ГЎШТ - Oziq-ovqat texnologiyasi - Referatlar

ГЎШТ

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

522 KB

Ko'chirib olish

ГЎШТ, СУТ МАҲСУЛОТЛАРИ КИМЁСИ Режа: 1. Қишлоқ хўжалик ҳайвонларининг биологик хусусиятлари (морфологияси ва физиологияси) 2. Гўштни қайта ишлаш жараёнида олинадиган маҳсулотлардан фойдаланиш 3. Ч орва молларининг эндокрин-фермент маҳсулот - лари ва уларга дастлабки ишлов бериш 4. Чорва моллари қўшимча маҳсулотларидан тиббиётда ва халқ хўжалигида фойдаланиш 5. Сутнинг кимёвий, физик ҳамда биокимёвий хоссалари ва хусусиятлари 6. Ё т микрофлорани инактивация қилиш 7. Ферментланган сут маҳсулотлари учун бактериал препаратлар

1. Қишлоқ хўжалик ҳайвонларининг биологик хусусиятлари (морфологияси ва физиологияси) Чорвачиликни саноат асосида ривожлантириш барча мутахассислар қишлоқ хўжалик ҳайвонлари ва паррандаларнинг биологик хусусиятларини пухта билишларини тақозо этади. Бу эса уларни боқиш, серпуштлиги ва маҳсулдорлигини ошириш, улардан унумли фойдаланиш, оз меҳнат сарфлаб, кўп ва сифатли маҳсулот етиштириш ҳамда уларни йирик чорвачилик комплекслари шароитида тўғри бошқариш имконини беради. Қишлоқ хўжалик ҳайвонлари ва паррандаларнинг биологик хусусиятларини ўрганишда морфология ҳамда физиологияси муҳим ўрин тутади. Морфология организмнинг шаклини ва тузилишини ўрганадиган фан бўлгани ҳолда, анатомия, цитология, гистология ва эмбриологияни ўз ичига қамраб олади. Физиология организмнинг ҳаётий фаолиятини, система ва органларининг вазифасини ўрганадиган фандир. Бунда чорва молларидан (маҳсулдорлигини пасайтирмаган ҳолда) имкони борича узоқ йиллар давомида фойдаланиш, кўпроқ соғлом насл етиштириш, уларнинг соғлиғига салбий таъсир этувчи омилларни аниқлаш ва уларнинг олдини олиш чора- тадбирлари амалга оширилади. Биокимё ва биофизика фанлари ҳам чорвачиликни ривожлантиришда муҳим аҳамиятга эга, чунки биокимё тирик организмнинг ҳаёт фаолиятида юз берадиган миқдор ўзгаришларидаги моддалар таркиби ва хусусиятларини аниқлашга имкон берса, биофизика тирик организмда юз берадиган физик ва физик-кимёвий жараёнларни ўргатади. Организмнинг тузилиши ва функцияси тўғрисида қисқача тушунча Барча ҳайвон ва паррандаларнинг танаси ҳужайралардан ва ҳужайрасиз (синтиций, симпласт ва ҳужайралараро) моддалардан ташкил топган. Синтиций — ўсимталари ўзаро бирлашиб кетган тўрсимон структура ретикуляр тўқима). Симпласт — протоплазма ва ядродан ташкил топган бўлиб, ҳужайра сифатида аниқлаб бўлмайди (масалан, скёлет, мускул толалари). Ҳ ужайралараро моддалар — асосан аморф моддадан ва турли хил толалардан иборат. Организмдаги барча тўқималар ҳужайрали ва ҳужайрасиз структуралардан ташкил топган бўлиб, моддалар алмашинуви, келиб чиқиши ва тузилишига кўра, ўзига хос тарихий ва индивидуал ривожланишга эга. Ҳар бир тўқима эмбрион қаватларидан вужудга келади. Тўқималар асосан 4 гуруҳга: эпителий ёки қопловчи тўқима; таянч- озиқлантирувчи тўқима (қон, лимфа, тўрсимон тўқима, бириктирувчи тоғай ва суяклар); мускул тўқимаси ва нерв тўқимасига бўлинади. Эпителий ёки қопловчи тўқима эмбрионнинг учала (экто, мезо ва эндодерма) қаватидан ҳосил бўлади. Эктодерма қаватидан терини қопловчи эпидермис; эндодермадан ичак, нафас олиш органлари ва сийдик пуфагининг шилиқ қаватини қопловчи эпителий; мезодермадан ички бўшлиқ, зардоб парданинг юзаси, кўкрак ва юрак олди бўшлиғи деворини қопловчи эпителий ривожланади.

Эпителий тўқимаси организмнинг ташқи муҳит билан алоқасини таъминлайди ва ҳимоя вазифасини бажаради. У организмнинг ташқи муҳит билан бевосита алоқадор бўлган найсимон органларининг ички қаватига жойлашган. Баъзан секреция, экскреция ва шимиш вазифаларини бажаради. Эпителий тўқималари бир-бирига зич ҳолда жойлашган. Қа- ватларининг сонига кўра, бир қаватли (ясси, кубсимон, цилиндрсимон) ва кўп қаватли (ясси ва оралиқ) эпителий бўлади. Таянч-озиқлантирувчи тўқима асосан ҳужайралар ва ҳужайралараро моддалардан ташкил топган бўлиб, озиқлантириш, таянч ҳамда ҳимоя вазифасини бажаради. Катта ёшдаги ҳайвонларнинг таянч-озиқлантирувчи тўқимасига қон, лимфа ва ҳар хил тўрсимон бириктирувчи тўқималар (тоғай, ёғ ва суяклар) киради. Мускул тўқимаси қисқарувчан миофибрилл толалардан ташкил топгани ҳолда, қўзғатувчи импульслар таъсирида ҳаракатга келади. Мускул тўқимаси келиб чиқиши, физиологик хоссалари ва тузилишига кўра уч гуруҳга: силлиқ мускул, кўндаланг-тарғил мускул ва юрак мускулига бўлинади. Силлиқ мускуллар асосан қон томирлар деворида, шунингдек, найсимон ички органлар (ошқозон, ичак, бачадон)нинг девор қисмида, терида учравди. Кўндаланг-тарғил мускуллар асосан скелет мускулларидир; тил мускули, кўз соққасини ва ҳиқилдоқни ҳаракатга келтирувчи мускуллар ҳам шу группага киради. Улар тез қисқариш хусусиятига эга. Юрак мускуллари муҳим қават - миокардни ташкил қилади. Улар автоматик равишда ишлайди. Юрак мускулларининг кўндаланг-тарғил мускуллардан фарқи шундаки, юрак мускули толаларининг ўзаги уларнинг қисқарувчи қисмига, миофибриллар эса ўзак атрофига, яъни сарколеммага яқин жойлашади. Кавш қайтарувчи ҳайвонларнинг атипик мускул толалари яхши ривожланган, миофибриллари кам бўлади. Нерв тўқимаси организмда нерв системасини ташкил этади ва икки хил ҳужайрадан иборат бўлади. Лекин нейрон нерв тўқимасининг асосий бирлиги ҳисобланади. Узун ўсимтали нейрон нейрит (аксон), қисқа ўсимталилари дендрит дейилади. Нейроглиялар ҳужайра сифатида мия ва унинг қисмларида ҳамда барча нерв толаларида учрайди ва ахборотни сақлаш вазифасини бажаради. Тўқималар тананинг турли қисмларида бир-бири билан бирлашган ҳолда органни ташкил этади. Орган организмнинг бир қанча тўқималардан ташкил топган ва маълум функция бажаришга мослашган, ўзига хос шаклга эга бўлган қисмидир (масалан, жигар, ошқозон, буйрак, юрак ва ҳоказолар). Организм барча ва турли хилдаги органларнинг оддий бирлиги бўлмай, балки анча мураккаб ҳисобланган органлар системасидан ташкил топган бўлади. Органлар системаси турли шаклга эга бўлган, маълум бир мураккаб вазифани бажаришга қаратилган органлар гуруҳидир. Бинобарин, ҳар бир ҳайвон организми: ҳаракат органлар системаси, қон ва қон айланиш, нафас

