Юнон ёнғоғи . Бу тур ёнғоқлар ёввойи ва маданий ҳолда ўсади. Юнон ёнғоғи Республикамизнинг ҳамма вилоятларида экилади. Яхши пишиб етилмаган юнон ёнғоғи С витаминига жуда бой ҳисобланиб, унинг миқдори 3000 мг% гача бўлиши мумкин. Шу сабабли яхши пишмаган юнон ёнғоғи мағизи мурабболар ва витамин препаратлари олишда ишлатилади. Юнон ёнғоғининг меваси думалоқ ёки овал шаклда, пўчоғининг ранги оч-қўнғирдан то тўқ-жигар ранггача бўлади. Ўлчамлари бўйича юнон ёнғоқлари катта (диаметри 35-39 мм), ўртача катталикда (диаметри 28-34 мм), майда (диаметри 22-27 мм) бўлади.

Пўчоғининг қалинлигига қараб юпқа пўчоқли (қалинлига 1,3 мм гача) ва қалин пўчоқли (қалинлиги 1,3 мм дан катта) бўлади. Юнон ёнғоғининг пўчоғи юпқа, сирти силлиқ ва ички тўсиқлари камроқ навлари энг қимматлилари ҳисобланади. Қуритилган юнон ёнғоғининг мағзида сув - 5-6, ёғ- 44-72, оқсил - 9-18 фоизни ташкил этади. Юнон ёнғоғи сифатига қараб 1-чи ва 2-чи товар навларига бўлинади. Уларнинг сифатига баҳо берилаётганда катта-кичиклиги, пўчоғининг қалинлиги ва ранги, мағзининг ранги, таъми ва мағизининг чиқиши каби кўрсаткичлари ҳисобга олинади. Республикамизда энг кўп тарқалган навларига Идеал, Ўзбекистон тез пишари, Бўстонлиқ, Юбилейний каби навлари киради. Бодом. Бодом ёввойи ҳолда Марказий Осиёда ва Кавказда учрайди. Ширин бодом, яъни маданий ҳолда Шимолий Кавказ, Қрим, Марказий Осиёда ўсади. Ёввойи ҳолда ўсадиган бодомларнинг мағизи аччиқ, яъни улар истеъмолга яроқсиздир. Уларнинг аччиқлиги таркибида заҳарли гликозид (3- 7%) борлиги билан тушунтирилади. Бодомнинг шакли узунчоқ, икки ёни япасқироқ ва ташқи пўчоқ, ички қобиқ ва мағиздан ташкил топган бўлади. Бодом пўчоғининг мустаҳкамлигига қараб қоғоз пўчоқли, юмшоқ пўчоқли, зич пўчоқли ва қаттиқ пўчоқли бўлиши мумкин. Бодомнинг мағизи оқ рангли, мазали таъмга эга бўлади. Унинг кимиёвий таркиби қуйидагича (%): сув - 5-6, ёғ- 44-50, қанд - 6-7, оқсил 16- 20. Ширин мағизли бодомлар асосан кулинария ва қандолатчилик маҳсулотлари ишлаб чиқаришда кенг қўлланилади. Бодом сифатига кўра олий ва 1-чи товар навларига бўлинади. Қоғоз пўчоқли, юмшоқ пўчоқли ва зич пўчоқли, мағизи камида 30% чиқадиган бодомлар олий навга, қаттиқ пўчоқли бодомлар эса 1-чи навга киритилади. Писта. Писта дарахти Марказий Осиёда, хусусан Ўзбекистон Республикасида ёввойи ҳолда ўсади. Писта меваси кичик (1,5 г гача), ранги оч-сариқ, икки паллали қаттиқ пўчоқдан ва мағиздан ташкил топган бўлади.

Тўла пишиб етилган писталарда пўчоқ чоки бўйлаб ёрилади. Чоки бўйлаб ёрилмайдиган писталар ҳам бўлади. Бундай писталардан мағизини ажратиб олиш қийинроқ кечади. Пистанинг мағизи бинафша-кўкиш рангда, ширин, ёқимли таъмга эга бўлади. Писта мағизи тўғридан-тўғри истеъмол қилинади ва қандолатчиликда хом ашё сифатида ишлатилади. Ерёнғоқ. Меваси тупроқ ичида етилади, уни қазиб олиб, ювилади ва қуритилади. Ерёнғоқ иссиқсевар ўсимлик бўлганлиги учун Республикамизнинг жанубий вилоятларида кўплаб етиштирилади. Ерёнғоқ меваси узунчоқ бўлиб, устида мағзидан осонгина ажратиладиган, оч-сариқ, тўрсимон пўчоғи бўлади. Ерёнғоқ мағзининг кимиёвий таркиби қуйидагича (%): оқсил - 20-37, ёғлар - 40-61, клетчатка - 1,2-4,9, кул моддаси - 1,8-4,6. Ерёнғоқ мағзининг сифатини текширганда пўчоғининг тозалиги, мағзининг тўлиқлиги, зичлиги, таъми ва ҳидига алоҳида эътибор берилади. Уларнинг таъми ширин, ёқимли ва бегона таъмларсиз бўлиши керак. Ерёнғоқ тўғридан-тўғри истеъмол қилинади ва қандолат маҳсулотлари ишлаб чиқаришда ёнғоқ ўрнини босувчи хом ашё сифатида ҳам ишлатиш мумкин. Ерёнғоқ мағзида кўп миқдорда ёғ бўлганлиги учун улардан ёғ олишда ҳам фойдаланиш мумкин. Субтропик меваларга цитруслар (апельсин, мандарин, лимон, грейфрут), анор, хурмо, анжир ва бошқалар киради. Тропик меваларга эса тропик мамлакатларда етиштирилдиган банан, ананас ва манголар киради. Цитрус мевалари асосан Кавказнинг Қора денгизи соҳилларида, Грузия, Озарбайжон мамлакатларида етишитирлади. Кейинги йилларда Тожикистон Республикасининг Вахш воҳаларидан ҳам кўплаб ҳосил етишитирилмоқда. Бизнинг Республикамизда эса лимон иссиқхоналарда етиштирилиб, ҳосил олинмоқда. Цитрус мевалари қалин зич пўстдан, бўлакларга бўлинган этдан ва уруғдан иборатдир. Цитрус меваларининг пўстлоғида этига нисбатан 3-4 баравар кўп С витамини, кўп миқдорда желе ҳосил қилиш хусусиятига эга бўлган пектин моддалари, эфир мойлари ва гликозидларнинг деярлик

ҳаммаси тўпланган бўлади. Цитрус мевалари ҳўл мева ҳолида истеъмол қилинади ва улардан мураббо, шарбат, желе ва цукатлар ишлаб чиқариш мумкин. Цитрус мевалари транспорт воситалари билан ташишга бардошли ва улар яхши сақланади. Анор. Ўзбекистонда субтропик мева боғларининг қарийиб 80% га яқинини анорзорлар ташкил этади. Анор бизнинг Республикамиздан ташқари Озорбойжон, Грузия, Туркманистон ва Тожикистон давлатларида ҳам етиштирилади. Анор асосан сентябр-октябр ойларидан тўла пишиб етилгандан кейин узилади. Анорнинг меваси йирик (диаметри 12 см гача), шарсимон, пўсти оқиш (оқпўст) ёки қизғиш (қизил пўст бўлади). Ичида мева хоналарга бўлинган, хоналарда таъми нордон-ширин, ранги қизил ёки пушти сершарбат этга ўралган уруғлар бор. Анор мевалари бир донасининг оғирлигига қараб катта (400 г дан ортиқ), ўртача катталикда (300-400 г) ва кичик (300 г дан камроқ) бўлади. Анорлар таркибидаги кислоталар миқдорига қараб ширин, нордон- ширин ва нордон гуруҳларига бўлинади. Ширин анорлар этида қанд миқдори 15-19 фоиз миқдорида бўлади. Анор меваси таркибида витаминлар ва хилма- хил минерал элементлар мавжудлиги учун ҳам шифобахшлик хусусиятига эгадир. Муаллифнинг Сурхондарё вилоятининг Дашнобод, Бандихон ва Фарғона водийси Қува туманининг «Анор» хўжаликларида етиштирилган анорларнинг Қозоқи ва Қизил анор навлари бўйича ўтказилган кўп йиллик тадқиқот натижалари (3) шундан далолат берадики, анор меваси макро-ва микро элементларга бойлиги билан аоҳида диққатга сазовордир. Анор меваси таркибида калий, натрий, кальций, магний каби макроэлементлар ва рух, темир, марганец, никел каби микроэлементлар борлиги аниқланган. Анор шарбати таркибида бошқа цитрус меваларидагига нисбатан С, В 1 ва Р витаминларининг миқдори камроқ бўлсада, бу мевалар ҳам инсон организми учун физиологик фаол моддаларнинг муҳим манбаи бўлиб хизмат қилиши

тадқиқот натижалари асосида исботланган. Республикамизда етиштириладиган асосий анор навларига Қозоқи, Қизил анор, Оқдона, Аччиқдона каби навларини кириш мумкин. Хурмо. Дастлаб хурмо боғлари Республикамизнинг Сурхондарё вилояти Денов туманидаги “Ўзбекистон” жанубий-тажриба станциясида барпо этилди. Кейинчалик Наманган, Фарғона вилоятлари шароитида ҳам хурмо дарахтидан мўл ҳосил олиш мумкинлиги тажрибада аниқланди. Хурмо меваси ясси, шарсимон, сирти силлиқ, пўсти зарғалдоқ- сариқдан тўқ-қизил ранггача бўлади. Хурмонинг эти ширин, пишганлари жуда юмшоқ, дилдирақсимон бўлади. Хурмо мевалари тўйимлилиги жиҳатидан бошқа табиат неъматлари орасида султонлик ҳила олади. Шу боисдан бўлса керак, қуритиб тахланган хурмо меваларини араблар “чўл нони” дейишади. Хурмо таркибида мавжуд бўлган қанд инсон организмига яхши сингийди, ҳеч вақт ёғга айланмайди. Шу боисдан асл хурмо тез семиришга мойил ёки юрагини ёғбосган кишилар учун зарур таом бўлиб ҳисобланади, моддалар алмашинувига ижобий таъсир кўрсатади, кўзнинг тўр пардасини мустаҳкамлайди, уни равшанлаштиради. Муаллифнинг тадқиқот ишлари асосида эса хурмо меваси С, Р витаминларига ва каротин моддасига бойлиги ҳамда таркибида бошқа меваларда кам учрайдиган йод элементи кўплиги аниқланди. Пишмаган хурмо мевасининг таъми тахир бўлиб, сақлаб қўйилганда тахирлиги йўқолади. Тахирлигининг камайишни хурмага тахирликни берадиган ошловчи моддаларининг гидролизланиши билан тушутирилади. Хурмо меваларини қайта ишлаб улардан мураббо, конфетюр, джем сингари маҳсулотлар олиш мумкин. Республикамизда энг кўп тарқалган хурма навларига Хиякума, Зенджи- мару, Тамопан ва Денов қанди каби навларини киритиш мумкин. Апельсин . Бу ном немис тилидан таржима қилинганда хитой олмаси деган маънони англатади. Апельсин меваси юқори таъм кўрсаткичларига ва парҳезлик хусусиятларига эга эканлиги билан алоҳида ажралиб туради.

Апельсин мевасининг қалин пўстлоғи ва ундаги органик кислоталар С витаминининг яхши сақланишини таъминлайди. Апельсин меваси таркибида инозит моддаси кўплиги (250 мг %) туфайли, бу мева организмида ёғ ва холестерин алмашувини нормаллаштиради, атеросклероз касаллигидан сақлайди, асаб системаси ва ошқозон ичак фаолиятига яхши таъсир кўрсатади. Кавказ апельсинлари бошқа хорижий мамлакатлар апельсинидан кам қандлигига ва юқори нордонликка эга эканлиги билан характерлидир. Бунинг сабаби Кавказ иқлими шароитида апельсинлар дарахтда тўлиқ пишиб етишмаслигидир. Иссиқ иқлим шароитига эга бўлган мамлакатларда ўсадиган апельсинлар мевасида 10 % дан ҳам кўпроқ қанд моддалари тўпланиши мумкин экан. Апельсинларнинг помологик навлари бир-биридан пўчоғи ва этининг ранги, шакли, мева сиртининг ҳолати, пўстининг қалинлиги, меванинг ката- кичиклиги, этининг зичлиги ва таъм кўрсаткичлари билан фарқланади. Апельсинлар биринчи ва иккинчи помологик гуруҳларга бўлинади. Мандарин . Мандаринлар бошқа цитрус меваларидан массасининг ва ўлчамларининг кичиклиги ва юпқа текис пўстлоққа эга эканлиги билан тавсифланади. Мандаринларнинг ранги батамом пушти рангда бўлади. Эти зич, сариқ ёки пушти, ёқимли таъмга эгалиги билан ажралиб туради. Мандариннинг пўсти ва уруғларида гликозид лимонин мавжуд бўлиб, у кислота билан реакцияга борганда аччиқ таъм берувчи моддани ҳосил қилади. Кўпинча бу жараён мандарин чириганда ва музлаб қолганда рўй беради. Мандаринларнинг помологик навлари, бир-биридан мевасининг катта- кичиклиги, шакли, пўстининг ранги ва қалинлиги этининг тузилиши ва унинг ҳиди, таъми, уруғлар сони каби кўрсаткичлари билан фарқ қилади. Мандаринларни териб олиш асосан ноябр ойларида бошланиб, то декабр ойининг ўрталаригача давом этади. Мандаринларни кўпинча истеъмолга яроқли ҳолга келганда узиб олинади. Агар мандаринларни

жароҳатламасдан болдоғи билан узиб, яхши ўраб жойласа, уларни совутиладиган хоналарда 3-4 ой сақлаш мумкин бўлади. Лимон . Лимон мевалари таркибида кўп миқдорга пектин моддалари, органик кислоталар ва С витаминлари борлиги учун даволаш ва парҳез мақсадларида қўлланилади. Лимон шарбати ва пўстлоғида кумарин ва γ- стирол каби моддалар борлиги аниқланган. Лимонларнинг ўзига хос хушбўй ҳидини уларнинг таркибида учрайдиган эфир мойлари таъминлайди. Шу сабабли ҳам лимонлардан кулинария маҳсулотлари ва чонқоқ босди ичимликлари тайёрлашда кенг фойдаланилади. Лимонлар нордон ва ширин каби турларга бўлинади. Нордон лимонлар таркибида органик кислоталар миқдори 5-8 % ни тащкил этади, ширин лимонларда эса қанд кўпроқ (7-9 %) бўлади. Лекин, юқори сифатли лимонлар хушбўй ҳидга эга бўлиб, уларнинг пўсти юпқа, шарбати кўп ва шарбати таркибида 6-8 % кислоталар бўлади. Лимонларнинг помологик навларини белгилайдиган кўрсаткичларга меванинг шакли ва ката-кичиклиги, пўстлоғининг қалинлиги, ранги, этининг зичлиги, хушбўйлиги, таъми, уруғларининг сони каби кўрстакичлар киради. Лимонларнинг бошқа цитрус мевалардан фарқ қиладиган белгиларидан яна бири шундаки, уларнинг пўстлоғи этидан ажралмайди. Лимонларнинг энг кўп тарқалган навларига Новогрузия, Ударник ва Майер навлари киради. Грейпфрут . Бу мева ҳам цитрус мевалари гуруҳига киритилади. Грейпфрутнинг асосий ватани Бразилия ҳисобланади. Бу мева таркибида гликозид нарингин борлиги учун ўзига хос сал аччиқроқ ёқимли нордон- ширин таъмга эгадир. Грейпфрутда нарингин гликозидидан ташқари Р витаминлик хусусиятига эга бўлган гесперидин гликозиди ҳам борлиги аниқланган. Грейпфрут шарбати С витаминига жуда бой ҳисобланади. Греймфрут пўстлоғида 36-41 мг %, этида эса 100 мг % га яқин С витамини топилган. Грейпфрут таркибида қанд миқдори 6-7 % ни, органик кислоталар эса 2,4 % ни ташкил этади.

Тропик мевалар асосан тропик мамалакатларда етиштирилади. Бу меваларнинг ўзига хос хусусиятларидан бири шундаки, уларнинг вегетация даври узоқ чўзилади. Уларнинг баъзи бирлари бутун йил давомида ҳосил беради. Мамлакатимизга бананлар асосан Ҳиндистондан, ананаслар Африка, Ҳиндистон, Въетнам ва Куба мамлакатларидан келтирилади. Тропик мевалар витаминларга унча бой бўлмасада, қанд, минерал моддалар ва ароматик моддаларга бойлиги билан тавсифланади. Тропик меваларга асосан банан, ананас ва манго каби меваларни киритиш мумкин. Бананлар . Бананлар кўп йиллик банан ўсимлигининг меваси ҳисобланиб, унда уруғлар бўлмайди. Бир бошга бананларнинг нави ва етиштириш шароитларгиа қараб 6 тадан 14 тагача банан меваси бириккан бўлади. Банан меваси узунчоқ, эгилган ҳолда бўлиб, сирти арчиладиган, зич бўлмаган пўстлоқ билан қопланган бўлади. Пўстлоғининг ҳиссаси бутун банан меваси массасининг 40 %ни ташкил этади, қолган 60 %и эса майин этни ташкил этади. Банан мевасининг таъми помологик навига ва етилиб пишганлик даражасига боғлиқ бўлади. Яхши етилмаган бананларнинг пўст- лоғи яшил рангда бўлиб, банан етилиши жараёнида ранги сарғая бошлайди. Бананлар ёқимли ширин таъм ва ўзига хос хушбўй ҳидга эга бўлади. Яхши пишмаган бананларда крахмал миқдори анча кўп, ўртача 18 % миқдорида бўлади. Бундай бананлар таркибида қанд жуда оз, яъни 1,5-2,0 % миқдорида бўлади. Бананларнинг етилиб бориши жараёнида крахмал гидролизланиб қандга айланади. Натижада тўла пишиб етилган бананларда крахмал кам қолади (2 %) ва қанд миқдори жуда кўпайиб 18-19 % ни ташкил этади. Бананда сахароза қандининг миқдори глюкоза ва фруктозага нисбатан бирмунча кўпроқ бўлади. Шунингдек, бананлар таркибида ошқозон касалликларини даволашда қўлланиладиган серотинин, норпинефрин, допалин ва катехоламин каби физиологик актив моддалар ҳам борлиги аниқланган. Бананларда С витамининг миқдори 10-15 мг% ташкил этади.