олиш, овқат ҳазм қилиш, айириш, урчиш ва кўпайиш, нерв ҳамда ички секреция органлар системасидан иборат бўлиб, улар бир-бири билан боғлиқ ҳолда функция бажаради ва яшайди. Организмнинг ҳаёти моддалар алмашинуви, муҳитга мослашиш, урчиш, кўпайиш ва ўз-ўзини бошқариш каби хусусиятлари билан белгиланади. Организмнинг бир бутунлик хусусияти асосан қон ва нерв системаси ёрдамида таъминланади. Бошқариш вазифасини нерв системаси бажаради. Бинобарин, барча ҳайвонлар организмининг турли муҳит шароитига мослашишида нерв системасининг роли ва вазифаси бениҳоя катта ва муҳимдир. Ҳайвон танасининг таркиби асосан турли кимёвий элементлардан ташкил топган бўлиб, икки катта (органик ва анорганик) қисмдан иборат. Органик қисми оқсил, углевод ва ёғлардан ташкил топган. Анорганик қисми асосан сув (50—80%) ва турли хил минерал моддалардан иборат. Бунда кальций, фосфор элементлари кўпроқ учрайди. Бу моддалар бошқа минерал моддалар каби ҳаётий аҳамиятга эга. Улар қон ва тўқималарда ҳам учрайди. Агар уларнинг миқдори нормадан камайса, ҳайвон касалланади — рахит бўлади, маҳсулдорлиги пасаяди. Ҳаракат аъзолари . Скелет ва мускуллар ҳаракат аъзолар ини ташкил этади. Скелет маълум тартибда жойлашган суяклар ва пайлар ёрдамида бирлашган бўғимлардан иборат. Уни шартли равишда уч (тана, бош ва оёқ) қисмга бўлиш мумкин. Бош суяги ва кўкрак қафасига жойлашган қовурға суяклари мияни ва ички аъзоларини ташқи таъсирлардан сақлайди. Скелет суякларига мускуллар бириккан ҳолда, уларнинг қисқариши ва ёзилиши туфайли ҳаракат вужудга келади. Доим ҳаракатда бўлган мускуллар қон билан кўпроқ таъминланади ва уларнинг озиқ моддаларга бўлган эҳтиёжи ҳам юқори бўлади. Овқат ҳазм қилиш аъзолари . Қабул қилинган овқат оғизда майдаланади, механик ва кимёвий жиҳатдан ўзгаради, сўнг ошқозон ва ичакларда ҳазм бўлади. Бунда овқат ҳазм қилишга тааллуқли бўлган безлар (сўлак, ошқозон, ичак, ошқозон ости безлари) ва жигарнинг роли бениҳоя катта. Чунки улар овқат ҳазмланишида иштирок этадиган ферментлар ишлаб чиқаради. Бу ферментлар мураккаб органик моддаларнинг парчаланишини жадаллаштиради, содда ҳолга келтиради ва шимилишини осонлаштиради. Бунда оқсил, ёғлар, углеводлар каби озиқ моддалар маълум ферментлар томонидан парчаланади. Шимилган озиқ моддалар қонга ўтади ва у орқали бутун организмга тарқалади. Аъзолар ана шу йўл билан озиқланади. Чорва молларининг овқат ҳазм қилиш аъзолари оғиздан бошланади, сўнг ҳалқум, қизилўнгач, ошқозон, ингичка ичак, йўғон ичак келади. Шунингдек, бу системага қулоқ олди, жағ ва тил ости сўлак безлари ҳамда ошқозон ости бези ва жигар киради. Озиқ оғизда тишлар ёрдамида майдаланади, сўлак билан аралашади ва қизилўнгач орқали ошқозонга тушади. Ошқозон турли чорва молларида турлича тузилган. Кавш қайтарувчиларда (қора-моллар, қўйлар, эчкилар ва туяларда) у тўрт бўлимдан (сиқма ёки оддий қорин, тўрқорин, қатқорин ва

ширдондан) иборат. От ва чўчқаларнинг ошқозони бир камерали бўлгани учун овқат бир жойда ошқозон шираси ферментлари ва ундаги бошқа моддалар таъсирида парчаланиб, шимилишга тайёр ҳолга келади. Ошқозон- дан озиқ ичакка ўтади, у ерда ошқозон ости бези ва жигардан ажралиб чиқадиган ўт суюқлиги билан аралашгани ҳолда унинг ҳазм бўлиши ва шимилиши давом этади. Ингичка ичакда шимилмай қолган моддалар ва айниқса сув йўғон ичакда шимилади. Қолдиқ моддалар эса тўғри ичак орқали ташқарига чиқариб юборилади. Ошқозони кўп камерали бўлган чорва моллари дағал ва серсув озиқларни яхши ўзлаштиради. Чўчқаларга бериладиган ем ва серсув озиқларга дастлабки ишлов бериш (майдалаш, буғлаш, намлаш ва ҳоказолар) уларнинг тез ҳазм бўлишига ёрдам беради. Нафас олиш аъзолари . Организм ҳаёт фаолияти жараёнида доим кислород қабул қилиб, карбонат ангидрид чиқаради. Бу вазифани асосан ўпка бажаради. Нафас олинганда, ҳаво бурун тешиги орқали ҳиқилдоққа, ундан кекирдак ва бронхларга ва ниҳоят ўпкага боради. Чорва моллари ўпкаси кўкрак қафасига жойлашган бўлиб, кўп миқдорда майда пуфакча (альвеола) лардан ташкил топган. Шу альвеолалар орқали қон кислород билан таъминланади ва карбонат ангидрид чиқариб юборилади. Чорва молларининг нафас олиш тезлиги турлича бўлади . Масалан, қорамоллар минутига 10 - 30 марта нафас олса, қўйлар 12 - 20, чўчқалар 8 - 18, отлар 8 - 16, туялар 5 - 12, қўёнлар 10 - 15, товуқлар 22 - 25, буғулар 8 - 1,6 марта нафас олади. Нафас олиш тезлиги ҳайвонларнинг ёши, жинсига, физиологик ҳолатига, ташқи муҳит температураси ва ҳоказоларга боғлиқ. Нафас олиш тезлиги ҳайвонларнинг ташқи муҳит шароитига мослашганлигига, зотига ва маҳсулот кўрсаткичларига ҳам боғлиқ эканлиги аниқланган. Сигирларнинг нафас олиш тезлиги сут маҳсулдорлигига боғлиқ эканлиги ҳам исботланган. Масалан, қора-ола зот сигирларнинг сути қанча кам бўлса, нафас олиш тезлиги ҳам шунча паст бўлади ва аксинча, маҳсулдорлиги ошиб борнши билан нафас олиш тезлиги ҳам муайян ҳолда ортиб борган. Бу эса серсут сигирларни боқишда қўшимча тадбирларни амалга оширишни тақозо этади, акс ҳолда уларнинг маҳсулдорлиги пасайиб кетади. Қон айланиш аъзо лари. Қон айланиш аъзолари юрак, қон томирлари ва лимфадан ташкил топган бўлиб, улар орқали қон организмнинг ҳужайра ҳамда тўқималарини кислород ва озиқ моддалар билан таъминлайди. Қон ҳимоя вазифасини ҳам бажаради. Масалан, организмга кириб қолган касаллик қўзғатувчи ёт модда ёки микробларни зарарсизлантиради ва организмдан чиқариб юборади. Қон организм бўйлаб доим ҳаракатда бўлади. Бинобарин, ҳайвонлар танасида терморостлаш жараёни вужудга келади. Тананинг юза қисми иситилса, ички аъзолар совитилади ва қизиб кетишдан сақланади. Тана температурасининг доимийлиги, биринчидан, организмда иссиқлик ҳосил бўлиши ҳисобига бўлса, иккинчидан, тер, чиқарилган ҳаво, сийдик ва ахлати орқали вужудга келади. Бинобарин, турли хилдаги чорва

моллари танасининг температураси ҳар хил бўлади. Масалан, сигирларники 37,5 - 39,5 0 С ; чўчқаларники 38 - 40 0 С ; қўй ва эчкиларники 38 - 41 0 С ; отларники 37,5 - 38,5 0 С ; паррандаларники 41 0 С атрофида бўлиши аниқланган. Тана температураси тунда пастроқ, кундузи ва айниқса ҳаракатланган вақтда юқори бўлади. Қон юракдан йирик аорта қон томирлари орқали чиқарилади, майда томир ва капиллярлар бўйлаб (худди дарахт шохлари каби) тарқалади. Улар орган, тўқима ва ҳужайраларни ўз таркибидаги озиқ моддалар билан таъминлайди ҳамда қолдиқ вена капиллярлари, сўнг улар бирлашмасидан вужудга келган вена қон томирлари ёрдамида яна юракка қайтади. Ундан ўпкага ўтади, карбонат ангидриддан тозаланади, кислородга бойийди ва шу туфайли мавжуд бўлган кичик ва катта доирадаги қон айланиш жараёни ўз фаолиятини давом эттиради. Турли хилдаги чорва молларида ва паррандаларда юрак уриш тезлиги ҳар хил бўлгани ҳолда, у кўпгина ички ҳамда ташқи омилларга боғлиқ. Масалан, отларда минутига 24 - 44, қорамолларда, қўй ва эчкиларда 60 - 80, қуёнда 140 - 160, товуқда 300, итларда 70 - 120 марта юрак уриши (пульс) аниқланган. Юрак уриш тезлиги худди нафас олиш каби, ҳайвонларнинг физиологик ҳолатига, маҳсулдорлигига, ҳавонинг температураси ва ҳоказоларга боғлиқ. Температура 39 - 41 0 С бўлганда наслдор буқаларнинг санта-гертруда ва қозоқи оқбош зотида юрак уришш 60 - 61 марта, герефорд зотида 69 - 70, абердин-ангус зотида 77 - 78 ва ундан ҳам кўпроқ бўлган. Бинобарин, молларни иссиқдан сақлаш, уларнинг маҳсулдорлиги пасайиб кетмаслиги ва саломатлиги юқори даражада бўлиши имконини беради. Нерв системаси. Организмдаги барча жараёнларни, аъзолар система- сининг бир-бири билан алоқадорлигини ва ташқи муҳит таъсиридан сақлашдаги барча бошқариш ишларини нерв системаси бажаради. Ҳайвонларнинг нерв системаси нерв тўқимасидан ва кўп миқдордаги нерв ҳужайраларидан ҳамда уларнинг ўсимталаридан — нейронлардан ташкил топган бўлади. Нерв системаси марказий (бош ва орқа миядан чиқувчи нервлар) ҳамда вегетатив (юрак, овқат ҳазм қилиш ва бошқа органларни бошқарувчи нервлар) қисмлардан иборат. Организмда нерв системаси рефлекторлик хусусиятига эга. Организмнинг ташқи таъсирларга нерв системаси орқали жавоб бериш реакцияси рефлекс деб аталади. Рефлекслар шартли ва шартсиз бўлади. Шартсиз рефлекс ирсий хусусиятга эга, яъни наслдан-наслга ўтади. Масалан, эмиш, курк бўлиш ва ҳоказолар шулар жумласидандир. Шартли рефлекс молларнинг ҳаёти жараёнида, машқ қилдириш, озиқлантириш, маълум нарсаларга ўргатиш натижасида вужудга келади. Нерв системаси туфайли ҳайвонлар ташқи му ҳ ит шароитига мослашади. Мослаша олмаганлари нобуд бўлади. Шундай қилиб, нерв системаси организмда бениҳоя катта роль ўйнайди. Сезги аъзо лари. Чорва моллари ва паррандаларнинг сезги аъзолари кўриш, эшитиш, ҳид билиш, таъм билиш қисмларидан иборат. Шу органлари ёрдамида олган таъсирни улар марказий нерв системаси (бош мия пўстлоғи)