Банан мевалари мамлакатимизга асосан Ҳиндистон, Въетнам, Жанубий Америка ва Бразилия сингари субтропик ва тропик мамлакатлардан келтирилади. Бананларнинг помологик навини белгилайдиган аосий кўрсаткичларига бир бошдаги мевалар сони, массаси, мева шакли, пўстлоғининг ранги ва қалинлиги, этининг ранги ва таъми каби кўрсаткичлари киради. Бананлар сифатига кўра 1-чи ва 2-чи товар навларига бўлинади. Банан меваси янги, бутун, тоза бўлиши керак. Биринчи нав меваларининг узунлиги 15 см дан, 2-чи нав меваларининг узунлиги эса 10 см дан кам бўлмаслиги керак. Мевасининг пўчоғида жигар ранг, қуруқ доғлар бўлишига йўл қўйилади, лекин доғларнинг юзаси 1-навда умумий мева юзасининг 1/5 қисмидан, 2-навда эса ? қисмидан ошмаслиги керак. Ананас . Бу тропик мамлакатларда етиштириладиган ўтсимон ўсимлик мевасидир. Шакли ва ранги жиҳатидан ананас ель дарахтининг учида бир боғ барглари бор ғуддасига ўхшайди. Мевасининг ичида уруғлари бўлмайди, оғирлиги 1-2 кг ни ташкил этади. Мевасининг фақат эти истеъмол қилинади. Эти оч-сариқ рангли, юмшоқ, қирмизак, жуда хушбўй бўлади. Ананас таркибида қанд моддалари 9-14 %, органик кислоталар 0,4-1,2 %, кул 0,4 % миқдорида бўлади. Витаминлардан С витамини ва каротин бўлади. Ананасдан янгилигида истеъмол қилишдан ташқари компот, шарбат ва мураббо маҳсулотлари ҳам тайёрлаш мумкин. Ананаснинг ўзига хос хусусиятларидан бири шундаки, бу мева таркибида хоссаси трипсин ферментига яқин бўлган бромелин аниқланган. Шу сабабли ҳам ананас овқат ҳазм бўлишини яхшилайди ва бу мевани жигар, буйрак, қонтомир системаси, камқонлик хасталикларида фойдаланиш мумкин. Ананас ҳам сифатига кўра 1-чи ва 2-чи товар навларига бўлинади. Биринчи нав мевалар янги, тоза, шакли тўғри, яхши пишган, сарғиш ва тўқсариқ рангли, учида жиғаси бор, механик шикастланмаган, касаллик ва зараркунандалар билан зарарланмаган бўлиши керак. Иккинчи товар навли мевалар ҳам янги, тоза, шакли тўғри, озроқ кўкиш жойлари бор,

касалликларга чалинмаган бўлиши керак. Мевалар юзасидаги эзилган, урилган ва шилинишдан ҳосил бўлган доғлар юзаси умумий мева юзасининг 1/8 қисмидан ошмаслиги талаб этилади. Манго . Бу асосан Ҳиндистонда кенг тарқалган тропик дарахт мевасидир. Мевасининг силлиқ пўчоғининг ранги ўрикка ўхшаш бўлади. Мевасининг ўртача массаси 300-400 г, узунлиги эса 5-20 см бўлади. Мева эти ширин, хушбўй, ранги сариқ ёки тўқ-сариқ бўлади. Манго меваси таркибида 11-20% қанд, 0,2-0,5% органик кислоталар С витамини, В витаминлари ва каротин бўлади. Пишган меваси тўғридан-тўғри истеъмол қилинади ва қайта ишлаб, бу мевадан шарбат, мураббо ва маринадлар тайёрланади. Резавор меваларнинг тавсифи Резавор меавлар асосан бутасимон ўсимликлар, жуда кам ҳолларда эса дарахтларнинг меваси ҳисобланади. Резавор мевалар кенг тарқалганлиги ва турли хилларда бўлиши, деярли ҳамма ҳудудларда етиштирилиши билан диққатга сазовордир. Ҳамма резавор ўсимликлар ёввойи ҳолда ўсадиганларидан маданийлаштирилган ҳисобланади. Резавор мевалар тузилишига кўра уч гуруҳга бўлинади: оддий, мураккаб ва сохта резавор мевалар. Оддий резавор мевалар доналардан иборат бўлиб, серсув этли, меваси ичида уруғи бўлади (узум, смородина, крижовник, клюква ва бошқалар). Мураккаб резавор меваларнинг майда-майда мевачалари бита глюкозада тўпланган бўлади (малина, ежевика). Сохта резавор меваларинг ўсиб кетган гулкосаси юзасида майда уруғлари бўлади (ертут, қулупнай). Резавор мевалардан Республикамизда саноат миқёсида етиштириладиган резавор мева бу узум ҳисобланади. Узум . Бу резавор мева ток мевасидир. Ток узумдошлар оиласига мансуб бўлиб, чирмашиб ўсадиган ўсимлик ҳисобланади. Ток ер

куррасининг тропик, субтропик ва мўътадил иқлимли ҳудудларида кенг тарқалган. Ток табиий ҳолда сернам ўрмонларда, водийларда, тоғ этакларида ҳамда дарё бўйларида чирмашиб, баъзи турлари бута ёки пастак дарахт сифатида ўсади. Ўсимликнинг илдизи анчагина мустаҳкам, унинг бўйи 20 м гача бориши мумкин. Барглари юмалоқ, панжасимон, гуллари кўримсиз, майда, меваси эса жуда сершира бўлади. Токнинг турли навлари Ўзбекистон Республикасининг ҳамма районларида ўстирилади. Оҳангарон водийсида ва Тўпаланг дарё ҳавзасида ток ёввойи ҳолда учрайди. Узум меваси болдоғлари билан шахчаларга бирлашган бўлади ва бир неча шохчалар узум бошини ташкил этади. Узум боши цилиндрсимон, узунчоқ ва бошқа хил шаклларда, меваси эса шарсимон, тухумсимон, овалсимон шаклларда бўлади. Узум меваси пўстлоқдан (2-9 %), серсув этдан (85-90 %) ва уруғдан (0-5 %) ташкил топган бўлади. Пўстлоғи оқ, пушти ва қора рангда бўлади. Узум меваси юқори озуқавий ва биологик қийматга эга эканлиги билан алоҳида диққатга сазовордир. Узум меваси бошқа резавор мевалардан инсон организмида тез ҳазм бўладиган глюкоза қандига бойлиги билан ажралиб туради. Қуйидаги 19-жадвалда ошхонабоп ва майиз олиш мақсадида фойдаланиладиган узумларнинг ва бошқа резавор меваларнинг кимёвий таркиби бўйича маълумотлар келтирилди. Бу жадвал маълумотларидан кўриниб турибдики, узум меваси бошқа резавор мевалардан кислоталар, пектин моддалари бўйича деярли фарқ қилмасада, лекин қанд моддаси, С витамини ва ошловчи моддалар миқдори бўйича кескин фарқ қилар экан. Ҳақиқатан ҳам Республикамизнинг иссиқ иқлим шароитида етиштириладиган баъзи узум навлари мевалари таркибида 30% ва ундан ҳам ортиқ миқдорда қанд моддаси бўлиши мумкинлиги кўп сонли экспериментал тадқиқот ишлари асосида исботланган. Узум таркибида осон ҳазм бўладиган қандлар (глюкоза, фруктоза)-14- 30, органик кислоталар (вино, олма кислотаси)-0,3-1,5, минерал моддалар

(калий, кальций, темир, марганец, фтор, йод)-0,3-0,5% ни ташкил этади. Бундан ташқари узум таркибида бирмунча пектин моддалари, хушбўйлик берадиган ва ошловчи моддалар бўлади. Узумларда учрайдиган асосий витаминлар эса С, В 1 , В 2 , РР витаминлари ҳисобланади. Баъзи узум меваларининг пушти, қора-кўк рангда бўлиши улар таркибида антоциан-энин моддаси борлиги билан тушунтирилади. Узумларнинг кимёвий таркиби тупроқ-иқлим шароити, қуёш энергиясининг бўлишига жуда ҳам боғлиқ бўлади. Жанубдан шимолга борган сари узум мевалари таркибида қанд миқдори камайиб, кислоталар миқдори эса ортиб бориши аниқланган. жадвал Резавор меваларнинг кимёвий таркиби ҳ Миқдори, % Сув Қандлар Кислоталар Пектин моддалари Маданий етиштириладиган резавор мевалар Узум: Ошхонабоп Қуритиладиган Смородина: Қизил Қора Земляника садовая Крижовник Облепиха 76,0-83,0 70,0-75 83,8-84,4 80,9-85,2 86,0-91,3 88,3-91,3 83,6-86,4 14,0-19,0 20,0-25,0 6,8-9,6 7,3-12,0 4,5-12,0 4,3-7,7 4,5-7,0 0,3-0,7 0,3-0,9 1,8-3,7 2,0-4,3 0,4-1,5 1,5-2,7 1,2-2,8 0,6-0,7 1,0-1,5 0,5-2,0 0,6-1,9 0,6-1,5 0,6-1,0 0,2-0,3 Ёввойи резавор мевалар Клюква Брусника Голубика Черника 85,7-87,4 83,3-87,0 86,3-87,7 83,1-87,9 3,1-4,7 4,1-5,2 4,1-5,3 4,9-5,7 2,7-7,2 1,5-2,0 1,3-1,5 0,9-1,3 0,4-0,8 0,5-1,8 0,7-0,8 0,3-1,2

Ежевика Қора смородина Ўрмон земляникаси Калина 81,0-85,1 90,1-92,5 82,1-82,6 83,7-85,1 5,7-6,3 2,9-4,7 5,1-5,9 6,9-7,7 0,9-1,3 2,9-6,2 1,3-1,7 1,7-1,9 1,5-2,2 0,7-0,9 0,8-1,2 0,8-1,0 Узум мевалари сингари ток барглари ҳам мураккаб кимёвий таркибга эгадир. Ток баргларида глюкозидлар, кверцетин, органик кислоталар, инозид, аминокислоталар, каротин, С, Р витаминлари ва 2% миқдорида қанд моддаси бўлади. Узумнинг уруғида 20% га яқин ёғ, 8% га яқин ошловчи моддалар, флобафен ва лецитин каби моддалар борлиги аниқланган. Халқ табобатида узум билан қовуқ, буйрак, жигар, юрак, ошқазон-ичак йўли касалликлари даволанади. Шунингдек, унинг бавосил касалликларини даволашда, қон тўхтатиш, ўт ва пешоб ҳайдашда ижобий натижалар бериши аниқланган. Буюк табиб Абу Али Ибн Сино узум меваси ва баргларини бош оғриғи, кўз шамоллаши, меъда ва қулоқ касалликларини даволашда қўллаган. Халқ табобатида ток баргларининг дамламасидан томоқ оғриғини чайқашда, тери касалликларини ювишда фойдаланилади. Токнинг майдаланган барг- лари яра ва жароҳатларда қўйилади, натижада уларнинг ўрни яхши битади. Узумдан натуроза препарати олиниб, у кўп қон йўқотган кишиларнинг вена қон томирига юборилади. Узумдан глюкоза эритмаси тайёрлашда ҳам кенг фойдаланилади. Озиқ-овқат саноатида эса узум меваси турли хил ширинликлар тайёрлашда кенг қўлланилади. Республикамизда узумнинг 400 га яқин нави ўстирилади. Пишиб етилиш муддатига қараб эртапишар, ўртапишар ва кечпишар навларига бўлинади. Узумнинг ампелографик навларининг қайси мақсадда фойдаланишга мўлжалланганлигига қараб эса, улар хўраки, винобоп ва майизбоп (кишмиш) навларига бўлинади. Хўраки узум навлари юқори таъм кўрсаткичларига эгалиги,

ширинлиги, хушбўй, чиройли, йирик мевали, юпқа пўстлоқли бўлиши билан ажралиб туради. Республикамизда экиладиган ва кўп тарқалган хўраки навларга Ҳусайни, Нимранг, Қаттақўрғон, Қорабурну, Чарос, Тойфи, Туятиши, Халили, Чиллаки, Ўзбекистон мускати, Ризамат, Хўжа Ахрори, Победа, Андижон қораси каби навларини киритиш мумикн. Хўраки узум сифат кўрсаткичлари бўйича ГОСТ 25896-83 талабига жавоб бериши керак. Бу стандарт талаби бўйича улар 1-чи ва 2-чи товар навларига бўлинади. Биринчи навида узум боши бутун, битта ампелографик навга хос, мева бандда терилган, яхши ривожланган, бутун, тоза, соғлом, ортиқча намликсиз (мева юзасида), бегона ҳидларсиз ва таъмларсиз бўлиши керак. Иккинчи товар навларида эса узум мевасининг ранги ҳар хил тусда, зичлиги ва ғужумларнинг катталиги ҳам бир хил бўлмаслигига рухсат этилади. Қуритишга мўлжалланган узум навлари меваларининг эти зич, улар таркибида қанд моддасининг миқдори юқори, кислоталиги эса жуда кам бўлади. Уруғсиз узум навлари - кишмишлар асосан қуритишга мўлжалланган бўлади. Майизбоп узум навларига Оқ кишмиш, Қора кишмиш, Пушти кишмиш, Шакар ангур, Султонийларни мисол келтириш мумикн. Винобоп узум навлари меваларида эса қанд ва кислота миқдори ҳамда вино маҳсулотларининг таъм ва ҳид кўрсаткичларини таъминлайдиган моддалар миқдори маълум нисбатда бўлиши талаб этилади. Винобоп узум навларига Алеатико, Алиготе, Баян-ширей, Буваки, Биҳишти, Бахтиёри, Оқ мускат, Рислинг, Ркацители, Сояки, Саперави ва бошқа навлари киради. Қулупнай раъногулдошларга мансуб ўсимликлар туркумига киради. Ўсимлик қисқа илдиз пояли, попук илдизлидир. Баргларнинг банди узун, уч япроқчага бўлинган. Кўп йиллик ўсимлик поячаларида майда барглари ва ерда ёйилиб ўсиши учун хизмат қиладиган бачки поячалари ҳам бўлади. Мевасининг шакли конуссимон-чўзиқ, ранги тўқ бинафша, қизил, меваси

ертутдан майдароқ. Бир донасининг массаси 3-5 г дан 60-80 г гача бўлиши мумкин. Меваси сохта-резавор. Қулупнай ёқимли таъм ва хушбўй ҳидга эга эканлиги билан бошқа резавор мевалардан ажралиб туради. Қулупнай янги мева ҳолида истеъмол қилинади ва ундан мураббо, жем, шарбатлар олишда, музқаймоқ, қандолат маҳсулотлари тайёрлашда кенг қўлланилади. Қулупнай таркибида глюкоза ва фруктоза қандининг миқдори 7,2% ни (сахароза жуда кам), органик кислоталар 1,3% ни, С витамини 60 мг% ни, каротин эса 0,02 мг% ни ташкил этади. Бундан ташқари қулупнай таркибида ошловчи ва ранг берувчи моддалар (0,2%), оқсиллар (1,8%), клетчатка (3,0%), пектин (1,3%), минерал моддалари (0,4%) ҳам бўлади. Қулупнайнинг кул моддасининг асосий таркибий қисмини калий, кальций, темир, фосфор ва кобальт тузлари ташкил этади. Халқ медицинасида қулупнай камқонликда, паришонхотирликда тавсия этилади. Қулупнайнинг қовуқдаги тошдан холи қилувчи, буйрак ва ўт пуфагидаги тош ва қумларни майдалаб организмдан чиқариб юбориш хусусияти борлиги ҳам аниқланган. Қулупнай сариқ, рахит, бавосил касаллигида ҳам фойда беради, у кучсиз сийдик ҳайдаш хусусиятига ҳам эга. Мевалари сут ҳамда шакар билан аралаштирилиб берилса болалар организмини мустаҳкамлайди. Қулупнай пишиш муддатига қараб эртапишар, ўртапишар ва кечпишар бўлади. Қулупнай навлари бир-биридан фақат шакли билан эмас, балки зичлиги, этининг ранги, таъми ва ҳид кўрстакичлари бўйича ҳам бир-биридан маълум даражада фарқ қилади. Республикамизда қулупнайнинг Ўзбекистон, Шредер, Рошчинская, Оқпар навлари ўстиралади. Қорағат (смородина) . Қорағат-қорағотдошлар оиласига кирувчи, бўйи 1,5 м гача борадиган бута ўсимлигидир. Барглари оддий, 3-4 бўлакли, пояда банди билан кетма-кет ўрнашган. Гуллари шингил, майда. Меваси турига қараб қора, қизил, сариқ бўлиши мумкин, кўриниши юмалоқ, кўп уруғли.

Маълумотларга қараганда қорағатнинг 150 дан ортиқ тури қайд этилган бўлиб, шулардан 50 дан ортиғи маданий ҳолда ўстирилади. У май-июнь ойларида гуллаб, мевалари июнь-август ойларида пишади. Ўзбекистонда қорағатнинг 5 тури маълум бўлиб, шулардан 2 тури табиий ҳолда учрайди. Юқорида қорағатлар ранги бўйича ҳар хил бўлиши мумкин деб кўрсатиб ўтдик, лекин шулардан энг кўп тарқалгани қораси ҳисобланади. Қора смородина таркибида қанд (5-11%), органик кислоталар (2-4%), петкин моддалари (1,0-2,5%), ошловчи моддалар (0,3-0,5%) ва витаминлар бўлади. Ҳеч бир мева аскорбат кислотаси (С витамини) миқдори бўйича қора смородина билан тенглаша олмайди. Қора смородинада С витамини – 200- 400 мг% ни ташкил этиб, шифобахшлик хусусиятини таъминлайди. Қизил қорағат мевасининг таркибида қандлар – 4 - 10%, кислоталар 2 %, С ва Р витаминлари бор. Сариқ қорағат қизил қорағатдан ширинроқ бўлиб, унинг таркибида қандлар 8% гача, лекин кислоталар камроқ (1% гача), С витамини, кўпроқ каротин ва пектин моддалари бор. Қорағат кўпинча ҳўл мева сифатида истеъмол қилинади ва унда шарбатлар, экстрактлар, мармелад, жем, желе, повидло, қиём ва бошқа маҳсулотлар олинади. Бундан ташқари қизил ва сариқ қорағат қимматбаҳо воно, қораси эса ликер ва витаминлик қиймати юқори бўлган концентратлар олишда тенги йўқ хом ашё ҳисобланади. Қорағат мевалари, барглари, ғунчалари халқ табобати амалиётида қадим замонлардан бери қўлланилиб келади. Қорағат мевалари солиниб, мураббо ва мева қоқиларидан тайёрланган қайнатма кўк йўталда (болаларда учрайдиган ўткир юқумли касаллик), бўғиқ овозни очиш учун, камқонлик ҳамда қон босими касалликларида истеъмол қилинади. Ёввойи ҳолда етиштириладиган резавор меваларнинг тавсифи Ёввойи ҳолда ўсадиган резавор мевалар ва доривор-техник хом

ашёлардан қадим-қадим замонлардан бошлабоқ инсониёт фойдаланиб келган. Масалан, ҳозирги замон Ироқ ҳудудида эрамиздан 3000 йиллар илгари ҳукм сурган Шумер давлатида ёввойи ҳолда ўсадиган ана шу хом ашёлардан фойдаланилганлиги ҳақидаги маълумотлар ёзиб қолдирилган. Ўсимликни даволаш воситаси сифатида истеъмол қилинганлиги ҳақидаги қизиқарли маълумотлар қадимги алломалар ва врачлар: Гиппократ, Диоскарид, Плиний, Галленлар ва бошқалар томонидан келтирилган. Гиппократ (эрамиздан олдинги 469-377 йиллар) ўша даврда табобатда ўсимликлардан фойдаланишни илмий асослаб, уларнинг 236 дан ортиқ турини ўз асарларида кўрсатиб ўтади. Доришуносликнинг отаси ҳисобланмиш таниқли табиб Диоскорид (эрамизгача биринчи аср) ҳам доривор ўсимликлар ҳақида оламшумул аҳамиятга эга бўлган ишлар қолдирган. У ўзининг «Доривор воситалари» асарида 600 дан ортиқроқ ўсимликлар ҳақида маълумотлар келтиради. Қадимги табобатга тенги йўқ ҳисса қўшган табиблардан бири Клавдий Галпен (эрамиздан олдинги II аср) ҳисобланади. У ўсимликларнинг фойдали қисмини фойдасиз суюқликдан ажратишни тавсия қилган. Ҳозирги замон табобатида ҳам ўсимликлардан экстракция йўли билан олинган доривор моддалар бугунги кунгача «гален» препарати деб юритилади ва амалиётда кенг қўлланилмоқда. Бобокалонимиз улуғ аллома ва табиб Абу Али Ибн Синонинг дунёга машҳур «Ал-Қонун» китобида эса 900 дан ортиқ доривор ўсимликлар ва улардан фойдаланиш ҳақида маълумотлар келтирилади. Медицина фанининг ривожланишида қадимий Осиё мамлакатларининг ҳиссаси ҳам салмоқлидир. Ҳиндистон, Хитой, Тибет ва Араб давлатларида ўсимликлар билан даволаниш кенг тус олган. «Яжур-веда» (ҳаёт ҳақидаги фан) доривор ўсимликлар ҳақида ёзилган қадимий ҳинд китобидир. Шифокор Сушрута томонидан ёзилган машҳур китобда 700 хил доривор ўсимлик ҳақида маълумотлар келтирилади. Тибет медицинаси ҳинд медицинаси ёрдамида ривожланди. Машҳур «Джуд-ши » («Шифо бахш дори- дармонлар моҳияти») китоби Тибет медицинасининг асосини ташкил этади.