га етказади ва у қандай ва қанақа эканлиги сезилади. Сезги аъзолари ҳайвонлар ва паррандалар ҳаётида жуда катта ҳаётий аҳамиятга эга. Ички секреция безлари. Ички секреция безларининг махсус бошқарув йўли бўлмасдан, улар ўз маҳсулотини қонга қуяди ва организм бўйлаб тарқатади. Ички секреция безларига қалқонсимон, қалқонсимон олд бези, буйрак усти безлари, гипофиз бези, ошқозон ости бези, эпифиз ва жинсий безлар киради. Ошқозон ости ва жинсий безларнинг чиқарув тешиги бўлгани ҳолда улар ўз маҳсулотини қонга қуйгани учун аралаш секреция безлари ҳисобланади. Улар чиқарадиган суюқлик гормон деб аталади. Барча ички секреция безлари ўзаро бир-бирига боғлиқ бўлади. Айрим безлардан ажралиб чиқадиган гормон бошқа без фаолиятига ўз таъсирини кўрсатади; бинобарин, организм нормал вазифа бажаришида, айниқса моддалар алмашинуви жараёнида улар муҳим аҳамиятга эга. Тери қатлами. Тери организмни ташқи муҳит таъсиридан сақлашда, қисман бўлсада, газлар алмашинувида, айириш органига ўхшаш кераксиз моддалар - тер ва ёғ ажралишида муҳим аҳамиятга эга. У асосан уч қисмдан: ташқи - эпидермис, ўрта - асл тери ёки дерма ва ички - тери ости ёғ қаватидан иборат. Терининг қалинлиги ҳайвонларнинг ёши, жинсига, конституцияси ва қайси мақсадда боқилишига боғлиқ бўлади. Қари ва эркак молларнинг териси ёш ҳамда урғочи молларникидан қалинроқ бўлади. Гўшт учун боқиладиган моллар териси қалин бўлиши аниқланган. Чорва моллари терисида жун, паррандаларда пар ва пат бўлади. Сут безлари. Сут безлари махсус секрет ҳисобланган сут ишлаб чиқаради. Сут безлари (ёки елин) турли хил ҳайвонларда ўзига хос шаклда ва катталикда бўлади. Масалан, сигирларнинг елини тўртта сўрғичдан иборат бўлса, бия, совлиқ ва эчкиларда иккита, чўчқаларда 10 - 14 та сўрғичли бўлиб, қорин қисмига икки қатор жойлашган. Кузатишлардан маълумки, сут безлари асосан уч хил тўқимадан: беа тўқимаси, ёғ тўқимаси ва бириктирувчи ёки мускул тўқимасидан иборат бўлади. Серсут сигирларда без тўқимаси яхши ривожланган бўлса, камсут сигирларда ёғ ва бириктирувчи тўқима яхши ривожланган бўлади. Молларда моддалар ва энергия алмашинуви. Моддалар алмашинуви жараёни ҳаётнинг асоси ҳисобланади. Барча тирик организмларда ассимиляция ва диссимиляция жараёни давом этади. Ассимиляция деганда, моддаларни қабул қилиш ва ҳужайралар ёрдамида ўзлаштириш, диссимиляция деганда, кислороднинг оксидланиши натижасида озиқ моддаларнинг парчаланиши ва қолдиқ қисмининг организмдан чиқариб юборилиши тушунилади. Бу икки жараён бир-бири билан чамбарчас боғлиқ бўлгани ҳолда моддалар алмашинувини ташкил этади. Моддалар алмашинувида ҳамма вақт энергия ажралади, ҳужайра ва тўқималар фаолияти жадаллашади, улар яхши ўсиб ривожланади. Оқсиллар алмашинуви организмнинг ҳаётида муҳим роль ўйнайди. Озиқ моддаларнинг тури, келиб чиқиши ва хусусиятларидан қатъи назар, улар таркибида маълум миқдорда оқсил бўлади. Айрим озиқ турлари (гўшт,

балиқ, тухум, творог, дон: ловия, нўхат, соя кабилар)да оқсил кўпроқ бўлади. Таркибида организм учун зарур барча аминокислоталар (лейцин, изолейцин, метионин, треонин, фенилаланин, триптофан, валин ва лизин) бўлган оқсил- лар тўла қимматли оқсиллар дейилади. Таркибида аминокислоталар тўлиқ бўлмаган оқсиллар тўла қимматли бўлмаган оқсиллар деб аталади. Агар моллар узоқ вақт маълум бир тўла қимматга зга бўлмаган оқсилли озиқ билан боқилса, уларда моддалар алмашинуви жараёни бузилади ва ҳайвон нобуд бўлади ва аксинча, агар рационига етишмайдиган айрим аминокислоталар қўшилса, ижобий натижага эришилади. Ёғлар алмашинуви. Ёғлар организм ҳаётида муҳим аҳамиятга эга бўлгани ҳолда, энергия манбаи ҳисобланади. Ёғ мой кислоталардан ва глицериндан ташқари, организмда оқсил ҳамда углеводлар синтезланишидан вужудга келади. Ёғ таркибида эриган ҳолда А, Д, Е, К витаминлар учрайди. Ҳайвон организми айрим ёғ кислоталарни (линолен, линоль, арахидон кабиларни) углеводлар ва оқсиллардан синтезлай олмаганлиги учун улар озиқ билан бирга берилиши керак. Агар организмда ёғлар алмашинуви бузилса, ҳайвон нобуд бўлади. Углеводлар алмашинуви ҳам организм учун жуда муҳимдир. Глюкоза қоннинг таркибий қисми ҳисобланади ва энергия манбаи сифатида ҳужайралар томонидан ўзлаштирилади. Бинобарин, ҳайвонларнинг нормал ҳаёти ва фаолияти учун қон таркибидаги глюкоза миқдори етарли бўлиши керак. Агар у камайиб кетса, моллар титрайдиган, қалтирайдиган бўлиб қолади ва нобуд бўлади. Углеводлар нормал организмда кескин ҳолда камайиб кетмайди, чунки жигарда 300 г атрофида гликоген за ҳира си бўлади. Ҳайвон эҳтиёжига кўра, ана шу гликоген парчаланиб, глюкозага айланади ва қон таркибига ўтади. Минерал моддалар ва сув алмашинуви ҳам барча тирик организмларда муҳим аҳамиятга эга. Сув цитоплазманинг таркибий қисми бўлиб, тўқималарда кўп миқдорда бўлиши барча кимёвий реакцияларнинг нормал бориши учун зарур муҳит ҳисобланади. Минерал моддалар етишмаслигидан организмда айрим касалликлар келиб чиқади. Масалан, кальций етишмаслиги қоннинг ивишини бузади, ёш моллар скелети учун у жуда муҳимдир. Йод — бўқоқ бези фаолияти билан боғлиқ; темир етишмаслиги камқонликка (анемияга) олиб келади; кобальтнинг камлиги жигар ва ошқозон ости бези фаолиятини бузади. Мис моллар миясида моддалар алмашинуви нормал бориши учун муҳим модда ҳисобланади. Бўғоз ва ўсаётган ёш молларнинг барча турдаги минерал моддаларга эҳтиёжи кучли бўлади. Шунинг учун уларни озиқлантиришда рацион таркибига алоҳида эътибор бериш керак. Витаминлар организм учун оз миқдорда етарли бўлгани ҳолда, барча озиқ турларида учрайди. Улар яхши ўрганилган. Ҳозирги вақтда витаминларнинг икки хили: ёғларда эрувчи (А, D, Е, К) ва сувда эрувчи (С, В) турлари маълум. Витаминлар моддалар алмашинувида, озиқ моддаларнинг парчаланишида, цитоплазманинг синтезланишида, айрим озиқ