Хитой халқ табобати ҳам узоқ тарихга эга. Хитой медицинасининг асосчичи бундан 3 минг йил бурун яшаб ўтган Шен-Нунг ҳисобланади. Унинг китобларида ўсимликларнинг синоним номлари, ботаник таърифи, ўсимликлардан дорилар тайёрлаш даврлари ва усуллари, мазкур дори- дармоннинг таъсир доираси, қўлланилиши ва шу дори-дармонлар билан даволаш мумкин бўлган касалликларнинг рўйхати келтирилган. Шунингдек, шарқнинг машҳур олимлари Абу Абдуллоҳ Муҳаммад Ибн Мусо Ал-Хоразмий, Абу Бакр Муҳаммад бин Закария ар-Розий, Абу Райҳон Муҳаммад Ибн Аҳмад ал-Беруний, Араб Муҳаммаджон ўғли Абдулғозихон, Абу Мансур Бухорийлар ҳам медицина фани ривожига катта ҳисса қўшдилар. Сўнгги йилларда доришунослик-фармокогнозия фанининг ривожига катта ҳисса қўшган олимар қаторига А.Ф. Гаммерман (1888-1978 й), П.С. Массагетов (1894-1972 й), А.П.Орехов (1881-1932 й) каби олимларни киритиш мумкин. Республикамизда бу борада кўплаб илмий-тадқиқот ишлари олиб борган олимлар қаторига эса О.С. Содиқов, С.Ю. Юнусов, С.С. Саҳобиддинов, Ҳ.Х. Холматов каби олимлар киради. Бугунги кунда илмий медицинада қўлланилаётган дори-дармонларнинг қарийиб 40% дан ошиғини ўсимлик маҳсулотларидан олинган дори- дармонлар ташкил этади. Ўсимликлардан олинган дори-дармонлар асоратсиз эканлиги билан сунъий равишда олинадиган препаратлардан фарқ қилади. Республикамиз турли хил шифохабш ўсимликлар маскани ҳисобланади. Салобатли тоғларимиз қўйнидаги табиий ҳолда етиштирилаётган неъматларимиз беқиёс хосиятларга эгадир. Қуйида табиий ҳолда ўсадиган баъзи бир меваларнинг тавсифини келтирамиз. Наъматак (шиповник) . Бу бутосимон ўсимлик бўлиб, баъзи турларининг бўйи 6 м гача, тиканли, ялтироқ, қўнғир қизил ёш навдалари бир оз ёки қўнғир-яшил ранглидир. Меваси гул ўрнидан таркиб топувчи ширадор сохта мева. Наъматак асосан май ойларидан бошлаб бутун ёз давомида гуллайди, меваси эса июнь ойларидан то кеч кузгача пишиб етилади.

Наъматак меваси кўп витаминларнинг табиий концентрати ҳисобланади. Унда С витамининг миқдори жуда кўп яъни мева қуруқ массасининг 2,5-5,2% ни ташкил этади. Шунингдек, Р, К, В гуруҳи, каротин каби витаминлар билан бир қаторда флавоноидлар, қанд, органик кислоталар, пектин ва ошловчи моддалар, минерал моддалардан эса калий, темир, марганец, фосфор, кальций, магний тузлари мавжуд. Мева уруғларида таркиби эса Е витамини бор. Наъматак мевалари халқ табобатида қадим замонлардан бери ишлатилиб келинади. Унинг меваларидан тайёрланган дамламадан ўпка сили, жигар, ўп қопчасининг яллиғланиши, ичак, буйрак, қовуқ касалликларини даволашда фойдаланилади. Шунингдек, наъматакнинг меваси асосида тайёрланган қайнатма қон тўхтатувчи, иситма туширувчи омил сифатида истеъмол қилинади. Илмий медицинада ҳам наъматакдан турли хил дори препаратлари тайёрланади. Кўпгина бажарилган илмий тадқиқотлар асосида наъматак мевасидан тайёрланган препаратлар антисептик, умумдармон бағишловчи, атеросклерозга даво бўлувчи манба сифатида ишлатилади. Бу мева таркибида Р витаминлар йиғиндиси бўлганлиги туфайли, у майда қон томирчалари деворларининг эластиклигини ошириб, уни мустаҳкамлайди. Наъматак меваларининг уруғидан олинадиган тўйинмаган ёғ кислоталари, каротиноидлар, токофероллар билан ҳам турли касалликларни даволаш мумкин. Ўзбекистонда наъматакнинг Итбурун (шиповник собачий), Федченко наъматаги ва Беггер наъматаги каби турлари ўсади. Дўлана (боярышник) . Дўлана бўйи 10 м гача етадиган тиканли дарахт. Дўлананинг 100 га яқин тури бўлиб, улар Европа, Осиё, Шимолий Америкада кўп тарқалган. Республикамизда дўлананинг бешта тури маълум бўлиб, улар ўлкамизнинг деярлик барча тоғли районларда денгиз сатҳидан 1000-2600 м баландликдаги майда шағалли қияларда якка-якка ёки тўп-тўп бўлиб ўсади. Дўлана меваларининг таркибида 20 % қанд, 8 % гача ёғ, флавоноидлар,

фитостеринлар, холин, ацетилхолин, ошловчи моддалар, кислоталар, кратегин моддалари мавжуд. Ўзбекистон шароитида ўсадиган дўналарнинг баъзи турларида В 1 , В 2 , РР, Е витаминлари ҳам борлиги аниқланган. Ўсимлик гулларида юқорида қайд қилинган моддалардан ташқари, 0,16% га яқин эфир мойлари борлиги аниқланган. Халқ табобатида дўланадан киши толиққанда, ақлий ҳорғинликда, уйқусизликда, юрак атрофда оғриқ пайдо бўлганда фойдаланилган. Абу Али Ибн Сино дўлана мевасини ич кетишини тўхтатувчи восита сифатида тавсия этган. Табиатшунос олимларнинг берган маълумотларига қараганда Тошкент областининг Бўстонлиқ зонасидаги Бурчмулла ва Чирчиқ ўрмон хўжалигида 1214 гектар майдонда 30 мингдан ортиқроқ дўлана дарахти бор. Агар дўлана эҳтиёткорлик билан териб олинса, уни 30-40 кунгача сақлаш мумкин. Ҳозирги кунда дўланазарларни муҳофаза қилишга катта эътибор берилмоқда. Чилонжийда (унаби обыкновенный) . Чилонжийда 2-5 м га етадиган дарахт. Меваси данакли, думалоқ ёки чўзиқроқ, тилла-ранг, қизғиш- сариқроқ. Ўсимлик июнь-июль ойларида гуллаб, меваси август-сентябрь ойларида пишади. Чилонжийданинг кенг тарқалган жойлари Хитой, Ҳиндистон ва баъзи ўрта ер денгизи бўйи мамлакатлари ҳисобланади. Туркманистоннинг Копет- Доғ, Памир-Олой, Сурхондарё вилоятидаги Сангардак ва Тўпаланг дарёларининг тоғ ёнбағирларида, нишабликларда, Бўстонлик атрофларида, Чотқол тоғларининг ёнбағирларида ўсади. Унаби шифобахшлиги билан танилган мевадир, унинг таркибида 30% га яқин қанд, оқсил, ёғ, катехинлар, пектин, кумарин, ошловчи моддалар, флавоноидлар, рутин, витамин С, В, каротин, органик кислоталар бор. Халқ табобатида чилонжийда дармон бағишловчи, сийдик ҳайдовчи, қон босимини пасайтирувчи восита сифатида қўлланилиб келмоқда. Чилонжийда мевалари юқори нафас йўллари шамоллаганда истеъмол этилса ижобий натижа беради. Замонавий медицинада ҳам чилонжийда мевасидан

махсус препаратлар тайёрланиб қон босимини туширишда фойдаланилади. Чилонжийдаларни хонадонларда ҳам ўстириш мумикн. Республикамизда кўп йиллар давомида Р.Р.Шредер номидаги боғдорчилик, узумчилик ва виночилик илмий ишлаб чиқариш бирлашмасининг Самарқанд филиалида чилонжийданинг янгидан янги навларини яратиш, иқлимлаштириш, мевасининг шофобахшлик хусусият- ларини ўрганиш бўйича илмий-тадқиқот ишлари бажарилиб келмоқда. Малина . Малина хонаки (боғда экиладиган) ва ёввойи ҳолда ўсади. Ранги бўйича малина асосан қизил, сариқ ва қора рангли бўлади. Боғда ўсадиган малина таркибида қанд (10% гача), органик кислоталар (2% гача), пектин моддалари ва витаминлар (С, В 1 , В 2 , РР, каротин) бўлади. Малинани ҳўл мева сифатида истеъмол қилинади ва ундан мураббо, желе, шарбатлар тайёрланади. Малинадан тайёрланган мураббо ва қиёмларни шамолаганда дори сифатида фойдаланиш мумкин. Сабзавотларнинг гуруҳланиши Сабзавотлар ўсимликнинг қайси қисми овқатга ишлатилишига қараб икки гуруҳга ажратилади: вегетатив ва генератив. Вегенататив гуруҳда ўсимликнинг илдизи, туганак меваси, барги, пояси, пиёзбоши ва ҳоказо қисмлари овқатга ишлатилади. Бу гуруҳ сабзавотлари қуйидаги кичик гуруҳларга бўлинади: - туганак мевали сабзавотлар - картошка, батат, топинамбур; - илдиз мевали сабзавотлар – сабзи, лавлаги, шолғом, турп, редиска, оқилдизли кўкатлар; - карам сабзавотлари – оқ бошли карам, қизил бошли карам , рангли карам, савой карами, брюссель карами; - пиёзсимон сабзавотлар – бош пиёз, кўк пиёз, батун пиёз, саримсоқ, ёввойи пиёз (черемша); - салат-исмалоқ сабзавотлар – салат, исмалоқ, шавел;

- десерт сабзавотлар – сарсабил, артишок, ровоч; - заравор сабзавотлар – укроп, жамбил, тархун, райҳон ва бошқалар. Генератив сабзавотларда ўсимликнинг меваси ва уруғи овқатга ишлатилади. Бу гуруҳ сабзавотлари эса қуйидаги кичик гуруҳларга бўлинади: - қовоқдош сабзавотлар – бодринг, қовоқ, кабачки, патиссонлар, тарвуз, қовун; - помидорсимон сабзавотлар – помидор, баклажан, қалампир; - дуккакли сабзавотлар - нўхат, ловия, мош. Ҳозирги кунда сабзавотларнинг 100 дан ортиқ турлари мавжуд бўлиб, уларнинг ҳар бири бир неча хўжалик-ботаник навларни ўз ичига олади. Сабзавотлар етилиш муддатига қараб эрта пишар, ўрта пишар ва кеч пишар турларига бўлинади. Қайси шароитда ўстирилишига қараб сабзавотлар табиий шароитда (очиқ майдонларда) етиштирилган ва иссиқхоналарда (ёпиқ шароитда) етиштирилган сабзавотларга бўлинади. Баъзи сабзавотлар эса қайси соҳада ишлатилишига қараб овқатга ишлатиладиган, қайта ишлашга мўлжалланган ва иккала соҳада ҳам ишлатиш мумкин бўлган турларига бўлинади. Туганакли ва илдизмевали сабзавотларнинг тавсифи Туганакли мевали сабзавотларга картошка, батат, топинамбур киради. Картошка. Картошка аҳоли овқатида муҳим ўрин тутади ва ҳақиқатан ҳам иккинчи нон деб ҳисобланади. Картошка овқатга ҳар хил шаклларда истеъмол қилинади. Ундан 100 дан ортиқ маҳсулотлар тайёрланади. Картошканинг техник навларидан қайта ишлаб крахмал ва спирт (таркибида 17,5% крахмал бўлган картошканинг 1 тоннасидан 170 кг крахмал ёки 112 л спирт олиш мумкин) олинади. Картошка туганаги шакли ўзгарган поядир. Чунки, у ер ости поянинг

ён куртакларидан ривожланган оқпоя (столон) учида озиқ моддаларнинг тўпланиши натижасида кенгайиб ҳосил бўлади. Туганакнинг юзасида кўзлари бўлиб, уларнинг ҳар бирида 3-4 тадан куртаги бўлади. Янги туганак устида осонгина артиладиган пўсти бўлади. Кейинчалик эса туганакни пўчоқ деб юритиладиган кўп қатламли иккиламчи пробка-тўқима қоплаб олади. Туганакнинг пўсти туганакни нам йўқотишдан, микроорганизмлар таъсиридан ва ташқи ноқулай шароитдан сақлайди. Туганакнинг биокимёвий таркиби 75 % сув ва 25 % қуруқ моддадан иборат. Қуруқ модданинг 70-80 %и крахмал бўлиб, туганакда унинг миқдори 14-25 %, оқсил 1,5-3,0 %, қандлар 0,5-1,8, клетчатка 1,0 %, ёғ 0,2-0,3 %, кул моддаси 0,8-1,0% ни ташкиль этади. Бундан ташқари картошка витаминлар (С, В 1 , В 2 , РР, К) ва минерал элементлар манбаидир. Айниқса, ёш, пишмаган туганаклар С витаминини, яъни аскорбат кислотасини 40 мг% гача сақлайди. Туганаклар пишганда ва картошкани сақлаш жараёнида С витаминининг миқдори камайиб боради. Ниш уриб, кўкариб қолган туганакларда заҳарли глюкоалкалоид – соланин ҳосил бўлади. Унинг миқдори 100 г туганакда 20 миллиграммдан ошса, одам ва ҳайвонлар учун заҳарлидир. Картошка туганаги сувда қайнатилганда соланин миқдори анча камаяди. Картошкканинг қайси соҳада ишлатишга мўлжалланганлигига қараб, улар шартли равишда хўраки, техникавий ва универсал навларга бўлинади. Картошканинг хўраки навларининг мазаси яхши, юпқа пўчоқли, шакли эса думалоқроқ, эти оқ, арчилганда ва тўғрилганда тез қорайиб қолмайди. Картошканинг хўраки навлари таркибида крахмал миқдори 14-18 %ни ташкил этади. Картошка туганакларини пўстлоғидан осонроқ тозалаш учун юмалоқ, юмалоқ-ясси ўртача катталикдаги картошкалардан фойдаланиш яхши натижа беради. Картошканинг таъм кўрсаткичлари ва ошхонабоплик хусусиятларига кимёвий таркиби, пўстлоғи ва этининг структураси, крахмал доначаларининг катта-кичиклиги, етиштириш шароитлари, ташиш, сақлаш муддатлари ва усуллари каби омиллар катта таъсир кўрсатади.

Картошканинг техникавий навлари таркибида крахмалнинг миқдори юқори бўлиб, бу навлар асосан крахмал ва спирт ишлаб чиқариш учун фойдаланилади. Картошканинг универсал навлари эса ҳам хўраки навларга ва ҳам техникавий навларга қўйиладиган талабаларга жавоб беради. Шу сабабли бу навлар иккила мақсадларда ҳам ишлатилиши мумкин. Ўзбекистон республикасида экиладиган навлар асосан хўраки навлар ҳисобланади. Униб етилиш вақтига қараб картошка навлари эрта пишар, ўрта пишар ва кеч пишар навларга бўлинади. Ўзбекистонда районлаштирилган ва кенг тарқалган эрта пишар картошка навларига Белорусский ранний, Зарафшон, Невский, Рамона, Сантэ, Космос навларини, ўрта пишар навларига эса Темп, Кардинал, Диамант, Пикассо, Агрия каби навларини киритиш мумкин. Картошканинг сифати ташқи кўриниши, катта-кичиклиги, туганаклардаги рухсат этилиши мумкин бўлган четланишлар даражаси каби кўрсаткичлар бўйича аниқланади. Картошка туганакларига ёпишиб қолган тупроқ 1% дан ортиқ бўлишига йўл қўйилмайди. Картошка туганаклари бутун, қуруқ, кўкариб кетмаган, лой босмаган, шакли ва ранги бир хил, пўчоғи зич-пишиқ (кечки картошкада) бўлиши керак. Картошка партиясида картошка туганаги умумий юзасининг 1/4 қисмидан кўп юзаси кўкарган, сўлиган, буришиб қолган, эзилган зараркунандалар билан зарарланган, қуруқ, ҳўл чириш, фитофтор касалликларига чалинган, совуқ урган, бегона ҳидларга эга бўлган туганаклар бўлишига рухсат этилмайди. Бундай камчиликларга эга бўлган картошкалар аҳолига сотишга рухсат этилмасдан, ҳайвонларга озуқа сифатида қўлланилади. Картошка сифатини баҳолашда қўлланиладиган муҳим кўрсаткичлардан бири катта кўндаланг кесимининг диаметри ҳисобланади.

Бу кўрсаткич эртаги картошкаларда 30 мм дан (чўзинчоқроқ шаклида 25 мм), кечки картошкада етиштирилган районига қараб 35-45 мм дан (чўзиқроқ шаклида камида 30 мм) кам бўлмаслиги кераклиги махсус стандартларда кўрсатиб қўйилган. Стандарт талабига жавоб бермаган, лекин сотишга ва қайта ишлашга яроқли картошкалар ностандарт деб тавсифланади. Топинамбур (ер ноки) . Токинампур бу кўп йиллик, ташқи шароитга унча талабчан бўлмаган, асосан жанубда ўсадиган ўсимликнинг унча катта бўлмаган (50-60 г) туганак мевасидир. Туганлар шакли овалсимон, урчуқсимон, узунчоқ бўлади. Туганакларнинг ранги сарғишроқ, пушти, қизил, бинафша, эти эса оқ, ширинроқ бўлади. Топинамбурни қовуриб, қайнатиб истеъмол қилинади ва ундан фруктоза, спирт каби маҳсулотлар олинади. Топинамбур таркибида 13-20% инулин, 6% гача қанд, 5% гача оқсил, 2% минерал моддалар ва озроқ миқдорда крахмал бўлади. Маълумки, инулин гидролизланганда фруктоза қандини ҳосил қилади. Шу сабабли топинамбур фруктоза ишлаб чиқаришда асосий хом ашё ҳисобланади. Топинамбурдан молларга озуқа сифатида ҳам фойдаланиш мумкин. Топинамбур совуққа чидамли бўлганлиги учун уни қишда тупроқ тагида қолдириб, эрта баҳорда йиғиштириб олса ҳам бўлади. Батат (ширин картошка) . Жанубий Америка, Япония, Хитой, Ҳиндистон, Янги Зеландия каби мамлакатларда кенг тарқалган иссиқсевар ўсимлик ҳисобланади. Республикамиз иқлим шароити ҳам батат етиштиришга қулай. Шу сабабли батат ўзимизда ҳам етиштирилади. Бататнинг ранги ва шакли ҳар хил бўлиб, ўсиб кетган ён илдизлари овқатга ишлатилади. Батат ташқи кўриниши, таркиби ва сақлаш шароитлари бўйича картошкага жуда яқин турсада, у картошкадан йирикроқ бўлиши билан фарқ қилади. Бататнинг таркибида 20 %гача крахмал, 3-4 % қанд, 2 %гача оқсиллар бўлади. Бататнинг унча ширин бўлмаган навлари биринчи овқат тайёрлашга серсув, ширин навлари эса иккинчи овқат пиширишда қўлланилади. Шунингдек, бататдан чорва моллари учун тўйимли озуқа

сифатида ҳам фойдаланилади. Илдиз мевали сабзавот экинларига ширали, сувли, йўғонлашган ўқилдизи овқатга ишлатиладиган сабзавотлар киради. Буларга асосан сабзи, хўраки лавлаги, турп, шолғом, редиска, пастернак, сельдерей ва петрушка кабилар киради. Илдиз мевалилар таркибида кўп миқдорда углеводлар, организмда яхши ҳазм бўладиган азотли моддалар, витаминлар, ферментлар, хушбўй моддалар ҳамда минерал тузлардан кальций, калий, фосфор ва бошқалар бўлганлиги учун ниҳоятда қимматли озиқ-овқат ҳисобланади. Сабзи . Сабзи хом ҳолда истеъмол қилинади ва ачитилган, тузланган, сиркаланган сабзавотлар ишлаб чиқаришда кенг фодаланилади. Сабзида умумий қуруқ моддалар миқдори 8-20% ни ташкил этади. Бунинг таркибига қанддан ташқари крахмал, пентозанлар, оқсил, ёғлар ва бошқа моддалар бўлади. Сабзи таркибида қанд миқдори нави, пишиб етилганлик даражаси ва етиштириш шароитларига қараб 4% дан 12% гача бўлади. Асосий қанд сахароза (3,5-6,0%) ҳисобланади. Шунингдек глюкоза миқдори 1-2% ни ташкил этади. Пектин моддасининг миқдори сабзида 0,4-2,9% атрофида бўлиб, желе ҳосил қилиши хусусиятига эга эмас. Сабзида ёғ миқдори жуда кам, яъни 0,1% ни ташкил этида. Сабзида ёғга ўхшаш моддалардан эса лецетин, фитостеринлар топилган. Сабзидаги асосий органик кислота олма кослотаси бўлиб, кам миқдорда галлат, хлорген, бензой кислоталари борлиги ҳам аниқланган. Сабзида минерал элементлардан натрий, кальций, калий, фосфор, темир, йод, бром, мис, бор, қалай, молибден, фтор ва бошқа элементлар мавжуд. Лекин бу элементларнинг миқдори сабзининг пўстлоғи, эти ва ўзагида ҳар хил миқдорда бўлади. Бор элементига сабзи бошқа сабзоватларга нисбатан анча бой ҳисобланади. Сабзи каротиннинг манбаи сифатида муҳим аҳамиятга эгадир.

Сабзининг пушти рангда бўлиши каротин ва ксантофилл каби пигментларнинг борлиги билан тушунтирилади. Сабзида β каротиннинг миқдори ўртача 9 мг %ни ташкил этади. Сабзида каротин умумий каротиноидлар миқдорининг 90 %ини, ксантофилл эса 10 %ини ташкил этади. Бошқа сабзавотлардан сабзи РР витамини (1,0 мг%) ва С витаминига (5 мг%) бойлиги билан ҳам ажралиб туради. Бундан ташқари сабзида В 1 , В 2 , В 6 , К, фолат кислотаси каби витаминлар ҳам борлиги аниқланган. Сабзида каротин кўп бўлганлиги учун у А витаминини олиш учун асосий хом ашё ҳисобланади. Сабзи қадимдан жигар, буйрак, ошқозон ичак, камқонлик касалликларини даволашда фойдаланиб келган. Илдиз мевасининг шакли ва узунлигига қараб сабзилар ясси-думалоқ шаклли, узунлиги 3-5 см - Париж мушак сабзиси; ўртача узунликдаги – 8-20 см ва илдиз меваси урчуқсимон; узун – 20-45 см сабзиларга бўлинади. Ўзбекистонда сабзининг Мшак 195, Мирзои қизил 228, Мирзои сариқ 304, Нурли, Нантская 4, Шантане навлари районлаштирилган. Чакана савдо тармоқларида аҳолига сотилаётган сабзилар ГОСТ 26767- 85 стандарти талабига жавоб бериши керак. Мазкур стандарт талаби бўйича сабзининг илдиз меваси янги, бутун, соғлом, тоза, сўлимаган, ёрилмаган, қишлоқ хўжалик зараркунандалари билан зарарланмаган, ортиқча намликсиз, ранги бир текис, шу ботаник навга хос, бандининг узунлиги кўпи билан 2 см бўлиши керак. Илдиз мевасининг энг катта кўндаланг кесимининг диаметри 2,5-6,0 см бўлиши керак. Сараланмаган сабзи партияларида белгиланган ўлчамдан 0,5 см га фарқ қиладиган сабзилар миқдори 10% дан ошмаслиги керак. Илдиз мевага ёпишиган тупроқ миқдори эса 1% дан ортиқ бўлмаслиги керак. Лавлаги . Лавлаги энг қадимги экинлардан бири саналади. Илдиз мевали бошқа сабзавотларга нисбатан хўраки лавлаги юқори овқатлик қийматига эга бўлганлиги билан ажралиб туради. Лавлаги қандга бой, ундаги асосий қанд сахароза ҳисобланади. Унинг таркибида сахароза (10 %), азотли моддалар (1,7 %), минерал моддалар (1 %) ва С (20-30 мг %) В 1 , В 2 , Р, РР

витаминлари бор. Лавлаги фосфор ва калий элементлари миқдори бўйича сабзавот ўсимликлари орасида биринчи ўринларни эгаллайди. Лавлагининг даволаш хусусияти борлиги ҳам аниқланган. У организмда ошқозон-ичак фаолиятини яхшилайди, атеросклерознинг олдини олади ва модда алмушинувини тартибга солишда иштирок этади. Лавлаги илдиз меваси этининг ранги бўйича тўқ-қизғиш ва қора-қизил рангли бўлади. Оқ халқаларининг кўп бўлиши лавлагининг озуқавий ва таъм кўрстакичларининг пастлигидан далолат беради. Ўзбекистонда хўраки лавлагининг фақат битта Бордо 237 нави районлаштирилган. Бу нав ўрта пишар, ҳосилдор, илдиз меваси юмалоқ шаклли тўқ-қизил рангда бўлади. Хўраки лавлаги сифат кўрсаткичлари бўйича ГОСТ 26766-85 стандарти талабига жавоб бериши керак. Бу стандарт талаби бўйича лавлагининг илдиз меваси янги, бутун, соғлом, тоза, касалланмаган, ёрилмаган, шакли, ранги, ҳиди ва таъм кўрсаткичлари бўйича шу навга хос бўлиши керак. Узилганда ўзида қолган бандининг узунлиги 2 см дан ортиқ бўлмаслиги керак. Илдиз мевалар орасида ёрилганлари, синганлари, механик жароҳатланганлари, озроқ сўлиганлари, барги нотўғри қирқилганлари 5 %дан ортиқ бўлмаслиги белгиланган. Лавлагилардан ҳам асосий кўрстакичлардан бири энг катта кўндаланг кесимининг диаметри ҳисобланади, бу кўрсаткич 5 дан 14 см гачани ташкил этиши керак. Лавлаги илдиз меваларида ҳам ёпишиб қолган тупроқ миқдори 1 %дан ошмаслиги талаб этилади. Шолғом – карамдошлар ёки бутгуллилар оиласига мансуб икки йиллик ўсимлик. Шолғомнинг илдиз меваси ясси ёки юмалоқ-ясси, ранги оқ, қизил, сариқ, бинафша, эти оқ ёки сариқ бўлади. Шолғомнинг таъми ўзига хос, таркибида ўртача 5,0 % қанд, 0,3 % крахмал, 1,4 % клетчатка, 0,4 % органик кислоталар, 0,7 % кул, 1,5 % оқсил моддаси, витаминлар (С 1 , В 1 , В 2 , РР) ва минерал элементлар бўлади. Шолғом илдиз мевасининг эти серсув бўлиб, хомлигича, қайнатиб пиширилган, қовуриб, буғлаб пишарилган тарзда истеъмол қилинади.

Ўзбекистонда шолғомнинг Наманган маҳаллий ва Самарқанд маҳаллий навлари районлаштирилган ва кенг тарқалгандир. Турп - карамдошлар ёки бутгуллилар оиласига мансуб бўлиб, икки йиллик ўсимлик. Турп аччиқроқ ширин таъмга эга бўлиб, асосан салатлар тайёрлашда қўлланилади. Унинг ўзига хос ўткир ҳиди таркибида эфир мойи (0,03-0,05%) борлигидан далолатдир. Турп таркибида 6,2% қанд 1,9% оқсил, 0,3% крахмал, 1,5% клетчатка, 0,1% органик кислотлар, 1,0% миқдорида кул моддалари бўлади. Турп С витаминига бойлиги билан алоҳида диққатга сазовордир. Турпда С витамини миқдори 20 мг% дан 50 мг% гача атрофда тебраниб туради. Турп навлари шакли (юмалоқ, узунчоқ), қобиғининг ранги (оқ, пушти, қора, қўнғир, қизил) ва сақлашга чидамлилиги каби кўрсаткичлари билан бир-биридан фарқланади. Ўзбекистонда турпнинг фақат бита Марғилон нави районлаштирилган. Бу нав тезпишар, 90-100 кунда пишиб етилади. Ҳосилдорлиги юқори, узоқ сақланади. Бу навнинг илдиз меваси узунчоқ ёки юмалоқ, конуссимон, ранги оқ, тубининг кўп қисми яшил, таъми ширин, С витаминига жуда бой бўлади. Редиска – эртаги сабзавот ҳисоблананиб, илдизмевалари фақат хом- лигича истеъмол қилинади. Редиска С витаминининг, минерал мода- ларининг муҳим манбаи ҳисобланади. Редиска илдизмевасининг таркибидага гликозидлар билан эфир мойларига боғлиқ алоҳида таъми ва ҳиди бўлади. Редисканинг илдизмеваси янги, тоза, ёш, эти серсув майин, шакли ва ранги ҳар хил, янги яшил баргли бўлиши керак. Оқ илдизли кўкатлар . Бу гуруҳга петрушка, пастернак, сельдерей, ер қалампир (хрен) киради. Улар таркибида қанд (6,5-9,4%), С витамини, кўп миқдорда эфир мойлари бўлади. Петрушканинг илдизи ҳам, барги ҳам истеъмол қилинади. Петрушка илдизи таркибида эфир мойи, барги таркибида эса С витамини бор. Янги ва қуритилган петрушка зиравор тарзида овқатларга, консерва қилишда, сабзавотларни тузлашда, сиркалашда қўлланилади. Петрушканинг илдизи

янги, соғлом, тоза, бутун, баргсиз бўлиши керак. Пастернак нинг шакли думалоқ конуссимон бўлади. Пастернак илдизи таркибида ҳам пектин моддалари, С витамини ва эфир мойлари бўлади. Хушбўйлиги учун ҳам пастернак консервалар тайёрлашда зиравор сифатида ишлатилади. Илдизмеваси янги тоза, соғлом, баргсиз бўлиши, шакли қинғир бўлмаслиги керак. Сельдерей оқ илдизли кўкатларнинг энг майини ва энг хушбўйидир. Сельдерей илдиз, барг, поя тарзида етиштирилади. Сельдерейнинг илдизи шарсимон, илдизмеваси хуштаъм бўлади, зиравор сифатида ишлатилади. Сельдерейнинг барги жуда кўп бўлиб, ундан ҳам зиравор сифатида фойдаланиш мумкин. Унинг поясидан эса салат тайёрлашда фойдаланилади. Пиёзсимон ва карам сабзавотларининг тавсифи Пиёзбош сабзавот экинларига бир паллалилар сингари, пиёзгуллилар оиласига мансуб бош пиёз, саримсоқ, порей пиёз, ботун пиёз, слизун пиёз, шалот пиёз, шнитт пиёз, анзур пиёз каби турлар ва ҳиллар киради. Шулардан энг аҳамиятлиси оддий ёки бош пиёз ва саримсоқ ҳисобланади. Пиёз бутун дунёга кенг тарқалган ўсимликлардан ҳисобланиб, ватани Хитой ва Ўрта Осиё ҳисобланади. Пиёзда микроблар, замбуруғларга ҳалокатли таъсир кўрсатадиган учувчан фитонцид моддаси борлиги учун ҳам кўп касалликларнинг олдини олишда доривор восита сифатида ишлатилади. Халқ табобатида пиёз терлатадиган, сийдик ҳайдайдиган восита сифатида манзур бўлган. Янги олинган пиёз суви грипп, ичбуруғ, сил, бронхиал астма касалликларида қўлланилади. Таркибида эфир мойлари ва гликозидлар пиёзсимон сабзавотларга аччиқ маза ва хушбўйлик беради, бу эса иштаҳа очади ва овқатни яхшироқ ҳазм бўлишига ёрдам беради. Пиёзсимон сабзавотлар ҳўл сабзавот тарзида, зиравор сифатида, консерва маҳсулотлари тайёрлашда ва қуритиб ишлатилади.

Пиёзсимон сабзавотлар овқатга ишлатиладиган қисмларининг кимёвий таркиби бўйича бир-биридан катта даражада фарқ қилади. Пиёзсимон сабзавотлар бошқа сабзавотлардан углеводлар ва эфир мойларига бойлиги билан ажралиб туради. Қуйидаги 20-жадвалда пиёзнинг ҳар ҳил турлари ва гуруҳларининг кимёвий таркиби бўйича маълумотлар келтирилди. Бу жадвал маълумотларидан кўриниб турибдики, саримсоқ бошқа пиёз турларидан сув миқдори камлиги, аммо оқсилга бойлиги билан фарқ қилар экан. Кўпчилик пиёзсимон сабзавотларда асосий углевод глюкоза, фруктоза ва саҳароза ҳисобланади. Энг кўп миқдорда қанд моддаси бош пиёзнинг аччиқ навларида, энг кам миқдорда эса порей пиёзида бўлади. Шунингдек, пиёзсимон сабзавотларда углеводлардан пектин моддалари (0,5-2,0 %), клетчатка (0,3-0,6 %) ва пентозанлар бўлади. жадвал Пиёзларнинг кимёвий таркиби Миқдори, % сув Қанд оқсил Аскорбинат кислота, мг % Эфир мойи, мг % Бош пиёз турлари: аччиқ пиёз ярим аччиқ пиёз чучук пиёз Саримсоқ Кўк пиёз (перо) Порей пиёз Бутун пиёз Слизун пиёз Шнит-пиёз 79-85 82-87 87-92 57-64 91-93 87-90 91-93 90-92 87-89 12-15 8-12 6-9 0,3-0,7 1,5-2,5 0,4-0,8 2,4-3,9 2,4-5,1 2,3-3,7 1,3-2,8 1,0-2,0 1,3-1,5 6,0-8,0 2,4-3,0 2,1-2,8 1,5-1,9 1,7-1,9 4,1-4,5 7-10 6-11 5-10 7-16 13-23 16-24 42-74 19-77 80-98 18-155 15-40 10-20 40-140 5-21 15-20 5-8 2-11 21-26

Пиёзсимон сабзавотлар азотли моддаларга унча бой эмас, фақат бундан саримсоқ мустасно. Саримсоқ таркибида оқсил моддасининг миқдори 6-8% ни ташкил этади. Бош пиёз ва саримсоқ унча витаминларга бой эмас. Уларнинг таркибида С витаминларининг миқдори камроқ, яъни 5-16 мг %ни ташкил этади. Шунингдек, пиёзсимон сабзавотлар таркибида каротин, В 1 , В 2 , В 9 , РР витаминлари борлиги ҳам аниқланган. Қуйида инсон рационида муҳим ўрин тутадиган пиёзсимон сабзавотларнинг тавсифларини келтирамиз. Бошпиёз. Н. Н. Балашев (1977) маълумотларига кўра Ўзбекистонда етиштирилган бошпиёз навлари таркибида 14,0-16,5 % қуруқ модда, шу жумладан 7,8-11,1 % қанд моддаси (асосан сахароза), С, В 1 ва В 2 витаминлари борлиги аниқланган. Булардан ташқари пиёз таркибида оз миқдорда лимон ва олма кислоталари, сиртқи қуруқ пўстларида эса сариқ кварцетин бўёқ моддаси бўлади. Пиёзбош – қисқарган поядан иборат. Унда битта ёки бир нечта генератив ва вегетатив куртаклар жойлашади. Бошланғич генератив ва вегетатив куртаклар қалин этли, ширали қобиқлар билан қопланган. Бу қобиқлар шакли ўзгарган барглар бўлиб, запас озиқ моддалар тўпланадиган жойдир. Ташқи қобиқчали барглар қурийди, қотиб қуруқ ва қалин пўстга айланади. Улар пиёзбошни қуриб қолишдан, механик шикастланишдан ва микроорганизмлар таъсиридан сақлайди. Пиёзнинг навлари кўп. Булар пиёз бошининг мазаси, ранги, шакли жиҳатидан ҳар хил бўлади. Масалан, оқ, сариқ, пушти, қизғиш-бинафшаранг тусли, думалоқ, ясси, ноксимон пиёз навлари бор. Бошпиёз навлари таркибида эфир мойларининг миқдорига қараб қуйидаги уч гуруҳга бўлинади: а) аччиқ пиёз навлари (таркибида эфир мойлари миқдори 1 кг да о,5 г дан ортиқ);

б) ярим аччиқ пиёз навлари (таркибида эфир мойлари миқдори 1 кгда 0,3-0,5 г); в) чучук пиёз навлари (таркибида эфир мойлари миқдори 1 кг да 0,3 г гача); жадвал Ўзбекистонда экиладиган пиёз навларининг тавсифи № Нав номи Яратил- ган жойи Ўсув даври Ҳосил - дорли ги га/ ц Пиёзбош тавсифи 1 Анди- жанский белый местный Маҳалли й нав Кечпишар униб чиққан-дан техник пишишгач а 100-170 кун 200- 230 Ўрта уяли, салатбоп, пиёзбоши юмалоқ, қуруқ пўсти оқ, пиёзи зич, сақланув-чанлиги ўртача. 2 Караталь -ский Қозоғиз- тон деҳ- қончилик ИТИ Қора-тол шоли- чилик таж-риба стан- цияси Ўртатезпи- шар, 120-130 кун 200- 340 Камуяли, пиёзбоши юмалоқ, қуруқ пўсти сариқ. Зич, мазаси ярим аччиқ. Яхши сақланувчан. 3 Каба- 132 ЎзСПЭК ИТИ Кечпишар, 160-170 150- 240 Кам уяли, пиёзбоши юмалоқ, қуруқ пўсти сариқ ёки жигар ранг. Зичлиги

кун ўртача. Сақланувчанлиги ҳам ўртача. 4 Маргела н-ский удли- ненный местный Маҳалли й нав Кечпишар, 150-160 кун 250- 300 Кам уяли, салатбоп, пиёзбоши узун- овал, қуруқ пўсти оқ, зичлиги ўртача. Мазаси ширин. Сақланувчанлиги яхши. 5 Самаркан д-ский крас-ный 172 ЎзСПЕК ИТИ Кечпишар 130-160 кун 130- 280 Бир уяли, салатбоп, пиёзбоши юмалоқ-овал, қуруқ пўсти пушти рангда, зичлиги ўрта, мазаси ярим аччиқ. Ўртача сақланувчан. 6 Испански й-313 Бирючу- кут сабза- вотчили к тажриба станцияс и Кечпишар, 134-170 кун 230- 350 Бир уяли, салатбоп, пиёзбоши юмалоқ, қуруқ пўсти сариқ, зичлиги ўрта, мазаси ярим аччиқ. Қишда яхши сақланмайди, яъни ёмон сақланувчан. 7 Пешпазак Тожикис -тон деҳ- қончили к ИТИ Эртапишар 110-125 кун 200- 280 Бир уяли, салатбоп, пиёз боши юмалоқ, қуруқ пўсти оқ-сарғиш, зичлиги ўртача. Мазаси ярим аччиқ. Сақланувчанлиги ўртача. Ўзбекистонда экиладиган асосий пиёз навларига Қоратол, Андижон оқ маҳаллий, Қайин-132, Самаркандский красный, Пешпазак каби навларини киритиш мумкин. Бу пиёз навлари ҳосилдорлиги ва пишиш муддатларига қараб бир- биридан кескин даражада фарқ қилади. Қуйидаги 21-жадвалда республикамизда экиладиган асосий пиёз навларининг тавсифи проф. Т.Э.Останоқулов (8) маълумотлари асосида келтирилди.