элементлари таъсирини оширишга хизмат қилади. Рационда витаминлар етишмаслиги турли хил касалликларга олиб келади. Ферментлар биологик катализаторлар сифатида моддалар алмашинуви жараёнида муҳим вазифа бажаради. Улар ўсимликлар ва ҳайвонлар организмида бўлгани ҳолда деярли барча жараёнларда (овқат ҳазм қилиш, гемоглобин етиштириш, газлар алмашинуви ва ҳоказоларда) фаол иштирок этади. Ҳозирги вақтда тиббиётда ферментлар ёрдамида турли хилдаги вакцина (зардоб) лар ишлаб чиқарилмоқда. Бу эритмадан узоқ вақт фойдаланиб бўлмайди, чунки температура кўтарилиши билан унинг таркибидаги хлор моддаси буғланиб, кўтарилиб кетади ва эритма ўз кучини йўқотади; 5) хлорамин таркибида 37% гача фаол хлор сақлайди. Дезинфекция - лаш учун хлораминнинг 60° ли иссиқ сувда эритиб тайёрланган 0,1 - 0,2%ли эритмасидан фойдаланилади; 6) натрий гипохлорит эритмасини тайёрлаш учун 100 л сувга 10 кг хлорли оҳак ва 10 кг кальцийлаштирилган сода солинади. Эритма яхшилаб аралаштирилгач, бир сутка мобайнида тиндирилади. Тиндирилган эритма яшил рангли бўлади. Бу суюқлик соғиш аппаратларини дезинфекциялаш учун ишлатилади. Бу модда ёрдамида дезинфекциялаб бўлингач, 6% ли сульфат кислота эритмаси ёки 0,2 % ли сирка кислотадан фойдаланилса, яхши натижа беради; 7) кальций гипохлорит таркибида 52 - 58% фаол хлор сақлаган оқ рангли кукун. Эритма тайёрлаш учун 100 л сувга 1 - 2 кг кальций гипохлорит солинади. Тайёрланган эритма 1:10 ҳисобида тоза сув билан аралаштирилади. Ниҳоят, бу эритма барча сут идишларини, соғиш аппаратларини дезинфекциялаш учун ишлатилади ва яхши самара беради. Қорамолларнинг гўшт маҳсулдорлиги Мол гўшти қимматли ва мазали бўлиши билан истеъмол қилинадиган маҳсулотлар ичида салмоқли ўрин тутади. Гўштнинг тўйимлилиги унинг таркибидаги оқсил ва ёғнинг миқдори ҳамда калориясига боғлиқ. Молнинг нимталанмаган гўшти таркибида тўйимлилиги жиҳатидан унча юқори бўлмаган пай, тоғай ва суяк тўқималари ҳам бўлади. Демак, семизлигига кўра, мол нимтасининг салмоғи тирик вазнининг 51 - 63% ни, ёғ 2 - 14% ни ташкил этса, суяклар 20% атрофида бўлади. Мол гўштининг умумий калорияси молнинг ориқ-семизлигига, ёшига, жинсига, физиологик ҳолатига, боқиш усулига ва ҳоказоларга боғлиқ бўлгани ҳолда 1 кг да ўртача 1800 - 2200 килокалория бўлиши мумкин. Ориқ молларнинг гўштида ёғ миқдори ўртача 3,5% бўлса, юқори семизлик даражасига етказилгач, у 23% гача кўпаяр экан. Буни жадвалдан аниқ кўриш мумкин. Пайлар ориқ молларда 14,0% бўлса, юқори даражадаги семиз молларда атиги 9,6% ни ташкил этади. Кимё вий моддалар лаҳм мол гўштида турли миқдорда учраши аниқланган. Масалан, мол қанча семиз бўлса, унинг гўштида сув (58,5%) ва оқсил (17,6%) камайиши билан ёғ миқдори (23,0%) ва калорияси (2850 ккал) шунча кўпаяр экан.