Савдо тармоқларида сотиладиган бошпиёзлар сифат кўрсаткичлари бўйича ГОСТ 27166-86 стандарти талабига жавоб бериши керак. Бу стандарт талаби бўйича пиёзнинг бошлари тўла пишиб етилган, соғлом, тоза, бутун, ўсмаган, қишлоқ хўжалик заракунандалари билан зараланмаган бўлиши керак. Уларнинг шакли ва ранги тегишли навга хос, устки пўчоғи яхши қуриган, қуритилган бандининг узунлиги 5 см дан ортиқ бўлмаслиги керак. Пиёзбошининг овал шаклидагилари учун энг катта кўндаланг кесимининг диаметри 3 см дан, қолганлари учун эса 4 см дан кам бўлмаслиги керак. Пиёз партиясида арчилиб қолган, механик жароҳатланган пиёзлар массаси 5 фоизгача бўлишига йўл қўйилсада, чириган, совуқ урган, ўсиб кетган пиёзбошилар бўлишига йўл қўйилмайди. Барра пиёз (перо). Майда бошпиёздан ва пиёз уруғидан экиб кўркартирилади. Қайи пиёз таркибида С витамини (65 мг% гача) ва каротинлар мавжуд. Қиш пайтида иссиқхоналарда етиштирилган барра пиёзлар витаминлар билан таъминловчи асосий манбалардан бири бўлиб хизмат қилади. Пиёзнинг кўк барги пиёзбоши билан бирга сотишга чиқарилади. Барра пиёз барглари янги, тоза (лой ёпишмаган), сўлиб ва сарғайиб қолмаган, баргининг узунлиги 20 см дан кам бўлмаслиги керак. Порей пиёз. Бундай пиёз 50 см гача узунликда йўғонлашган пойча ҳосил қилади. Овқатга ана шу йўғонлашган пойча ва кўк майин ясси барглари ишлатилади. Бу пиёзнинг таъми салгина аччиқ бўлганлиги учун асосан салат тайёрлашга ва зиравор сифатида ишлатилади. Батун пиёз. Бу пиёз эрта баҳорда етиштирилади ва барра пиёзлар тоифасига киради. Овқатга витаминга бой найча барглари ишлатилади. Саримсоқ. Саримсоқ умумий қобиқ билан қопланган, 5-20 бўлакчалардан иборат мураккаб пиёзбошдир. Саримсоқ таркибида озиқ моддаларнинг кўплиги жиҳатидан фақат бош пиёздан эмас, балки бошқа барча сабзавотлардан устун туради. Унинг таркибида 6,5% оқсиллар, 25% гача азотсиз экстрактив моддалар, 1,5% миқдорида кул моддалари ва витаминлар бўлади. Саримсоқ таркибидаги учувчан эфир мойлари ўзига хос

маза ва ҳид бериб, унинг миқдори оддий пиёзникидан 10 баравар зиёддир. Саримсоқдаги эфир мойининг асосий бирикмаси таркибида олтингугурт тутувчи кислота аллиин ҳисобланади. Саримсоқни ишқалаб майдалаганда аллиин аллииноза ферменти таъсирида аллицин, аммиак ва пироузум кислотасига парчаланади. Аллицин (С 3 Н 5 – SO – S – C 3 H 5 ) бактерияларнинг ривожланишига кучли қарши таъсир кўратувчи мода бўлиб, саримсоқнинг ўзига ҳос ҳидини таъминловчи модда ҳам айнан аллицин ҳисобланади. Эфир мойи таркибининг қарийиб 60 фоизини аллицин ташкил этади. Эфир мойи таркибида олтингугурт тутувчи бошқа моддалар ҳам бўлади. Стандарт талаби бўйича саримсоқнинг пиёзбоши пишиб етилган, қуруқ, тоза, соғлом, бутун, устки пўчоғи ва банди яхши қуриган ҳамда пояси қирқилган бўлиши керак. Шу билан бир қаторда саримсоқ пиёзбошисининг энг катта кўндаланг кесими бўйича диаметри 2,5 см дан кам бўлмаслиги керак. Карам сабзавотлар . Карам сабзавотларга оқбош карам, қизилбош карам, савой карами, брюссель карами, гул карам, кольраби карамлари ва бошқа тур карамлар киради. Карамларнинг таркибида озиқ моддалар унчалик кўп бўлмасада, улар минерал тузлар ва витаминлар манбаи эканлиги билан бошқа сабазвотлардан ажралиб туради. Карам бошинининг зичлашиши унинг техник пишиш белгисидир. Баъзан ички пайдо бўлаётган барглар кучли итариши туфайли карам бошлари ёрилиб кетади. Карам бошларининг ички барглари қоронғиликда ўсади. Шунинг учун улар рангсиз оппоқ, ушлаб кўрилганда майин ва мазаси яхши бўлади. Оқбош карам асосан ҳўл сабзавот сифатида ошпазликда ишлатилади ва тузланган карам ишлаб чиқариш учун ишлатилади. Озиқ-овқат маҳсулоти сифатида инсон рационида энг аҳамиятлиси оқбош карам ҳисобланади. Оқбошли карам . Оқбошли карам бошқа карам турларидан юқори ҳосилдорликка эга эканлиги, ҳар ҳил муддатда етилиб пишиши, кечки

навларининг узоқ сақланиши каби кўрсаткичлари билан бощқа карам турларидан фарқ қилади. Бу карам тури ачитиш, тузлаш, сиркалаш, қуритиш, сабзавот ярим тайёр маҳсулотлари ишлаб чиқаришда кенг қўлланилади. Оқбошли карам янгилигида ҳамда ачитилган ҳолатда С витаминининг асосий манбаи ҳисобланади. Оқбошли карамларнинг ўртача кимёвий таркибини бошқа карам турлари билан таққослаш мақсадида 22- жадвал маълумотлари келтирилди. жадвал Карамларнинг кимёвий таркиби Ўртача кимёвий таркиби, 100 г истеъмолга яроқли қисмида % ларда қ Углеводлар ҳ уму- мий миқ - дор и қан д крах -мал Карам: Оқбошли Қизилбошли Брюссель карами Кольраби Рангли карам 90, 0 90, 0 86, 0 86, 0 90, 0 1,8 1,8 4,8 2,8 2,5 5,4 6,1 6,7 8,3 4,9 4,6 4,7 5,4 7,4 4,0 0,5 0,5 0,5 0,5 0,5 0,7 1,3 1,6 1,7 0,9 0,05 0,2 0,7 0,1 0,1 0,7 0,8 1,3 1,2 0,8 50 60 120 50 70

Бу жадвал маълумотларидан кўриниб турибдики, карам турлари кимёвий таркиби бўйича маълум даражада бир-биридан фарқ қилади. Ҳатто оқбошли карамларнинг ўзида ҳам хўжалик ботаник навлари, тупроқ ва иқлим шароити, агротехника усуллари, пишиб етилганлик даражаси, сақлаш муддати ва шароитларига қараб кимёвий таркиби ўзгариб туради. Карамлар таркибидаги қанд моддаси уларни ачитганда сут кислотаси ҳосил қилишда асосий субстрат ҳисобланади. Уларда қанд асосан глюкоза ва фруктозадан ташкил топган бўлиб, кам даражада сахароза бўлади. Шунингдек, карамлар таркибида қандлар крахмал ва гемицеллюлозанинг гидролизланиши натижасида ҳам ҳосил бўлади. Азотли моддалар миқдори карамларда 1,8% дан, баъзи ҳолларда 5,8% гача бўлади. Шу азотли моддаларнинг қарийиб ярми оқсиллар ҳиссасига тўғри келади. Карам оқсили аминокислота тузими хилма-хил бўлиб, кўп миқдорда аргинин, гистидин, кам миқдорда лизин, лейцин, валин, аланин ва бошқа аминокислоталарда ташкил топган бўлади. Липидлар (0,1-1,7 %) карамларда глициридлар, стеринлар, мумлар, углеводлар, эркин ёғ кислоталари ва фосфатидлар (лецитин) ҳолида учрайди. Мумлар асосан карамнинг ташқи барглари сиртида юпқа қатлам ҳосил қилиб, улар маълум даражада ҳимоя вазифасини бажаради. Карамларда кам даражада (0,05 %) органик кислоталар ва таркибида олтингугурт тутувчи моддалар бўлади. карамларни қайнатганда ва қуритганда чиқадиган ёмон ҳид айнан олтингугурт тутувчи моддаларнинг парчаланишидан водород сульфид (Н 2 S) газининг ва маркаптанларнинг ҳосил бўлиши билан изоҳланади. Оқбошли карамлар калий, натрий, кальций, фосфор, магний, темир каби минерал моддаларга ҳам бой ҳисобланади. Уларда кальций ва фосфор сувда эрийдиган тузлар ҳолатида учрайди. Карамда микроэлементлардан рух, йод, марганец ва бошқа элементлар мавжуд. Уларда С витаминининг миқдори анча баланд (13 дан 70 мг гача), витаминлардан В 1 , В 2 , В 3 , Р, РР, К ва бошқалар учрайди. Карам шарбати таркибида U витамини мавжудлиги

сабабли ошқозон яраси касалликларини даволашда кенг қўлланилади. Карамларда қон босимини туширишда ёрдам берадиган ацетилкомин гормони борлиги аниқланган. Карам бошининг анатомик қисмлари кимёвий таркиби бўйича бир- биридан фарқ қилади. Масалан, қуруқ модданинг миқдори карам бошининг ички баргларига нисбатан ташқи кўк барглари ва ўзагида кўп бўлади. Аскорбат кислотасининг (С витамини) миқдори эса карам боши ўзагида ички баргларидагига нисбатан анча кўп бўлади. Оқбошли карам навлари униб етилиш вақтига қараб эртапишар, ўртапишар ва кечпишар навларга бўлинади. Республикамизда эртапишар карам навлари эртаги ҳосил олиш учун пленка остида ўстириб етиштирилмоқда. Шу сабабли бу нав карамлар эрта баҳорда аҳоли рационида витаминлар айни танқислиги палласида энг зарур хом ашё бўлиб ҳисобланади. Республикамизда экиладиган эртапишар оқбош карам навларига Июнская, Номер первый, Грибовская 147, Дербентская местная улучшенная, Апшеронская озимая, ўртапишар ва кечпишар навларига эса Ташкент-10, Саратони, Наврўз, Ўзбекистон 133 каби навларини киритиш мумкин. Савдо тармоқларида аҳолига сотиладиган оқбош карамлар ГОСТ 1724- 85 стандарти талабига жавоб бериши керак. Бу стандарт талаби бўйича оқкарам бошлари барра, бутун, соғлом, тоза, карам боши яхши ўралган, ўсмаган, шакли ва ранги бўйича шу карам навига хос, қишлоқ хўжалик зараркунандалари билан зарарланмаган бўлиши керак. Уларнинг ҳиди ва таъми эса ўзига хос, бегона таъмларсиз ва ҳидларсиз бўлиши керак. Карам боши ўртапишар ва кечпишар навларида зич бўлиши керак. Эртапишар навларида эса ҳар хил зичликда бўлишига йўл қўйилади. Қизилбош карам. Бу хил карамларнинг баргида антоцианлар бўлгани учун, қизил карам бошлари бинафша-қизил рангдан тўққизил ранггача бўялган бўлади. Қизил карам бошларининг катталиги оқкарамга нисбатан кичикроқ(1,5-3,0 кг), лекин ундан зичроқ, яхши сақланади. Бу карам барра

ҳолида ишлатилади ва ундан сиркаланган маҳсулотлар ҳам олиш мумкин. Қизилбош карамлар сифат кўрсаткичлари бўйича ГОСТ 7967-87 стандарти талабига жавоб бериши керак. Мазкур стандарт талаби бўйича қизил карамнинг бошлари барра, бутун, соғлом, тоза, қишлоқ хўжалик зараркунандалари билан зарарланмаган, шакли ва ранги бўйича шу навга мос бўлиши керак. Уларнинг ҳиди ва таъми ўзига хос, бегона ҳидларсиз ва таъмларсиз бўлиши керак. Карам боши зич, қизғиш-бинафша рангдан кўкиш-қизил ранггача бўлиши керак. Бу хил карамларда ўзагининг узунлиги 3 см дан ортмаслиги, карам бошининг массаси эса 0,6 кг дан кам бўлмаслиги керак. Савой карами. Бу карамнинг барглари қат-қат бурмали, оч-яшил рангли, узунчоқ ёки думалоқ шаклда бўлади. Савой карами таркибида азотли моддалар, минерал моддалар ва С витамини оқкарамдагидан кўпроқ бўлади. Бу хил карамлар барра ҳолида истеъмол қилинади, шўрва ва гарнирлар тайёрлаш учун ишлатилади. Стандарт талаби бўйича савой карамининг бошлари бутун, соғлом, етарлича шаклланган, барглари пуфакча-пуфакча, касаллик ва шикастланганлик аломатлари бўлмаслиги керак. Ўзагининг узунлиги 3 см дан ортиқ бўлмаслиги, карам боши массаси эса 0,4 кг дан кам бўлмаслиги талаб этилади. Брюссель карами. Бу хил карамлар 70 см гача узун поя ҳосил қилиб, унинг барг қўлтиқларидан 20-40 дона майда карам бошчалар чиқаради. Бу карамнинг таъми жуда яхши бўлиб шўрваларга, маринадларга ишлатилади. Стандарт талаби бўйича брюссель карамининг бошлари шаклланиб етилган, бутун, тоза, соғлом, касалланмаган ва шикастланмаган бўлиши керак. Гулкарам. Бу карамнинг овқатга ўсиб етилмаган оқрангли тўпгули (боши) ишлатилади. Гулкарам оқсилларга ва витаминларга бой бўлиб, организмда яхши ҳазм бўлиши ва парҳезлик хусусиятига эга эканлиги билан ажралиб туради. Гулкарам сувда қайнатиб, шўрвага солиб, маринадлаб ва қовуриб истеъмол қилинади.

Стандарт талаби бўйича гулкарам бошларининг ўлчами энг катта кўндаланг диаметри бўйлаб 8 см дан кам бўлмаслиги, ўзи зич оқ ёки оқ- сариқ, янги, тоза, зараркунандалар билан зарарланмаган бўлиши керак. Кольраби. Кольраби карами оқрангли майин ва серсув шарсимон поя мева ҳосил қилади. У барралигича, қайнатилган ва димлаб пиширилган ва қуритилган ҳолда истеъмол қилинади. Бу карамнинг мазаси оқ карамнинг мазасига ўхшаб кетади. Кольраби таркибида витаминларнинг кўплиги ва бошқа карамларга нисбатан 10-12 кун олдин пишиши билан характерланади. Помидорсимон ва қовоқсимон сабзавотларнинг тавсифи Помидорсимон сабзавотларга помидор, қалампир, бойимжон киради. Помидорсимон сабзавотлар иссиқсевар ўсимлик ҳисобланади. Шу сабабли ҳам улар асосан иссиқ ўлкаларда кўплаб етиштирилади. Помидор . Энг қимматли ва муҳим сабзавот экинларидан бири ҳисобланади. Помидорнинг ватани Жанубий Америка ҳисобланади. Помидор Европага XVI аср ўрталарида келтирилган бўлсада, лекин узоқ вақтгача манзарали ва доривор ўсимлик сифатида ўстирилган. У XVIII асрнинг охирларидагина озиқ-овқат экини сифатида етиштирила бошлади. XIX аср ўрталарида эса Россия ва Европа Жанубига кенг тарқалиб, кейинчалик Ўрта Осиёда ҳам экила бошлади. Ҳозирги кунда Ўзбекистонда сабзавот экинлари ичида оммабоп ва энг кўп тарқалган помидор бўлиб майдони ва ялпи ҳисили бўйича биринчи ўринда туради. Таҳминан сабзавот экинлари майдонининг 30-38% ини помидор ташкил этади. Помидор ниҳоятда лазатлилиги, парҳезлиги ва кимёвий моддаларга бойлиги билан алоҳида диққатга сазовордир. Қуйидаги 23-жадвалда помидорсимон сабзавотларнинг кимёвий таркиби бўйича маълумотлар келтирилди.

Помидорларни озуқавий қиймати уларнинг кимёвий таркибига боғлиқ бўлади (23-жадвал). жадвал Помидорсимон сабзавотларнинг ўртача кимёвий таркиби Миқдори, 100 г истеъмол қилинадиган қисмига нисбатан % ларда қ Углевод Умуми й миқдор и Қан д Крахм ал Помидор: Табиий шароитда етиштирилган Иссиқхоналард а етиштирилган Ширин қалампир: Кўк қалампир Қизил қалампир Бойимжон 93,5 94,6 92,0 91,0 91,0 0,6 0,6 1,3 0,6 0,6 4,2 2,9 4,7 5,7 5,5 3,5 2,9 4,0 5,2 4,2 0,3 0,1 0,1 - 0,9 0,8 0,4 1,5 1,4 1,3 0,5 0,3 0,1 0,1 0,2 0,7 0,6 0,5 0,6 0,5 Помидорлардаги асосий қанд моддаси глюкоза ҳисобланади, нисбатан кам миқдорда фруктоза ва жуда кам миқдорда сахароза бўлади. Помидорлар таркибида учрайдиган асосий органик кислоталар олма ва лимон кислоталаридир. Уларда пектин моддалари жуда кам миқдорда (0,13 %) бўлади. Тўла пишиб етилмаган помидорларда камроқ миқдорда крахмал

бўлсада, тўла пишиб етилиши жараёнида у гидролизланиб глюкозага айланади. Помидорлар С витаминига (20-25 мг %) ва каротинларга (0,5-1,2 мг %) бой ҳисобланади. Шунингдек, помидорлар таркибида В 1 , В 2 , РР ва фалот кислотаси бўлиши аниқланган. Пишмаган помидорларнинг салаччиқроқ таъми улар таркибидага соланин ва томатин гликозидларининг мавжудлиги билан изоҳланади. Агар помидорлар таркибида бу гликозидларнинг миқдори 1 кг маҳсулотда 20 мг дан ортиб бўлса, бундай помидорлар аччиқ бўлиб, истеъмолга яроқсиз бўлиб қолади. Помидорларнинг кул моддаси таркибида калий, натрий, кальций, фосфор, магний, темир, йод ва бошқа элементлар борлиги аниқланган. Помидорларнинг кимёвий таркиби уларнинг хўжалик-ботаник навлари, етиштириш шароитлари, пишганлик даражаси ва ҳоказоларга қараб жуда ўзгарувчан бўлади. Яхши пишган, қизил помидорларда яхши пишмаган помидорларга қараганда қуруқ моддалар ва С витаминларнинг миқдори бирмунча кўп бўлади. Айниқса, жанубий районларда суғориладиган ерларда етиштирилган помидорлар қуруқ моддага жуда бой ҳисобланади. Помидорларнинг анатомик қислари ҳам озуқавий моддалар ва витаминлар миқдори бўйича ҳам маълум даражада бир-биридан фарқ қилади. Помидор камерасининг ички деворларида қуруқ модда миқдори кўп бўлса, ташқи деворларида органик кислоталар миқдори кўпроқ бўлади. Помидорларнинг етилиши жараёнида ранг берувчи моддалар (каротин, ликопин, ксантофилл) миқдори ортиб боради. Қизил помидорларда ликопин, сариқ помидорларда эса каротин ва ксантофилл миқдори нисбатан кўп бўлади. Помидор ҳўл сабзавот сифатида истеъмол қилинади, шунингдек помидор шарбатини қайнатиб томат пюре, томат-паста, томат шарбати маҳсулотлари олинади. Помидор навлари шаклига қараб олчасимон, ноксимон, узунчоқ, олхўрисимон, япасқи ҳолатларда бўлиб, юзаси эса силлиқ, қиррали бўлиши мумкин. Уруғдонлари қанчалигига қараб помидорлар уруғдони кам ва

уруғдони кўп бўлади. Ўзбекистонда экиладиган асосий помидор навларига Талалихин-186, Темно-красный-2077, Майкопский, Восток-36, Волгоградский-595, Прогрессивный, Юсупов навлари киради. Помидор сифат кўрсаткичлари бўйича ГОСТ 1725-85 стандарти талабига жавоб бериши керак. Бу стандарт талаби бўйича помидор янги, бутун, соғлом, тоза, касалликларга чалинмаган, пишиб ўтиб кетмаган, офтоб урмаган ва механик шикастланмаган бўлиши керак. Энг катта кўндаланг кесимининг диаметри 4 см дан кам бўлмаслиги керак. Помидор мевасига ёпишган тупроқларнинг бўлишига йўл қўйилмайди. Бойимжон. Бойимжоннинг ватани Ҳиндистон бўлиб, қалампир ва помидорга нисбатан иссиқсевар ўсимлик. Меваси йирик, ясси-юмалоқ, ноксимон, тўқбинафша рангли, пишганда қўнғир-сарғиш рангга киради. Бойимжон меваси таркибида 2,5-4,6% қанд, 0,6-1,4% оқсил, 0,6-0,7% пектин моддалари, 0,5-0,7% минерал моддалар бўлади. Витаминлардан С, В 1 , В 2 , РР, каротинлар учрайди. Бойимжон қайнатиб, қовуриб истеъмол қилинади, икра, қиймалар ва консерва маҳсулотлари тайёрлашда фойдаланилади. Ўзбекистонда хўраки навларидан Болгарский-87, Аврора, Ереванский-3 каби навлари кенг тарқалган. Бойимжон сифат кўрсаткичлари бўйича ГОСТ 13907-86 стандарти талабига жавоб бериши керак. Бу стандарт талаби бўйича бойимжон янги, бутун, тоза, соғлом, сўлимаган, шакли ва ранги шу ботаник навга хос, механик шикастланмаган бўлиши керак. Қалампир. Қалампир ҳам иссиқсевар ўсимлик бўлиб, ватани Жанубий Америка ҳисобланади. Қалампир навлари таркибидаги аччиқ модда (капсаицин) миқдорига қараб икки гуруҳга: аччиқ ва ширин (чучук) қалампирга бўлинади. Аччиқ қалампир меваси таркибида капсаицин кўп бўлиб, пўсти юпқа, майда узунчоқ, конуссимон бўлади. Ундан асосан сабзавотларни сиркалаш,

тузлаш ва консервалашда зиравор сифатида фойдаланилади. Ширин қалампир меваси йирик этли, таркибида капсаицинни жуда кам сақлайди. У овқатга янгилигича ва ҳар хил консервалар тайёрлашда ишлатилади. Таркибида С витамини (аскорбин кислота) миқдори бўйича сабзавотлар ичида қалампирлар биринчи ўринда туради. Бундан ташқари ширин қалампир таркибида қанд (5,4%), фосфор тузлари, Р витамини ва каротинлар бор. Ўзбекистонда экиладиган ширин қалампир навларига Болгарский-79, Болгарский-84, Дар Ташкента, Майкопский, аччиқ қалампир навларига эса Марғилон-330 навларини киритиш мумкин. Стандарт талаби бўйича ширин қалампир янги, тоза, бутун, соғлом, шакли ва ранги жиҳатидан шу ботаник навга мос келадиган, салгина аччиқ таъмли бўлиши керак. Аччиқ қалампир ҳам янги, тоза, соғлом, пишиб етилган, бандли, аччиқ таъмли бўлиши керак. Қовоқсимон сабзавотлар . Қовоқсимон сабзавотларни полиз экинлари деб ҳам аташади. Полиз экинлари Ўзбекистоннинг тупроқ-иқлим шароити қулай бўлганлиги учун қадимдан ўстирилган. Айниқса қовун озуқавий қиймати ва мазаси юқори бўлганлиги учун қадимдан Марказий Осиё халқларининг энг муҳим ва севимли маҳсулоти бўлиб келган. Қовоқдош сабзавотлар гуруҳига бодринг, тарвуз, қовун, қовоқ, кабачки ва патиссонларни киритиш мумкин. Қовоқсимон сабзавотлар таркибидаги сув миқдори бўйича икки гуруҳга бўлинади: сув миқдори кўп ва қанд миқдори кам бўлган (бодринг, паттисон, кабачка, қовоқ) ва сув миқдори ўртача ва қанд миқдори юқори бўлган сабзавотлар (қовун, тарвуз). Қовоқдошлар гуруҳига кирувчи сабзавотларнинг ўртача кимёвий таркиби 24-жадвал маълумотларида келтирилди. жадвал Қовоқдош сабзавотларнинг кимёвий таркиби

Ққ Миқдори, % Сув Қанд Органик кислотал ар Пектин моддала ри Клет- чатка Оқсил С вита- мини, мг % Бодринг Тарвуз Қовун Қовоқ Паттисон Кабачка 94-96 88-92 80-93 70-93 93-95 93-96 1,6-2,9 7,4-11,0 7,0-18,0 4,1-8,1 1,5-2,5 1,7-3,3 0,01-0,10 0,10-0,20 0,01-0,10 0,07-0,10 0,05-0,10 0,05-0,10 0,3-0,9 0,1-0,3 0,1-0,2 1,1-1,7 - - 0,3-0,9 0,6-1,1 0,5-0,9 0,5-0,9 0,4-0,8 0,5-0,8 0,4-1,1 0,5-0,8 0,8-1,6 0,5-0,6 0,5-0,6 0,4-0,6 2-17 5-12 5-29 7-30 40 16-45 Бу жадвал маълумотларидан кўриниб турибдики, қовун энг юқори даражада қандлиликка (18% гача) эга экан, кейин эса тарвуз ва қовоқлар ҳам қандга бой ҳисобланади. Бодринг ва паттисонлар таркибида энг кам миқдорда қанд моддалари тўпланар экан. Қандлилик даражаси бўйича кабачки ҳам бодринг ва паттисонларга яқин туради. Қовунлар таркибидаги асосий қанд сахароза, тарвузда – фруктоза, бодрингларда эса глюкоза ва фруктоза ҳисобланади. Бу гуруҳга кирувчи сабзавотларнинг бошқаларидан фарқ қилувчи белгиларидан бири шундаки, уларнинг таъмида нордонлик сезилмайди. Қовоқдош сабзавотлар пектинга бой эмас. Бундан фақат қовоқ мустаснодир. Қовоқларда пектин моддаларининг миқдори ўртача 1,5% ни ташкил этади. Бу сабзавотлар таркибида крахмал, клетчатка ва гемицеллюлозанинг миқдори ҳам унча юқори эмас. Азотли моддалар, хусусан оқсил моддаларининг миқдори ҳам қовоқдош сабзавотларда жуда кам бўлади. Қовоқдош сабзавотларда С витамини, каротин, озроқ миқдорда бўлсада В 1 , В 6 , РР, фолат кислотаси, инозит, биотин каби витаминлари ҳам бўлади. Қовоқдош сабзавотлардан паттиссон ва кабачкалар С витаминига, қовоқ эса

каротинга жуда бой ҳисобланади (25-жадвал). Қовоқдош сабзавотларга асосий ранг берувчи моддалар каротиноидлар ва хлорофиллардир. Қовоқда кўпроқ миқдорда каротин, тарвузда ликопин, бодринг ва қовунларда эса хлорофилл, каротин ва ксантофиллар бўлади. Минерал моддалар миқдори қовоқдош сабзавотларда унчалик кўп эмас. Уларнинг таркибига калий, кальций, магний, натрий ва темир киради. Темир миқдори бўйича бодринг ва тарвузлар алоҳида ажралиб туради. Қуйида қовоқдошлар гуруҳига кирувчи сабзавотларнинг қисқача тавсифини келтирамиз. Бодринг. Бодринг кенг тарқалган сабзавот экини ҳисобланади. Бодрингнинг пишмаган барра мевалари янгилигича, тузланган, консерваланган холда истеъмол қилинади. Бодрингдаги ҳазм бўладиган клетчатка ва пектин моддалари модда алмашинувига ва овқатнинг яхшироқ ҳазм бўлишига ёрдам беради. Бодринг таркибида сув миқдори кўп - 95-96 фоизни, қолган 4-5 фоизни эса қуруқ моддалар ташкил этади. Қуруқ моддалар эса қанд, кам миқдорда оқсил, ёғлар ҳамда клетчатка ва кул моддаларидан ташкил топгандир. Ўзбекистонда районлаштирилган ва кўп экиладиган навларига Ҳосилдор, Ранний-645, Парад-176, Первенец Узбекистана, Конкурент, Марғилон-822 каби навларини киритиш мумкин. Иссиқхоналарда эти серсув ва майин, уруғ камераси кичикроқ, тўқ-яшил рангли узунчоқ бодринг нави (25-40 см) етиштирилади. Улар асосан салат ва окрошка тайёрлашда ишлатилади. Барра бодринглар ГОСТ 1726-85 стандарти талабига жавоб бериши керак. Бу стандарт талаби бўйича узилган бодринглар янги, бутун, шакли тўғри, соғлом, тоза, механик жароҳатланмаган, ҳиди, таъми, шакли ва ранги бўйича шу ботаник навга хос бўлиши керак. Энг катта кўндаланг кесимининг диаметри эса 5,5 см дан ортиқ бўлмаслиги керак. Савдо тармоқларида чириган, юмшаб-эзилган, сўлиган, сарғайиб кетган, буришиб қолган бодрингларнинг сотилиши тақиқланади.

Тарвуз. Тарвуз кенг тарқалган полиз экинидир. Тарвуз навлари қайси соҳада ишлатилишига қараб асосан икки гуруҳга бўлинади: хўраки ва цукатбоп. Хўраки навларининг таркибида фруктозадан иборат қанд (8-12%), органик кислоталар, минерал тузлар, витаминлар (С, В 1 , В 2 ) ва каротинлар бор. Асосан эти қизил, ширин тарвузлар истеъмол қилинади. Тарвуз навлари пишиш муддатига қараб эртапишар, ўртапишар ва кечпишар навларга бўлинади. Ўзбекистонда экиладиган эртапишар тарвуз навларига Ўзбекистон-452, Мозаичный, Маҳаллий чинни тарвуз, ўртапишар навларига Мраморний, Астраханский, Король, Куба 92, Самарқанд оқтарвузи, кечпишар навларига эса Қўзибой-30, Ҳаитқора, Гулистон каби навларини киритиш мумкин. Цукатбоп тарвуз навларининг пўчоғи қалин бўлиб, ундан цукатлар тайёрланади. Қовун. Қовун ҳам тарвуз сингари кенг тарқалган полиз экинидир. Уларнинг биокимиёвий таркиби ҳам тарвузларнинг биокимиёвий таркибига ўхшайди. Қовуннинг мазаси ва айниқса ҳиди хушбўй, жуда ёқимли бўлади. Уларни янги узилган ҳолида, қуритиб истеъмол қилинади. Шунингдек, қовунлардан сифатли цукатлар ва мурабболар ҳам тайёрлаш мумкин. Қовун навларининг шакли-думалоқ, узунчоқ, япасқи; ўлчами - майда, ўртача, йирик; пўчоғининг тузилиши - силлиқ, тўрсимон, қиррали; этининг тузилиши - карсиллами, қумоқ ва сертола бўлиши мумкин. Қовун навлари етилиш муддатига қараб ҳандалаклар, ёзги, кузги ва қишки қовун навларига бўлинади. Ўзбекистонда экиладиган ҳандалакларга Кўкча ҳандалак, Маҳаллий сариқ ҳандалак, Бўрикалла, Кўк каллапўш навлари, ёзги навларига Оққовун-557, Оқноввот, Аравакаш-1219, Кўкча-588, кузгиларига Сайили, Қўйбош, Умрбоқи; Қишки навларига эса яшил Гулоби, Маҳаллий қорақанд, Қўйбош каби навлари киради. Қовуннинг пишиб етилганлигини кўрсатадиган асосий аломатлари уларнинг пўчоғининг рангининг ўзгариши ва хушбўй ҳид пайдо бўлиши ҳисобланади. Қовоқ. Қовоқлар ишлатиш мақсадига қараб ошхонабоп ва емиш учун етиштириладиган турларига бўлинади. Ошхонабоп қовоқлар таркибида қанд

(4,5%), оқсил (1%) минерал моддалар (0,6-0,8%), каротин, С витамини ва пектин моддалари бўлади. Қовоқлар қайта ишлаш учун жуда яхши хом ашё ҳисобланади. Улардан бўтқа, котлет, шинни, пастила, қиём ва бошқа маҳсулотлар олишда фойдаланилади. Ўзбекистонда экиладиган навларига Испанская 73, Полов кади, Қашқар қовоқ, Мозолевская 10, Витаминная каби навларини киритиш мумкин. Стандарт талаби бўйича қовоқлар янги, пишиб етилган, бутун, соғлом, тоза, касалланмаган, шакли ва ранги бўйича ботаник навга хос, болдоқли ёки болдоқсиз бўлиши керак. Узунчоқ шаклдаги қовоқларнинг энг катта кўндаланг кесимининг диаметри 12 см дан, думалоқ ва япасқи шаклдаги қовоқларники эса 15 см дан кам бўлмаслиги керак. Эзилган, ёрилган қовоқлар сотишга рухсат этилмайди. Кабачка. Шакли узунчоқ цилиндрсимон, ранги оч яшил, меваси техник жиҳатдан етилганда оч яшил, тўлиқ етилганда эса новвот рангда бўлади. Кабачкани қовуриб истеъмол қилинади ва икра консерваси тайёрлашда фойдаланилади. Кабачканинг навлари унчалик кўп эмас. Ўзбекистонда Греческий 110 нави кенг тарқалган навлардан ҳисобланади. Стандарт талаби бўйича кабачка янги, соғлом, бутун, эти зич, бўшлиқ жойлари бўлмаслиги керак, уруғи эса пишиб етилмаган бўлиши керак. Энг катта кесимининг диаметри 10 см дан ортиб бўлмаслиги керак. Патиссонлар. Патиссон ўсимлиги туплари ғуж бўлиб ўсади. Патиссоннинг меваси япалоқ тарелкасимон, кучли даражада бўғимланган четлари кунгурали, ранги эса сутсимон оқ бўлади. Ёш патиссонларнинг таъми ёқимли, улар пишириб, қовурилиб ва маринадлаб истеъмол қилинади. Мева-сабзавотларни териш, саралаш ва сақлаш муаммолари Мева сабзавотларнинг сифати, уларда бўладиган нобудгарчиликлар ва сақлаш муддатлари ҳосилни вақтида йиғиштириб олиш, йиғиштирилган ҳосилга товар ишлови бериш, саралаш, идишларга жойлаштириб, ташишни

ва сақлашни ташкил этиш жараёнларига кўп жиҳатдан боғлиқ бўлади. Бугунги кунда қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари ишлаб чиқаришда ҳосилни йиғиб-териб олишни машиналарсиз тасаввур қилиш қийин. Кўпчилик ҳолларда картошка ва сабзавотлар ҳосили асосан машиналар ёрдамида йиғиб териб олинади. Катта-катта боғларда ҳам меваларни йиғиб- териб олишнинг механизациялаштирилган усулини қўллаш мумкин. Шунга қарамасдан, бугунги кунда картошка, сабзавотлар ва меваларни қўлда йиғиб- териб олиш кенг тарқалган ҳисобланади. Бу ердаги асосий муаммолардан бири ҳосилни йиғиштириб олишда қўлланиладиган машиниларни ҳар бир сабзавотларнинг хўжалик-ботаник, меваларнинг эса помологик навларининг ўзига хос хусусиятларини ҳисобга олган ҳолда конструкциялаш ҳисобланади. Албатта, бу муаммони ечишда шу соҳанинг мутахассислари, хусусан товаршунослар машина яратувчиларига яқиндан ёрдам беришлари талаб этилади. Лекин, шуни қайд этиш лозимки машиналар ёрдамида ҳосилни йиғиштириб ва ишлов берганда механик шикастланган мева сабзавотлар миқдори ва даражаси кўп бўлади. Ҳосилни йиғиштириш, товар ишлови бериш жараёнида механик шикастланишини ва нобудгарчиликни камайтириш учун қўлланилиб келаётган машиналарни модернизациялаш ёки янгисини яратиш, машина ёрдамида йиғиштириб олишган яроқли мева сабзавотлар навларини танлаш, ҳосилни йиғиштириб олиш вақти ва шароитини тўғри танлаш катта аҳамиятга эгадир. Масалан, картошкани йиғиштириб олгандан кейин унга товар ишлови бериш машинадан маҳсулотлни қабул қилиб олиш, даладан келтириш, картошкани бегона аралашмалардан тозалаш, саралаш, зарарланган туганакларни ажратиш ва шунга ўхшаш жараёнларни ўз ичига олади. Мева-сабзавотларни вақтида йиғиштириб олиш ҳам энг муҳим жараёнлардан бири ҳисобланади. Йиғиштириб олиш вақти эса меванинг (баъзи сабзавотларнинг) сақлаш жараёнида етилиши ёки етилмаслиги билан ҳам аниқланади. Йиғиштириб олингандан кейин етиладиган меваларга олма, нок, беҳи, крижовник, сабзавотлардан эса помидор, қовун, пиёз, қовоқ ва

картошка киради. Қулупнай, смородина, ўрик, малина мевалари ва зиравор сабзавотлар етилмайди. Мева ва сабзавотларнинг пишиб етилганлик даражаси ва йиғиштириб олиш вақтини аниқлашда қуйидаги пишиб етилганлик даражалари белгиланади: истеъмолга яроқлилик, йиғиштириб олишга (узишга) яроқлилик, техник пишиб етилганлик даражаси ва физиологик пишиб етилганлик даражаси. Истеъмолга яроқлилик – бу меваларнинг шундай пишганлик даражасики, бунда мевалар ташқи кўриниши, таъми, ранги, шакли ва консистенцияси каби кўрсаткичлари бўйича энг юқори сифатга эга бўлади. Бундай пишиб етилганлик даражасида йиғиштириб олингандан кейин етилишга мойил бўлмаган мевалар ва сабзавотлар йиғиб-териб олинади. Масалан, бодринг, илдиз мевали сабзавотлар, картошка, карам каби сабзавотлар шу тоифага киради. Лекин кўпчилик ҳолларда янги картошка ва илдиз мевали сабзавотлар истеъмолга яроқлилик пишиб етилганлик даражасига келгунча йиғиштириб олинади ва истеъмол қилинади. Йиғиштириб олишга яроқлилик (узишга) даражаси бу мевалар ва сабзавотларнинг шундай пишганлик даражасики, бунда мевалар ва сабзавотлар, асосан бутунлай ўз шаклини эгалаган, уларда асосан озуқавий ва таъм берувчи моддаларнинг тўпланиши тугалланган, лекин уларда бутунлай сифат кўрсаткичи (таъми, ҳиди, қанд миқдори, консистенция ва бошқалар) шаклланиб етмаган бўлади. Бундай пишиб етилганлик даражасида фақатгина сақланганда пишиб етиладиган мевалар ва сабзавотлар йиғиштириб олинади. Масалан, олмаларнинг кузги ва қишги навлари, цитрус мевалари, қовун , помидор, қалампир каби мева ва сабзавотларни шу гуруҳга киритиш мумкин. Техник пишганлик даражасида, фақатгина қайта ишлашга мўлжалланган мева ва сабзавотлар йиғиштириб олинади. Бу ерда нафақат мева ва сабзавотларнинг шакли, катта кичиклиги, ранги каби кўрсаткичларига балки техник ишлов берилганда зарур бўладиган

кўрсаткичларига ҳам алоҳида эътибор берилади. Масалан, ўрик ва шафтолилардан кампот олишда уларнинг ранги, катта кичиклигини ҳисобга олиш билан бир қаторда, этининг зичлигига ҳам катта эътибор берилади. Ёинки, тузлаш учун помидорларнинг унча пишиб етилмагани тавсия қилинса, томат-пюре маҳсулотлари олиш учун қизил, яхши пишиб етилган помидорлар тавсия этилади. Мева ва сабзавотларнинг уруғини олиш керак бўлган ҳолларда уларни физиологик пишиб етилганлик даражасида йиғиб-териб олинади. Кўпинча бундай пишиб етилганлик даражаси мева ва сабзавотларнинг ўта пишиб кетганлиги даражасига мос келади. Мева ва сабзавотларга товар ишлови бериш . Стандарт талаби бўйича мева ва сабзавотларга йиғиб-териб олингандан кейин товар ишлови берилади. Бундай ишлов бериш ҳўл мева ва сабзавотларнинг омборхоналарда узоқ сақланишини таъминлаш учун бир хил сифатга эга бўлган товарлар партиясини вужудга келтириш учун жуда зарур жараён ҳисобланади. Товар ишлови бериш асосан тайёрлов пунктларида, мевачилик ва сабзавотчилик билан шуғулланувчи фермер хўжаликларида, ҳўл ва мева сабзавотларни сотиш билан шуғулланувчи савдо базаларида, сунъий совутиладиган омборхоналарда, шунингдек истеъмолчиларга сотишдан олдин чакана савдо тармоқларида ўтказилади. Амалда эса товар ишлови бериш мева ва сабзавотларни йиғиштириб олган заҳотиёқ бошланади. Товар ишлови бериш асосан қуйидаги жараёнларни ўз ичига олади:мева ва сабзавотларни сифати бўйича саралаш, катта-кичиклиги бўйича саралаш, ўраб-жойлаш. Маҳсулотни сотишга тайёрлашга эса яна қўшимча равишда мева ва сабзавотларни қадоқлаш, ювиш каби жараёнлар ҳам ўтказилади. Мева ва сабзавотларни сифати бўйича саралаганда ташқи кўриниши (шакли, ранги, янгилиги, етилиб пишганлик даражаси, сиртининг ҳолати), катта-кичиклиги (ўлчамлари ва массаси), рухсат этиладиган четланишлар (нуқсонлар ва касалликлар) каби умумий кўрсаткичларга ва массаси, ички

тузилиши, таъми, ҳиди, этининг консистенцияси каби хусусий кўрсаткичларга алоҳида эътибор берилади. Шакл мева-сабзавотларнинг навини белиловчи асосий кўраткич ҳисобланиб, у шу мева ёки сабзавот навига хос бўлиши керак. Айниқса, олма, нок, ўрик, шафтоли, олҳўри цитрус меваларнинг сифатини баҳолашда уларнинг шакли муҳим роль ўйнайди. Масалан, лавлаги, қизил бошли, оқ бошли карамларга стандартда шакли бўйича маълум талаблар кўрсатилмаган. Мева ва сабзавотларнинг сифатин баҳолашда уларнинг ранги ҳам муҳим кўрсаткичлардан бири ҳисобланади. Мева ва сабзавотларнинг ранги уларнинг пишиб етилганлик даражаси ва улар таркибида учрайдиган ранг берувчи моддалар тури ва миқдорига боғлиқ бўлади. Мева ва сабзавотларнинг ранги шу мева ва сабзавот турига мос бўлиши керак. Мева ва сабзавотларнинг янгилиги уларнинг тўқималарининг ҳолатига яъни қанчалик даражада сувини йўқотганлиги ва сақлаганлигига боғлиқ бўлади. Мева ва сабзавотлар сиртинининг ҳолати(қуруқлиги, тозалиги) кўпгина мева-сабзавотларнинг сифатини баҳолашда эътиборга олинади. Мева ва сабзавотлар сиртида ортиқча намликнинг бўлиши фитопатоген микроорганизмларининг тезлик билан ривожланишини вужудга келтиради. Шу сабабли картошка туганагининг сирти тоза, бош пиёзларнинг қобиғи қуриган, меваларнинг сирти ҳам қуруқ бўлиши талаб этилади. Маълумки, картошка туганагига ва илдиз мевали сабзавотлар мевасига ёпишиб қолган қум, лойлар миқдори 1% дан ортиқ бўлмаслиги керак. Ички тузилиши-бу тарвуз, қовун, қовоқ, бақлажон, лавлаги, редиска, шолғом ва шу каби бошқа сабзавотларни баҳолашда эътиборга олинадиган муҳим кўрсаткичлардан бири саналади. Бу кўрсаткични аниқлаганда этининг зичлигига, рангига, бўшлиқ жойларининг мавжудлиги ёки йўқлигига, уруғининг ҳолатига алоҳида эъибор берилади. Пишиб етилганлик даражаси-етилишга мойил бўлган олма, нок, беҳи, помидор каби мева ва сабзавотларнинг сифатини баҳолашда қўлланиладиган