Асосан барча гўштдор зотлардан (қозоқи оқбош, санта-гертруда, абердин-ангус, герефорд, қалмоқ, шароледан сифатли гўшт маҳсулотлари етиштирилади. Етиштириладиган гўштнинг сифатини моллар тирик вақтида ҳам чамалаш йўли билан аниқлаш мумкин. Бунда уларнинг семизлиги, сон қисмларининг гўштдорлиги, елка йўналишининг текис ва кенглиги ҳамда танасининг умумий кўринишига эътибор берилади. 11- жадвал Ҳар хил семизлнкдаги мол гўштининг таркиби ва калорияси Таркиби ва калориясн Молларнинг семизлик даражаси ориқ ўртача семиз жуда семиз Морфоло гияси Лаҳм гўшти 60,8 59,9 56,5 52,1 (%) Суяги 21,90 17,5 15,7 16,2 Пайлари 14,0 12,3 11,7 9,6 ки м ё вий таркиби (%) Сув 74,4 67,3 61,6 58,5 Оқсил 21,0 21,0 19,2 17,6 Ёғ 3,5 10,7 18,3 23,0 Минерал моддалар (кул) 1,1 1,0 0,8 0,9 Калорияси (килокалория) 1210 1810 2490 2850 Бундан ташқари, молнинг гўштдорлик хусусиятини ифодалаш учун сўйилгач, тортиш ва ҳисоблаш усулидан фойдаланилади. Бунинг учун уларнинг иккита кўрсаткичи, яъни сўйим вазни ва сўйим чиқими ҳисобга олинади. Сўйим вазни сўйилган молнинг боши, териси, ичак-чавоқлари ва бақайларидан (олдинги оёқлари кафт усти бўғимидан, кейинги оёқлари эса сакраш бўғимидан олиб ташланганидан сўнг) ташқари, қолган нимтасининг вазнидир. Сўйим вазни килограмм ҳисобида ифодаланади. Сўйим чиқими гўшт нимталари билан ички ёғ миқдори қўшилмасининг молни сўйишдан олдинги тирик вазнига бўлган нисбатидир. Мол гўшти нимтадаги бошқа тўқималардан ажратиш усулига ва даражасига кўра бир неча гуруҳга бўлинади, яъни суякли гўшт ёки гўшт нимталари; лаҳм гўшт ёки суякдан ажратиб олинган гўшт; қора гўшт ёки ёғ, пай, тоғай ва лимфа томирларидан тозаланган гўшт, шулар жумласидандир. Гўштнинг асосий қисми мускул тўқималаридан иборат бўлгани ҳолда, у ёш молларда анча нозик, тез пишадиган ва яхши ҳазм бўлиш хусусиятига эга. Қари молларнинг гўшти анча қаттиқ, дағаллашган, узоқ вақт пишириш талаб этиладиган ҳамда қийин ҳазмланадиган бўлади. Шунинг учун ҳам айрим чет мамлакатларда бузоқ гўшти йирик мол гўштига нисбатан бир неча марта қиммат сотилади. Семиз молларнинг гўшти кўп, ориқларники оз, ёш молларники ҳам оз, катта ёшдаги вакиллариники кўп ҳамда эркакларники урғочилариникига қараганда кўп бўлади. Ёғ тўқимаси асосан тери остида, буйрак ва қовуқ

атрофида, ошқозон ва ичак атрофида кўпроқ учрайди. Бундай хусусият кўпроқ йирик молларда яхши ифодаланган. Мол гўштининг сифатини аниқлашда яна бир усулдан, яъни унинг мармарсимон кўринишга эга ёки эга эмаслигидан фойдаланилади. Мармарсимон қават-қават ҳолдаги гўшт тўқимаси орасида ёғ жойлашган бўлади. Бундай гўшт мазали ва тўйимли бўлади. Бундай хусусият асосан гўштдор зот қорамолларда яхши ривожланган. Бинобарин, уларнинг гўшти сут учун боқиладиган қорамолларникига нисбатан юмшоқ, тўйимли, тез пишадиган ва мазали бўлади. Агар гўшт таркибида ёғ жуда кўп бўлса, у ҳолда таъми пасаяди, ҳазм бўлиши сусаяди, бундай гўштга талаб оз бўлади. Асосан 16 - 18 ойлик новвослардан сифатли гўшт олинади. Уларнинг гўшти таркибидаги оқсил ва ёғ моддалар асосан (17 – 18%) тенг бўлади. Бундай гўшт етиштириш учун бузоқларни ёшлигидан бошлаб жадал боқиш талаб этилади, бинобарин, улар бир ярим ёшга борганида тирик вазни 400 – 450 кг га етади, баъзан ундан ҳам ортиқ бўлади. Қорамолнинг гўшт маҳсулдорлиги кўп жиҳатдан унинг тез ети- лувчанлигига ҳам борлиқ. Бошқача айтганда, бу хусусият молларнинг қисқа вақт ичида тез семириши, оз ем-хашак сарфлаган ҳолда суткалик вазнини кўпроқ ошириши, гўштдорлик белгиларнинг яхши ифодаланганлигидадир. Гўшт маҳсулдорлиги юқори даражада бўлишида молларни сифатли ем- хашак билан боқиш, парвариш қилиш ва тоза сақлаш муҳим аҳамиятга эга. Бунинг учун катта ёшдаги моллар 2,5 - 3 ой мобайнида сифатли ем-хашак билан тўйдириб боқилса, уларнинг вазни 20 - 25% га ортиши билан бирга улардан олинадиган гўшт сифатли бўлади. Мол гўштини баҳолаш технологияси Молларни сўйиш орқали олинадиган асосий маҳсулот гўшт ва мол ёғи ҳисобланади. Ниҳоят, учинчи ўринда қўшимча маҳсулотлар ҳисобланади. Умуман ҳар бир гўшт комбинати ва кушхонани техникавий ҳамда иқтисодий кўрсаткичлари уларнинг қанча миқдорда маҳсулот ишлаб чиқариш қуввати билан белгиланади. Ишлаб чиқариладиган гўштнинг сифати кўп жиҳатдан ҳайвонларнинг семизлиги, жинси, ёши ва зотига боғлиқ бўлади. Лекин гўштни қайта ишлаш жараёнида уни харидорбоп ва сифатли бўлиши, асосан гўшт комбинати ишчиларининг маҳорати ва тажрибасига боғлиқ. Бу борада айрим кўрсаткичлар ишлаб чиқилган (12-жадвал). 12-жадвал Қорамолларнинг ориқ-семизлигига кўра, гўшт ва ёғ чиқими (тирик массага кўра фоиз ҳисобида) Молларнинг семизлиги Гўшт Ёғ 1. Юқори семизликда бўлганда 47,0-50,3 3,3-6,4 2. Ўртача семи з ликда бўлганда 44,2-48,4 2,3-4,4 Ўртачадан пас т семизликда бўлганда 40,9-45,2 1,3—2,2 4. Ориқ бўлганда 37,2-41,0 0,5-0,8