муҳим кўрсаткичдир. Масалан, кечки олмалар, ноклар ва данакли мевалар пишиб етилганлик даражаси бўйича бир ҳил бўлиши, лекин хом ёки ўта пишиб кетган даражада бўлмаслиги керак. Меваларнинг катта-кичиклиги энг катта кўндаланг кесимининг диаметри ёки бир дона меванинг ўртача массаси каби кўрсаткичлар асосида аниқланади. Олма, нок, ўрик, олча, цитрус мевалари, картошка, илдиз мевали сабзавотлар, бош пиёз, саримсоқ, қовоқдош сабзавотлар, помидор ва бошқа кўпгина мева-сабзавотларнинг сифатини баҳолашда уларнинг ўлчамлари муҳим кўрсаткич ҳисобланади. Оқ бошли ва қизил бошли карамларнинг сифатини баҳолашда уларнинг массаси аниқланади. Масалан, қизил бошли карамларнинг 1 донасининг массаси 0,6 кг дан кам бўлмаслиги стандарт талаби билан чегараланган. Мева ва сабзавотларни сифати бўйича саралагандан сўнгра, уларни катта-кичиклиги бўйича ҳам сараланади. Олма, нок, лимон, апельсин, мандарин, данакли мевалар(олча ва олҳўридан ташқари) катта-кичиклиги бўйича сараланади. Мевалар махсус машиналар ёрдамида ёки кўз билан кўриб катта- кичиклиги бўйича сараланади. Уларни саралаганда катта, ўртача катталикда ва кичик каби турларга ажратилади. Мева ва сабзавотларга товар ишлови беришдаги муҳим жараёнлардан бири уларни ўраш ва идишларга жойлаш ҳисобланади. Мева ва сабзавотларни сақлаш ва ташишда уларнинг сифатини сақлашнинг муҳим омилларидан бири айнан уларни ўраб-жойлаш ҳисобланади. Бунда идишларни танлаш мева ва сабзавотларнинг биологик хусусиятларига ва қанча муддат сақланишига боғлиқ бўлади. Мева ва сабзавотларни сақлаш ва ташиш учун қўлланиладиган идишлар енгил, мустаҳкам, қуруқ, тоза, арзон ва энг муҳими ўлчамлари бўйича стандарт талабига жавоб берадиган бўлиши керак. Чакана савдо тармоқларига эса мева ва сабзавотлар кўп ҳолларда пакетларга, сеткаларга қадоқланган ҳолда келтирилади. Меваларни ўраб-жойлаш . Меваларни ўраб-жойлаш учун яшиклар,

саватлар, полиэтилен пакетлари, сеткалар ва махсус контейнерлар ишлатилади. Ўраш воситаси сифатида кўпинча ёғоч қипиқлари, қоғозлар, картон қоғозлари, торф, шоли похоллари, синтетик материаллари ва хоказолардан фойдаланилади. Олмалар сиғими 24-25 кг бўлган яшикларга ёки махсус контейнерларга жойланиб, совутиладиган омборхоналарга сақлаш учун келтирилади. Данакли мевалар сиғими 7-8 кг бўлган яшикларга ёки сиғими 10-12 кг бўлган саватларга жойланиб сақланади. Узумлар узоқ жойларга ташиш ва сақлаш учун сиғими 10 кг гача бўлган очиқ яшикларга жойланади. Бунда яшиклар тагига қоғоз тўшалиши тавсия этилади. Резавор мевалар эса сиғими жуда кичик бўлган (3-5 кг) очиқ яшикларга тўкиб жойланади. Цитрус мевалари сиғими 20 кг гача бўлган яшикларга жойланади. Меваларни жойлашдан олдин яшиклар тагига қоғоз тўшалган бўлиши керак. Меваларнинг яхши жойлашиши учун аввало уларни катта-кичиклигига қараб беш категорияларга сараланади. Бундан ташқари улар битта помологик нав бўлиши талаб этилади. Сабзавотларни жойлаш . Сабзавотларни жойлаш учун контейнерлардан ва яшиклардан фойдаланилади. Сўнгги йилларда эса полиэтилендан тайёрланган ҳар хил идишлардан (пакет, қоп, контейнер, яшик) фойдаланилмоқда. Баъзи бир сабзавотлар (тарвуз, қовун, кечки картошка, кечки карам) эса идишсиз ҳам ташилиши мумкин. Лекин, бу сабзавотларни ҳам идишларда ташишнинг самарадорлиги юқори ҳисобланади. Мева ва сабзавотларни сақлаш жараёнида бўладиган ўзгаришлар Ҳўл мевалар ва сабзавотлар тирик организмлар ҳисобланиб, уларни сақлашнинг турли босқичларида мураккаб ҳаётий жараёнлар давом этади. Ана шу жараёнларни бошқаришни тўғри ташкил қилиш асосидагина уларнинг сақлаш муддатини ошириш ва нобудгарчиликни камайтириш

мумкин бўлади. Мева ва сабзавотларни сақлаш жараёнида турли хил физикавий ва биокимёвий жараёнлар рўй бериб, улар маҳсулотнинг сифатига ва сақланувчанлигига катта таъсир кўрсатади. Бу жараёнлар мева ва сабзавотларда бир-бирига чамбарчарс боғлиқ ҳолда боради ва мева- сабзавотларнинг табиий хоссаларига, пишиб етилганлик даражаси, товар ишлов берилишининг сифати, сақлаш шароитлари ва бошқа омилларга боғлиқ бўлади. Физикавий жараёнлар . Мева ва сабзавотларни сақлаганда рўй берадиган асосий физикавий жараёнларга сувнинг буғланиши, иссиқлик ажралиб чиқиши, ҳароратнинг ўзгариши кабилар киради. Сувнинг буғланиши . Юқорида қайд қилиб ўтганимиздек, мева ва сабзавотлар тирик ҳужайраларининг 80-90% сувдан ташкил топган бўлади. Ана шу сув миқдорининг кўп қисми эркин сув ҳиссасига, камроқ қисми эса боғланган сув ҳиссасига тўғри келади. Мева ва сабзавотларни сақлаганда анна шу эркин сувнинг буғланиб маҳсулотдан чиқиб кетиши сабабли уларнинг вазни камаяди. Мева ва сабзавотлардан сувнинг буғланиши сақлашнинг турли давларида турлича бўлади. Масалан, сақлашнинг дастлабки даврида сувнинг тез буғланиши кузатилади, ўрта давларида секинлашда, сақлашнинг охирида эса яна сув буғланиши тезлашади. Шунингдек, сақланаётган омборхоналарда ҳаво нисбий намлигининг пасайиши ва ҳароратнинг ошиши ҳам сувнинг буғланишини тезлаштиради. Мева ва сабзавотлар таркибидаги сув билан уларнинг буғланиш тезлиги орасида тўғри боғликлик мавжуд бўлмасдан, буғланиш тезлиги ҳароратга, нисбий намликка, мева ва сабзавотларнинг пишганлик даражасига, ҳаво алмашинуви ва бошқа омилларга боғлиқ бўлади. Баъзан эса тескари ҳолатни ҳам кузатиш мумкин, яъни мева ва сабзавотларни ҳавонинг нисбий намлиги жуда юқори бўлган шароитда сақласа, уларда сув миқдори бирмунча кўпайиши ҳам мумкин.

Амалда мева ва сабзавотлар сақлаш жараёнида маълум бир миқдордаги сувни йўқотиб сўлиб қолади. Кўпчилик ҳолларда сўлиш мева ва сабзавотларнинг бутун массасида бормасдан, айрим қисмларидан бошланади. Кўпчилик ҳолларда амалий тадбирлар мева ва сабзавотларнинг буғланишининг олдини олишга қаратилади. Ана шундай тадбирларга омборхоналарда юқори нисбий намликни ушлаб туриш, сабзавотларни қумга кўмиш меваларни қоғозга ва полимер материалларига ўраш каби тадбирларни киритиш мумкин. Шу билан бир қаторда микроорганизмларнинг ривожланишининг олдини олиш учун мева сабзавотларнинг сирти қуруқ бўлиши керак. Шу сабабли ҳўл картошка ва сабзавотларни сақлашга жойлашдан олдин уларни қуритиш талаб этилади. Иссиқлик ажралиши. Сақлаш жараёнида мева ва сабзавотларнинг нафас олиши сабабли иссиқлик ажралиб чиқади. Лекин, нафас олиш жараёнида ҳосил бўлган иссиқлик энергиясининг ҳаммаси ташқарига чиқмайди, балки бир қисми ҳужайраларда бўладиган реакцияларга сарф бўлса, бир қисми АТФ га кимёвий боғланган энергия тарзида тўпланади. Мева ва сабзавотларни сақлаганда ажралиб чиқадиган иссиқлик миқдорини нафас олиш жараёнида чиқадиган СО 2 миқдори орқали ҳисоблаш мумкин. Мева ва сабзавотларнинг кислородли нафас олиш жараёнини қуйидаги умумий формула билан ифодалаш мумкин: С 6 Н 12 О 6 + 6О 2 = 6СО 2 + 6Н 2 О + 674 ккал Мева ва сабзавотларнинг сақлаш ҳароратини, нафас олиш интенсивлиги, маҳсулот вазнининг умумий камайишини билган ҳолда, улардан қанча иссиқлик ажралиб чиққанлигини, ёинки нафас олишга қанча кислород сарф бўлганлигини ҳисоблаб топиш мумкин бўлади. Ҳароратнинг ўзгариши . Юқорида келтирилган формуладан шу нарсани англаш мумкинки, нафас олиш жараёнида ажралиб чиққан иссиқлик

энергияси маълум даражада маҳсулотнинг ҳароратини ҳам маълум даражада ўзгартиради. Шу сабабли мева ва сабзавотларни совутиш йўли билан сақлаганда ана шу ажралиб чиқадиган иссиқлик энергиясини ҳам ҳисобга олиш зарур бўлади. Мева ва сабзавотларни паст ҳароратда (0 0 С га яқин) узоқ муддат сақлаганда ҳужайралар ичидаги метаболизм жараёнининг интенсивлиги пасаяди,уларнинг етилиб пишиш жараёни секинлашади, нафас олишга сарф бўладиган моддалар миқдори ҳам анча камайиб, микроорганизмлар фаолияти ҳам бирмунча тўхтайди. Лекин, мева ва сабзавотларни совутиладиган омборхоналарда сақлаганда ҳароратни музлаш даражасигача пасайтириш тавсия этилмайди. Физиологик-биокимёвий жараёнлар . Мева ва сабзавотларни сақлаганда рўй берадиган энг муҳим физиологик-биокимёвий жараёнларга уларнинг кимёвий таркибининг ўзгариши ва нафас олиш киради. Кимёвий таркибининг ўзгариши. Бу жараёнларни ҳам биокимёвий жараёнларга киритиш мумкин, чунки дастлаб мева ва сабзавотлар таркибида борадиган ўзгаришлар хилма-хил ферментлар таъсирида рўй беради. Мева ва сабзавотларни йиғиштириб олингандан кейин нафас олиш учун сарф бўладиган углеводлар миқдорининг ўзгариши айниқса аҳамиятлидир. Кўпчилик меваларда ва сабзавотлар таркибида бўладиган полисахарид крахмал гидрозланиб глюкозага парчаланади. Натижада мева ва сабзавотлар таркибида умумий қанд миқдори ошади. Шунингдек, сахароза, протопектин, гемицеллюлоза, органик кислоталар миқдори ҳам камаяди, лекин сувда эрийдиган пектин миқдори ортади. Протопектинннинг сувда эрийдиган пектинга айланиши натижасида мевалар юмшаб қолади. Лекин, углеводларнинг гидрозланиш тезлиги бу ўзгаришларнинг характери мева ва сабзавотларнинг турига, навига, сақлаш шароитига, пишганлик даражасига ва бошқа омилларга боғлиқ бўлади. Масалан, олмаларнинг қишги навини узоқ сақлаганда инверт қандининг миқдори ортсада, сахароза миқдори деярли ўзгаришсиз қолади. Умумий қанд миқдорининг ортиши нафақат

крахмалнинг қандга айланиши натижасида рўй беради, балки гемицеллюлоза ва пектин моддаларининг гидрозланиши натижасида ҳам қанд миқдори ортади. Ловия, горох, қанд олиш учун қўлланиладиган маккажўхориларни сақлаганда эса тескари, яъни қанднинг крахмалга айланиш ҳолатини кузатиш мумкин. Картошкани сақлаганда эса крахмалнинг гидрозланиб қанд ҳосил қилиши ва аксинча, қанднинг крахмалга айланиш каби жараёнлар рўй беради. Мева ва сабзавотларни сақлаганда аслида умумий кислоталиги камаяди. Лекин, баъзи бир тур органик кислоталар миқдори ва трикарбон кислоталарининг Кребс циклида иштирок этиши натижасида ортиши мумкин. Меваларда кислота миқдорининг ўзгариши уларда Р Н кўрсаткичининг ортишига сабаб бўлади. Мева ва сабзавотларда кислоталар миқдорининг камайишини уларнинг нафас олиш жараёнига сарф бўлиши билан ҳам тушунтирилади. Меваларни сақлаганда уларнинг сифатига пектин комплексидаги ўзгаришлар ҳам катта таъсир кўрсатади. Пектин моддалари миқдорининг камайиши ҳам нафас олиш жараёни билан изоҳланади. Пишиб етилиб кетган меваларда эса пектин моддаси полигалактурон кислотасигача парчаланиши кузатилади. Мева ва сабзавотларни сақлаганда уларнинг таркибидаги клетчатка миқдори деярли ўзгармайди, лекин полифенол моддаларининг миқдорининг камайиши натижасида уларнинг таъм кўрсаткичлари ҳам бир мунча ўзгаради. Мева ва сабзавотларни сақлаганда уларнинг таркибидаги витаминларда ҳам маълум даражада ўзгаришлар бўлади. Масалан, С витамини миқдори сақлаш жараёнида узлуксиз равишда камайиб боради. Пигментлардан эса хлорофилл миқдори камайиб, каротиноидлар миқдори эса ортади. Мева ва сабзавотларнинг нафас олиши . Нафас олиш жараёни уларнинг

атроф муҳит билан ўзаро таъсирининг асосий шакли ҳисобланади. Нафас олиш сақлашнинг маълум бир даврида мева ва сабзавотлар ҳолатини объектив эттиради. Кислородли (аэроб) нафас олишнинг схемаси одатда қуйидагича изоҳланади. С 6 Н 12 О 6 + 6О 2 =6СО 2 + 6Н 2 О + 674 ккал Нафас олишнинг биологик роли шундан иборатки, у мева ва сабзавотлар тирик тўқимасини ҳаёт фаолияти учун зарур бўладиган энергия билан таъминлайди. Нафас олиш жараёнига қанд ва бошқа моддаларнинг сарф бўлиши натижасида мева ва сабзавотларнинг массаси камаяди ва бу камайиш табиий камайиш деб юритилади. Бу йўқотишни нафас олиш ва сувнинг буғланиш жараёнларини бошқариш орқали камайтириш мумкин,бу эса катта амалий аҳамият касб этади. Нафас олиш жараёни жуда мураккаб ҳисобланади, бу жараёнда кўплаб ферментлар иштирок этади. Юқорида келтирилган формуладан кўриниб турибдики, нафас олиш жараёнининнг охирги маҳсулоти карбонат ангидрид гази ва сув ҳисобланади. Шундай қилиб 1 грамм-молекула гексозлар оксидланганда 674 ккал ёки 2824 кДж энергия ажралиб чиқади. Меваларни сақлаш Мевалар сунъий совутиладиган омборхоналарда ва бошқариладиган газ муҳити мавжуд бўлган совутгич камераларида сақланади. Уруқли меваларни сақлаш . Ёзги ва кузги олма олма навлари 0?-0,5 0 С да, қишги олма навлари эса 0?-1 0 С ҳароратда ва хавонинг нисбий намлиги 90-95 % бўлган шароитда сақланади. Олманинг баъзи навлари (Оқ розмарин, Антоновка ва бошқалар) 0 0 С дан юқори ҳароратда сақланганда яхши етилади, 0 0 С дан паст ҳароратда эса

улар загар касаллигига чалинади. Халқаро стандартлаштириш ташкилоти(ИСО) олмаларни навига қараб 0 0 С дан юқори, яъни 0 0 С дан 1 0 С гача, 0 0 дан +2 0 С гача ва +3 0 С дан +4 0 С гача интервал ҳароратларда сақлашни тавсия этади. Олмаларни холодилникларда ўзгартирилган газ муҳитида сақлаганда кўпинча ҳарорат 0 0 дан юқори, ҳавонинг нисбий намлиги эса 90-95 % бўлиши керак. 0 0 С дан паст ҳароратда меваларнинг корбонат ангидрид газига нисбатан сезувчанлиги ортади ва бу физиологик ўзгаришларни вужудга келтиради. Ҳар қандай шароитда ҳам олмаларнингсақланувчанлиги кўп ҳолларда навига ва пишиш муддатига боғлиқ бўлади. Эртапишар ёзги олма навлари бир неча кунгина, холодилникларда бир ойгача сақланади. Қулай шаро- итларда ташиб келтирилган кузги олма навлари холодилникларда 1,5-2,0 ой- гача, олмаларнинг қишги навлари эса 6–7 ой, баъзи бир узоқ сақла- нувчанликка эга бўлган навлари эса янги ҳосилгача ҳам сақланиши мумкин. Нок олмага қараганда бирмунча юқори ҳароратда сақланиши керак. Нокларни сақлаш учун қулай ҳарорат уларнинг нави ва пишиб етилганлик даражасига қараб -1 0 С дан +4 0 С гача, ҳавонинг нисбий намлиги эса 85-90% ҳисобланади. Пишиб етилганлик даражаси бўйича узишга яроқли ҳолатга келган нокларни бироз юқорироқ ҳароратда (+1 0 ?+4 0 С) сақлаш мақсадга мувофиқдир, чунки бундай паст ҳароратда сақлаганда уларда пишиб етилиш жараёнлари рўй бермайди. Нокларнинг сақлануванлиги сақлаш шароитларидан ташқари уларнинг эртапишар ёки кечпишарлигига ҳам боғлиқ бўлади. Масалан, ёзги нок навлари 1-2 ҳафта, кузги навлари 1-2 ой сақланса, қишги навлари эса 5-6 ой муддатида сақланади. Узоқ муддат сақлашга фақатгина яхши сақланув- чанликка эга ва обдон товар ишловидан ўтган нок меваларигина қўйилади. Совутгич камераларида ва омборхоналарда данакли мевалар яшикларга жойланиб, яшиклар эса тагликларга бир неча қатор қилиб терган ҳолда сақланади. Шунингдек, олмалар 250 кг сиғимга эга бўлган махсус

контейнерда ҳам сақланади. Ҳароратни кузатиб бориш учун совутгич камераларига термометр ўрнатилиши керак. Данакли меваларни сақлаш . Сақлашга қўйилаётган мевалар қуруқ, соғлом, жароғатланмаган, кўз билан кўриб бўладиган касалликлар билан касалланмаган бўлиши керак. Данакли меваларни сақлаш учун энг қулай ҳарорат 0?-1 0 С, ҳавонинг нисбий намлиги эса 90 % атрофида бўлиши керак. Шундай ҳароратда ва ҳавонинг нисбий намлигида олчалар 2-3 ҳафта, гилослар-10 суткагача, ўрик, олҳўри ва шафтолилар эса бир ойгача сақланади. Узумларни ва резавор меваларни сақлаш . Узумларни совутиладиган омборхоналарда сақлаганда ҳароратни 0 0 ?–1 0 С ва нисбий намликни эса 85-90 % атрофида ушлаб туриш керак. Яхши сақланадиган узумларни 5-6 ой сақлаш мумкин. Узумларни етиштирилаётган жойларда сақлашга қўйиш, ташиб келтирилган узумларни сақлашга нисбатан яхши натижа беради. Узумларининг яхши сақланувчанлигини таъминлаш учун, узум йиғиштириб олгандан кейин авал махсус камераларда 8-10 соат давомида 5- 8 0 С гача совутилади. Сўнгра эса доимий сақлаш камераларига жўнатилади. У ерда ҳарорат 0?+1 0 С ва ҳавонинг нисбий намлиги 85-90 % бўлиши тавсия этилади. Узумларнинг сақлашга яроқлилиги кўп ҳолларда уларнинг навига боғлиқ бўлади. Вино ишлаб чиқаришга ва қуритишга мўлжалланган узум навлари мевасининг пўстлоғи жуда юпқа бўлганлиги сабабли ташишга яроқсиз бўлиб, яхши сақланмайди. Республикамизда етиштириладиган Нимранг, Тойфи каби узум навлари яхши сақланадиган узум навларидан ҳисобланади. Узоқ сақлаш учун мўлжалланган узумлар хўраки навлари бўлиши, ҳамда улар яхши пишиб етилган (лекин жуда эзилиб кетмаган), соғлом, жароҳатланмаган, касаллик аломатлари ҳам бўлмаслиги керак. Узумларнинг сақлаш муддатини узайтириш учун баъзи ҳолларда К 2 SO 3