I категориядаги новвослар 50,0 2,3 II кате гориядаги новвослар 48,0 0,8 I ва II категориядаги бузоқлар 52,3 0,68 Ориқ бузоқлар 42,0 - Барча зоналар бўйнча ягона ҳолда қўшимча маҳсулотлар чиқими ҳам ишлаб чиқилган. Шунга кўра: I категориядаги қўшимча маҳсулотлар чиқими 3,42 %, II категориядаги - 7,18 %, тери чиқими ўртача 7 % атрофида бўлади. Бунда молларнинг ёши, жинси ва массасига кўра бу кўрсаткич 5,9 % дан 10 % гача бўлиши аниқланган. Гўштнинг ташқи аломатлари Гўшт аниқ маълум бир ташқи аломатлардан иборат бўлиб, улар асосан унинг камчиликлари ва яхши хусусиятларидан иборат. Бундай хусусиятларга унинг ташқи кўринишига қараб ранги, ҳиди, консистенцияси аниқланади. Ранги – гўшт ранги мушак ва ёғ тўқимасининг кўринишига қараб, қайси ҳайвон гўштидан эканлиги ҳам муҳим аҳамиятга эга. Гўштнинг ранги шу ҳайвондан олинган гўшт рангидаги характерига эга бўлган ҳолда, тиниқ, текис, бир меъёрдаги рангда бўлиши керак. Ҳиди – соғлом ҳайвон гўштлари шу турдаги ҳайвонлар гўштларига мос тиниқ рангда ва ҳидсиз бўлиши керак. Гўштнинг ҳиди ундаги мавжуд бўлган специфик учувчан ёғли кислоталарга боғлиқ. Сигир гўшти ҳиди ўзига хос хушбўй, сон қисми эса сут ҳидини эслатиб туради. Ёш буқаларнинг гўштлари озгина нордон ҳидни эслатиб туради. Гўшт консистенцияси – ҳайвоннинг турига, ёшига, зотига, жинсига, унга қандай ишлов берилганига ва сақланишига боғлиқ. Буқа гўштлари зич ҳолда дағал бўлади. Совутилган гўшт қаттиқ, бармоқ билан эзилгандаги устки қисми тезда ўз ҳолига қайтиб келади. Субмаҳсулотлар Субмаҳсулотларга ҳайвон сўйилгандан сўнг олинган қуйидаги маҳсулотлар киради. Калла (унинг ички аъзолари билан ), ички аъзолар (қизилўнгач, трахея,ўпка, жигар, қораталоқ, буйрак, юрак, диафрагма ва бошқалар). Субмаҳсулотлар ҳайвон тирик вазнидаги гўштга нисбатан 20% ни ташкил этади. Озуқавий субмаҳсулотлар уларнинг озуқавий қимматига қараб I - II категорияларга бўлинади. I категория субмаҳсулотлари : жигар, буйрак, тил, мия, гўшт қирқимлари, юрак, диафрагма, дум, елин, чўчқа калласи (тилсиз ва миясиз). II категория субмаҳсулотлари : қорин, қизилўнгач гўшти, чўчқа қорни, ўпка, қораталоқ, мол калласи (тилсиз ва миясиз), мол оёқлари, чўчқа оёқлари. Жигар – йирик паренхиматоз орган ҳисобланиб, ҳайвон танаси оғирлигининг 1,4 - 1,5% ни ташкил этади. Жигар қимматли озиқ-овқат маҳсулоти ва биоактив препаратлар тайёрлаш учун асосий хомашё

ҳисобланади. Жигар ўзида мураккаб биокимёвий жараёнларни амалга оширади. У ўзида қон айланишини ва уни тозалаш функцияларини амалга оширади. Қоннинг умумий ҳажмидаги 1/4 – 1/5 қисми жигарда мавжуд бўлади. Жигарнинг кимёвий таркиби: Сув 72,9 % Ёғ 4,5 % Оқсиллар 17,36 % Кукун 1,5 % 100 гр маҳсулотдаги калорияси 132,7 % Буйрак – қўшалоқ орган бўлиб, у организмдаги модда ажралиши функциясини бажаради. Унинг микроструктура тузилиши мураккабдир. Буйрак ҳужайраларида жуда кўп митахондрий ва микросомалар мавжуд. Буйракнинг кимёвий таркиби: Сув 83 % Қуруқ моддалар 17 % Оқсиллар 15 – 16 % Липидлар 2 – 5 % Углеводлар 1,1 – 1,2 % Липидлардан буйракда ёғлар, шунингдек лецитин, холестерин, углеводлардан эса – гликоген, глюкоза, сут кислотаси ва ҳ.к.лар мавжуд. Буйракларда бир қатор витаминлар ҳам аниқланган: ниацин (РР), В 12 витамин ва В 2 - рибофлавин витамини бор. Ўпка – у ҳам қўшалоқ орган бўлиб, ҳайвон танаси оғирлигининг 1 % ни ташкил этади. Ўпка орқали қон ва ташқи муҳит ўртасида газли алмашув жараёни бўлиб ўтади. Бундан ташқари ўпка, тана температураси мувозанатини сақлаб туришда ўз вазифасини бажаради. Ўзининг кимёвий таркиби жиҳатидан ўпка бошқа органлардан, ўзидаги сувнинг миқдори жиҳати билан ажралиб туради. Кимёвий таркиби: Сув 80 % Оқсиллар 15 % Коллаген 5 % Липидлар 2 -% Фосфатидлар 11,5 % Минерал моддалар 1 % Ёғлар – гўшт таркибида унинг турли бўлакларида 11 - 37 % гача мавжуд бўлади. Ёғлар инсон организмида модда алмашинуви учун муҳим ҳисобланади. Ҳайвон ёғларининг биологик қиммати улардаги озуқавий ёғ кислоталарига боғлиқ. Мол ёғи, чўчқа ва қўй ёғлари асосан пальмитин, стеарин, пальмеолин, олеин, липол кислоталаридан иборат бўлади.