(калий метабисульфит) дан ҳам фойдаланилади. Яшикларнинг тагига К 2 SO 3 аралаштирилган ёғоч қириндиси тўшалади. Сақлаш жараёнида К 2 SO 3 парчаланиб SO 2 газини ажратиб чиқаради. Натижада, бу газ антисептик хусусиятига эга бўлганлиги туфайли микроорганизмларнинг ривожланишига қарши таъсир кўрсатади. Узумларни бундай усул билан сақлаганда уларнинг сақланиш муддати 1,0-1,5 ойга узайиши аниқланган. Узумдан ташқари бошқа резавор меваларни сақлаш учун энг қулай ҳарорат 0?-0,5 0 С ҳисобланади. Бу ерда ҳавонинг нисбий намлиги 90-95 % бўлиши мақсадга мувофиқ ҳисобланади. Цитрус меваларини сақлаш . Узоқ сақлаш учун фақат соғлом мевалар танланади. Мева партияларида нуқсонларга эга бўлган мевалар массаси 2% дан ортиқ бўлмаслиги керак. Лимон ва апельсинларни сақлашда эса уларни тоза қоғозга ўраб сақлаш ҳам мумкин. Яхши пишиб етилмаган лимонларни 2-3 0 С да, апельсин ва мандаринларни эса 1-2 0 С да сақлаш тавсия этилади. Яхши пишиб етилмаган цитрус меваларини нисбат юқорироқ ҳароратда сақлаш тавсия этилади. Фақатгина ана шундай шароитда сақлансагина, уларда пишиб етилиш жараёни рўй беради. Ҳамма цитрус меваларини сақлаганда ҳавонинг нисбий намлигини 85-90% да ушлаб туриш мақсадга мувофиқдир. Банан ва ананасларни сақлаш . Бу тропик меваларни узоқ сақлаш учун уларни дарахтдан хом ҳолида узилади. Бу меваларни истеъмолчиларга етказиб бериш жараёнида уларда етилиш жараёни рўй беради ва истеъмолга яроқли ҳолатга келади. Бу меваларнинг етилишидаги асосий жараён крахмалнинг гидролизланиб қанд моддасига айланиши ҳисобланади. Бу меваларни тропик мамлакатлардан ташиб келтиришда бананлар учун ҳарорат 12-14 0 С, ананаслар учун эса 8-9 0 С бўлиши керак. Магазинларда банан ва ананасларни сақлашда ҳаво ҳароратини 8-10 0 С да ушлаб туриш мақсадга мувофиқдир.

Мева ва сабзавотларни ўзгартирилган газ муҳитида сақлаш Кейинги йилларда мева ва сабзавотларни ўзгартирилган газ муҳитида сақлашга катта эътибор берилмоқда. Маълумки, биз нафас олинаётган хавонинг таркибида 78 % N 2 , 21 % О 2 , 0,2-0,3 % СО 2 ва бошқа газлар бўлади. Ўзгартирилган газ муҳити деганда шундай газ муҳити тушуниладики, бунда ҳавонинг таркибидаги карбонат ангидрид миқдори кўпайтирилиб, кислороднинг миқдори эса камайтирилади. Мева сабзавотни сақлаётган омборхоналар ҳавосининг газ муҳити шу тариқа ўзгартирилади. Маҳсулотларни карбонат ангидрид юқори ва кислород миқдори паст бўлган шароитда сақлаш уларда рўй берадиган биокимёвий, хусусан, нафас олиш жараёнини сусайтиради. Худди шунингдек, бундай шароитда кимёвий жараёнларниннг бориши ҳам анча секинлашади. Бу эса нафас олишга сарф бўладиган қанд, органик кислоталар ва бошқа фаол моддаларнинг миқдорини бирмунча камайтиради. Хар бир мева ёки сабзавот навлари учун ўзгартирилган газ миҳити экспериментал тадқиқотлар асосида аниқланади. Масалан, Халқаро стандартлаш ташкилот (ISO) нок сақлаш учун уч гуруҳ ўзгартирилган газ муҳитини тавсия этади (%): I II III CO 2 -5 CO 2 -7-10 CO 2 -7-10 O 2 -2 O 2 -10-13 O 2 -5 N 2 -93 N 2 -80 N 2 -85-88 Бу газ муҳити ҳар бир мамлакатнинг маҳалий шароитини хисобга олган холда ўзгартирилиши мумкин. Ўзгартирилган газ муҳити махсус газ муҳитини бошқариш мумкин бўлган махсус совутгич камералари қуриш йўли билан, мева сабзавотларни полимер плёнкаларда сақлаш асосида амалга оширилади. Сўнгги йиларда олиб борилган илмий тадқиқот ишларнинг натижалари шуни кўрсатадики, мева ва сабзавотларни ўзгартирилган газ

муҳитида сақлаганда биринчидан, уларнинг сақланиш муддатлари қарийиб икки маротабага ортади, иккинчидан, стандарт маҳсулотнинг чиқиш дара- жаси кўпайиб, ундан қанд моддалари, органик кислоталар, пектин мода-лари, витаминлар ва бошқа биологик фаол моддалар миқдори бошқа усуллар билан сақлангандагига қараганда сезиларли даражада сақланиб қолади. Картошка ва сабзавотларни сақлаш Картошкаларни сақлаш режимлари уларнинг биологик хоссаларига боғлиқ бўлади. Картошка таркибидаги крахмал ҳар хил ферментлар таъсирида ўзгаради. Бу ўзгаришлар картошкани сақлаш шароитлари, етилиб пишганлик даражаси ва нав турларига боғлиқ бўлади. Углеводлар алмашувида асосан учта реакция характерли ҳисобланади: крахмалнинг қандгача парчаланиши; қандларнинг нафас олиш жараёнига сарф бўлиши; қанднинг аксинча яна крахмалга айланиш реакцияси. Бу реакцияларнинг тезлиги ҳароратнинг кўтарилиши билан ортиб боради ва аксинча пасайиши билан камаяди. Масалан, сақлаш ҳароратининг 20 0 С дан 0 0 С гача пасайиши натижасида қанднинг нафас олиш жараёнига сарф бўлиши 3 мартага, қанднинг крахмалга айланиш тезлиги 20 мартага, крахмалнинг қандда айланиш тезлиги эса 1/3 мартага камайиши кузатилади. Бу реакция тезлигининг ҳар хил бўлиши, реакцияларда иштирок этувчи ферментларнинг ҳар хил ҳароратда бир- биридан кескин даражада фарқ қилишидадир. Картошкани паст ҳароратда, масалан 0 0 С да сақлаганда улар таркибида 3-4 фоизгача, баъзан 6-7 фоизгача қанд моддаси тўпланади. Картошка таркибида қанд моддасининг миқдори 2 % дан кўпроқ бўлса, у ҳолда картошкада ширин таъм дарҳол сезилади. Агар 0 0 С атрофида сақланган картошкани бир неча вақт давомида уй ҳароратида ушлаб турилса, қанд миқдори қанднинг крахмалга айланиши ва нафас олишга сарф бўлаётган қанднинг ортиши ҳисобига сезиларли даражада камаяди.

Картошкани 10 0 С да сақлаб, унинг таркибида қанд моддаси тўпланишининг олдини олиш мумкин, 4-5 0 С да сақлаб эса крахмалнинг қандга айланишини кескин камайтириш мумкин. Шу сабабли амалиётда картошкани 4 0 С да сақлаш тавсия этилади. Бундай шароитда картошка яхши сақланади ва уларда бўладиган нобудгарчиликлар ҳам кескин камаяди. Картошкада қанд моддасининг тўпланиши мақсадга мувофиқ эмас. Бунинг сабаби шундаки, бундай картошкалардан қовуриб овқат тайёрланганда қайтарувчанлик хусусиятига эга бўлган қандларнинг эркин аминокислоталар билан реакцияга бориши ҳисобига маҳсулот қора-қўнғир ранг пайдо қилади. Натижада, маҳсулотнинг таъми ёмонлашиб, ҳазм бўлиши даражаси ҳам бирмунча камайиб кетади. Бу жараённинг боришини картошкани сақлашда қулай шароит яратиш йўли билан бошқариш мумкин, уларни 2 0 С дан 4 0 С гача ҳароратда сақлаганда микроорганизмларнинг ривожланиши кескин камайиб, қанд ҳосил бўлиш даражаси ҳам кескин сусаяди. Картошкаларда сақлаганда шамоллатишнинг актив усулидан фойдаланиш энг юқори самара беради. Бунинг сабаби шундаки, бу шароитда ҳўл картошкалар қурийди, механик жароҳатланган жойлар битиб картошканинг сақланувчанлиги ортади. Картошка сақланиши уч даврга бўлинади: йиғиштириб олингандан кейинги – даволаниш даври, совутиш даври ва асосий сақлаш даври. Йиғиштириб олингандан кейинги (даволаниш) даври 14-20 кунгача давом этади. Бу даврда картошканинг механик жароҳатланган жойларига ҳаво кислороди эркин таъсир этиб туриши карак ва ҳарорат 10-18 0 С бўлиши тавсия этилади. Ана шундай шароитда механик жароҳатлар яхши битади. Совутиш даврида картошкани сақлаш ҳарорати 10-20 0 С дан 20-40 кун давомида аста-секинлик билан 3-4 0 С гача туширилади. Бу ерда картошка туганаклари орасида ҳавонинг нисбий намлиги 90-95 %ни ташкил этиши керак. Сақлашнинг асосий даврида картошка массасида ҳарорат 2-4 0 С

атрофида, ҳавонинг нисбий намлиги эса 90-95 % бўлиши керак. Бундай шароитда картошкаларни сифати, нави ва сақлаш режимларига қараб 6 ойдан 9 ойгача сақлаш мумкин. Картошка туганаклари орасидаги газ муҳити СО 2 ва О 2 газларининг керакли нисбатини шамоллатишнинг актив усулидан фойдаланиш орқали ушлаб туриш мумкин. Картошкани сақлаганда П.Ф. Соколов маълумоти бўйича энг қулай муҳит, бу 16-18 % О 2 ва 2-3 % СО 2 бўлган муҳит ҳисобланади. Шунингдек, хўжаликларда картошкаларни совутилмасдан табиий шамоллатиладиган омборхоналарда, бурт ва траншеяларга кўмиб сақланади. Ҳозирги кунда картошкалар катта ҳажмда махсус картошка сақлаш омборхоналарида контейнерларда актив шамоллатиш усулидан фойдаланиб сақланмоқда. Бу усулнинг иқтисодий самарадорлиги бошқа усулларга нисбатан анча юқори ҳисобланад. Илдизмевали сабзавотларни сақлаш . Сабзининг юмшоқ пўстлоқ билан қопланган тўқималари эса яхши ҳаво ўтказувчанлик хусусиятига эга. Шу сабабли ёмон шароитда сақланганда сабзи сувини йўқотиб, сўлиб қолади ва тезда касалликка чалинади. Узоқ сақлаш учун соғлом, жароҳатланмаган, яхши етилган сабзиларгина яроқли ҳисобланади. Яхши пишиб етилган сабзилар сахарозанинг миқдори кўплиги билан характерланади. Сабзиларнинг сақлаш шароитлари уларни сўлишдан сақлай олиши керак. Айнан шу талабга намроқ қум ёрдамида сақлаш, полимер материаллари ёрдамида сақлаш усуллари жавоб беради. Умуман сабзиларни сақлаш учун ҳарорат 0 0 С дан -1 0 С гача, ҳавонинг нисбий намлиги эса 90-95 % бўлиши тавсия этилади. Температурани -1 0 С дан пастга тушириш жуда хавфли ҳисобланади, чунки сабзи -1 0 ? - 2 0 С да музлайди. Сабзиларнинг озроқ даражада музлашига ҳам йўл қўйилмаслиги керак. Музлаган сабзиларни муздан туширгандан кейин уларнинг ташқи кўринишида маълум ўзгаришлар сезилмасада, уларнинг ички ҳужайра структуралари бузилади ва кейинчалик бундай сабзилар тезда чирийди.

Актив шамоллатиладиган омборхоналарда сабзилар 1,5-2,0 м баландликда тўкиб сақланади. Уларнинг даволаниш даври 7-13 0 С ҳароратда 7-10 кун давом этади. Сабзилар 0 0 ?1 0 С ҳароратда ва ҳавонинг нисбий намлиги 90-95 % бўлган шароитда 6-8 ой давомида сақланади. Шунингдек, сабзиларни табиий шамоллатиладиган омборхоналарда сиғими 280-290 кг бўлган контейнерлар ва сиғими 25-30 кг бўлган яшикларга жойлаб ҳам сақлаш мумкин. Сабзиларни тагига пленка тўшалган контейнер ва яшикларга солиб сақлаш ҳам яхши натижалар беради. Сабзиларни бурт ва траншеяларда ёки идишларда қум тўкиб сақлаш ҳам ижобий натижалар бериши кузатилган. Илдизмевали сабзавотлардан қанд лавлаги, шолғомлар ҳам худди сабзи сингари сақланади. Карамларни сақлаш . Оқбошли карамларнинг сақланувчанлиги биринчи навбатда хўжалик-ботаник навлари, сақлашга қўйиладиган карам бошларининг сифати, сақлаш шароитлари ва муддатлари билан белгиланади. Сақлашга қўйилаётган карамлар соғлом, жароҳатланмаган, музламаган, кўк барглари карам бошига маҳкам ёпишиб турган бўлиши керак. Оқбошли карамларни сақлаш учун энг қулай ҳарорат 0?-1 0 С ҳисобланади. Бундай ҳароратда карам бошида микроорганизмларнинг ривожланиш жараёни жуда секин боради, бундан баланд ҳароратда эса замбуруғларнинг ривожланиш эҳтимоли ортиб боради. Карамлар сунъий совитиладиган омборхоналарда сақлаганда ҳавонинг нисбий намлиги 90-96 % бўлиши тавсия этилади. Шундай шароитда карамларни 7-8 ой давомида сақлаш мумкин бўлади. Шунингдек, карамларни табиий шамоллатиладиган омборхоналарда контейнер ва яшикларга жойлаб ҳам сақлаш мумкин. Пиёз ва саримсоқларни сақлаш . Узоқ муддат сақлаш учун яхши пишиб етилган, болдоғи қуритилган бош пиёзлар қўлланилади. Пиёзларни сақлаганда фарқ қилувчи белгиларидан бири шундаки, уларни сақлаганда ҳавонинг нисбий намлиги бошқа сабзавотларни сақлашдагидек 90-95 % эмас, балки 75-80 % бўлиши керак. Ҳавонинг нисбий намлиги баланд бўлган шароитда пиёз болдоғи намланиб, тезда чирий

бошлайди ёки бундай пиёзлар ўсишга мойил бўлиб қолади. Шу сабабли узоқ сақлашга мўлжалланган бош пиёзларни сақлашга жойлашдан олдин албатта қуритилади. Озиқ-овқатга ишлатиладиган пиёз ва саримсоқларни сақлаш учун энг қулай ҳарорат -1 0 С?-3 0 С ҳисобланади. Бундай ҳароратда пиёзларнинг нафас олиш тезлиги сусаяди ва нобудгарчилик жуда камаяди. Пиёз ва саримсоқлар актив шамоллатиладиган совутиладиган ва совутилмайдиган омборхоналарда яшиклар ва контейнерларга жойлаб сақланади. Шунингдек, пиёз ва саримсоқлар стеллажларга 30 см гача қалинликда тўкиб ва сеткаларга солиб ҳам сақланади. Пиёз ва саримсоқларни бошқа сабзавотлар сақланаётган омборхоналарда сақлаш тавсия этилмайди. Саримсоқларни сақлашда парафин эритмасидан фойдаланиш бўйича ҳам тавсиялар мавжуд. Бунда яхши қуритилган ва сараланган саримсоқлар капрон ёки пахта газламасидан тайёрланган сеткаларга (3-5 кг сиғимли) жойланиб-боғланади ва парафин эритмасига туширилади. Бунда саримсоқ бошлари сиртида юпқа парафин қатлами ҳосил бўлади ва бу қатлам саримсоқни бузилишдан ва қуришидан сақлайди. Кейин эса саримсоқли сеткалар яшикларга жойланади. Яшиклар ўз навбатида тагликларга терилади ва 0?-1 0 С ҳароратда сақлашга қўйилади. Бунда ҳавонинг нисбий намлиги 80 % дан ортиқ бўлмаслиги керак. Қовоқ, қовун ва тарвузларни сақлаш . Қовоқларни 1 0 С дан 15 0 С гача бўлган ҳарорат ва ҳавонинг нисбий намлиги 70-75 % бўлган шароитда баҳоргача сақлаш мумкин. Тарвузларнинг сақлашга чидамли навларини 2?4 0 С да ва ҳавонинг нисбий намлиги 80-85% бўлган шароитда 3 ойгача сақлаш мумкин. Шунингдек, тарвузларни катта ҳажми контейнерларда сақлаш усули ҳам мавжуд. Қовунлар яшиклар, стеллажларга жойлаб ёки осиб қўйилган ҳолда сақланади. Бунда ҳарорат 0?+2 0 С ва ҳавонинг нисбий намлиги 90% атрофида бўлиши тавсия этилади.

Помидорларни сақлаш . Помидорлар узоқ сақланмайдиган маҳсулотлардан ҳисобланади. Аммо, уларни унча пишиб етилмаган ҳолда йиғиштириб олиб секинлик билан етилтириб ва сўнгра пишган помидорларни 0 0 С атрофида сақлаш асосида уларнинг сақлаш муддатини бирмунча узайтириш мумкин.

Адабиётлар : 1. «Ўзбекистон иқтисодиёти» ахборот ва таҳлилий шарҳ 2005 йил. Тошкент, Ўзбекистон, 2006. 2. Нормахматов Р. Озиқ-овқат маҳсулотлари товаршунослиги. Тошкент, «Шарқ» нашриёт-матбаа акциядорлик компанияси бош муҳаррияти, 2002. 3. Нормахматов Р., Вакил М.М. Ценность плодов хурмы. Ж. Сельское хозяйство Узбекистана, 1998, №1, с. 22-23. 4. Нормахматов Р. Абрикосы и персики – источник каротина. Ж. Сельское хозяйство Узбекистана, 1998, №5-6, с. 47. 5. Нормахматов Р. Макро и микроэлементы в плодах граната и хурмы Узбекистана. Ж. Хранение и переработка сельхоз сыря, 2001, №6, с. 37- 38. Российская Академия сельскохозяйственных наук. 6. Нормахматов Р., Отамурадов К.О., Ахмеджанова Ф.А., Маљсудов Т.М. Товаршунослик. Тошкент, Меќнат, 2004 й. 7. Справочные таблицы содержания основных пищевых веществ и энергетической ценности пищевых продуктов. М.: Во Агропромиздат, 1987. 8. Останақулов Т.Э. Сабзавоб экинлари биологияси ва ўстириш технологияси. Тошкент, 1997. 9. Чепурной И.П. Заготовка и переработка меда. М.: Во Агропромиздат, 1987. 10. Чудаков В.Г. Технология продуктов пчеловодства. М.: Колос, 1979. 11. Теплов В.И., Панесенко В.А. Товароведение и экспертиза животноводческого сырья. Издательство Дашков и К, 2006.

O'xshashlar

Мева ва сабзавот маринадлари

Қайта ишланган мевалар ва сабзавотлар

Сабзавот ва меваларни қайта ишлаб тайёрланган маҳсулотлар

Озиқ-овқат маҳсулотларини сифати ва уни баҳолаш усуллари

Қуритиш технологиясининг аҳамияти