Ҳайвонот ёғлари ўзида ёғи эрувчан витаминларга эга. Булар А, D , Е, К витаминлари ҳисобланади. Витаминлар. Гўшт маҳсулоти ўзига хос витаминларга бой манбаа ҳисобланади. Бундай витаминлар гуруҳига В витаминларини мисол қилиш мумкин. Инсон гўшт маҳсулотлари билан озуқланганда, улар таркибида бир неча турдаги витаминлар ҳам мавжуд бўлади. Витаминларнинг гўшт таркибидаги миқдори деярли бир меъёрда бўлади. Гўшт таркибидаги витаминлар миқдори Тиамин 0,07 – 0,10 % Рибофлавин 0,13 – 0,17 % Никотин кислота 3,9 – 6,7% Патоген кислота 0,41 – 1,0 % Фоли кислота 0,013 – 0,026 % Биотин 3,4 – 4,6 % Витамин В 2 0,32 – 0,33 % Витамин В 12 2,0 – 2,7 % Кўпчилик витаминлар физик ва кимёвий омилларга чидамлилиги билан ажралиб турсада, баъзи бирлари бу омиллар остида парчаланиб кетиши мумкин. Масалан, тиамин витамини пиширилганда гўшт таркибида 75 % ни ташкил қилиши мумкин. Минерал моддалар - гўшт таркибида турли миқдорда фосфор, темир моддалари ҳамда кальций мавжуд. Кальций 9 – 12 % мг Фосфор 130 – 186 % мг Темир 2,4 – 3,0 % мг Уй парранда гўшти – улар ўзига хос комплекс тўқималардан иборат: тери, мушак, ёғ, боғловчи ва суяк тўқималари. Бундан ташқари парранда гўштида оз миқдорда нерв ва қон тўқималари ҳам мавжуд. Асосий аҳамиятга эга тўқима – мушак тўқимаси ҳисобланади. Уларнинг ўзига ҳос фарқи шундаки, боғловчи тўқималарнинг яхши ривожланмагани ва ёғларнинг камчилигидир. Боғловчи тўқима ўзига хос юпқа пленкадан иборат бўлади. Парранда гўшти специфик ёқимли мазаси билан ажралиб туради. Парранда гўшти таркиби Ғозларда оқсиллар 1 6,5% сув 53,4 % ёғ 29 % кукун 1,1 % Куркада оқсиллар 24,5 % сув 65,8 % ёғ 8,54 % кукун 1,24 %

Товуқда оқсиллар 20,0 % Сув 73,9 % Ёғ 5,0 % Кукун 1,1 % Парранда гўшти майин гўшт ҳисобланиб, у юқори температурада тез пишиши билан ажралиб туради. Бундай гўштларда эластин ва коллаген оқсил моддаларнинг миқдори мол гўшти ёки чўчқа гўштникига қараганда анча камроқ бўлади. 2. Гўштни қайта ишлаш жараёнида олинадиган маҳсулотлардан фойдаланиш 2.1. Ч орва молларининг эндокрин - фермент маҳсулотлари ва уларга дастлабки ишлов бериш Чорва молларининг эндокрин - фермент маҳсулотлари инсонлар учун ниҳоятда зарур ҳаётий аҳамиятга эга бўлган гормон, фермент ва биостимулятор ҳисобланади. Бу маҳсулотлар моддалар алмашинуви жараёнини бошқариши билан бир қаторда организм фаолияти жараёнида фаол қатнашади. Эндокрин - фермент маҳсулотларини биологик жиҳатдан янги, ҳозирга қадар аниқланмаган, фаоллиги, айрим хасталикларни соғломлаштиришдаги тутган ўрни аниқланган, уларнинг қиймати кун сайин ортиб бормоқда. Бу маҳсулотлардан инсонларни даволашда, турли хил доривор (препарат) сифатида фойдаланилмоқда. Эндокрин-фермент маҳсулотлари ўзининг турлари ва хусусиятларига кўра уларни тўплашда, сақлаш ҳамда қайта ишлашда махсус талаблар мавжуд. Бу эса даставвал улар таркибидаги оқсилли бирикмалар ва биологик фаол моддалар миқдори ҳамда хусусиятлари билан белгиланади. Йирик гўшт комбинатларининг сўйиш цехи таркибида эндокрин бўлимини ташкил этиш ва уни совуткичлар (- 40 0 С ; - 50 0 С гача), асбоб- ускуна ва қайта ишлов бериш жиҳозлари билан тез таъминлаш ҳозирги замон талабидир. Ҳозирги вақтда айрим гўшт комбинатларида мол сўйиш ва сўйилган танага ишлов бериш, ички органларини олиш цехида бир қанча турдаги эндокрин-фермент ва махсус маҳсулотни тўплаш, дастлабки ишлов бериш ва махсус корхона ҳамда лабораторияларда улардан органотерапевтик препаратлар тайёрлаш ишлари олиб борилмоқда. Сўйилган ҳайвон танасидан қуйидаги эндокрин-фермент маҳ- сулотлари олинмоқда: - барча турдаги ҳайвонларнинг гипофизи, ошқозон ости бези, буйрак усти бези; - барча турдаги бўғоз ҳайвонларнинг йўлдоши. - қорамолларнинг гипоталамуси, буқоқ бези; - жинсий балоғатга етган урғочи ҳайвон тухумдони, сариқ таначаси;

- жинсий балоғатга етган қорамол уруғдони; - чўчқа ошқозонининг шилимшиқ қавати; - қорамолларнинг тўрқорни ва сиқма шилимшиқ пардаси; - қорамол ва чўчқаларнинг ингичка ичак шилимшиқ пардаси; - ёш эмизикли бузоқ ва қўзичоқларнинг ошқозон-сиқма қисми . Махсус ма ҳ сулотлардан : - барча турдаги ҳайвон кўзининг ойнасимон таначаси ва кўз суюқлиги; - барча турдаги ҳайвонларнинг жигар ўти ва эмбриони; - қорамолларнинг узунчоқ мияси; - қорамол ва чўчқаларнинг қони шулар жумласидандир. Шунингдек, ҳайвонларнинг мускул тўқимаси, жигари, ўпкаси, сут бези ва ҳоказо орган ҳамда қисмлари фойдаланиш максадида олинади. Эндокрин-фермент ва махсус хомашёларни ветеринария ҳ амда санитария жиҳатидан соғлом деб топилган ҳайвонлардан олинади. Маҳсулот тўплашда санитария-гигиена қоидаларига риоя қилиш талаб этилади. Жумладан, идиш-товоқлар ва асбоб-ускуналарнинг тоза бўлиши талаб этилади. Агар хомашё таркибида тозалиги ва соғлигига гумон қилинса ёки патологик ўзгаришлар бўлса, улар ташлаб юборилади. Маҳсулот тўплаш қисқа вақт (1 соат) ичида бажарилиши талаб этилади. Акс ҳолда унинг таркиби ва сифати бузилади. Маҳсулотни тезда консервалаш учун музлатиш ишлари олиб борилади. 2.2. Чорва моллари қўшимча маҳсулотларидан тиббиётда ва халқ хўжалигида фойдаланиш Тиббиёт (доришунослик)да ва халқ хўжалигида нисбатан кўпроқ фойдаланиб келинаётган молларнинг қўшимча маҳсулотларидан бири қон ҳисобланади. Қондан даволаш мақсадида айрим дорилар( гематоген, гемостимулин, фибрин плёнкаси) тайёрланса, озиқ-овқат саноати учун ҳам маҳсулотлар (қон колбасаси, паштет), ҳайвонлар учун витаминли қон уни ва техника маҳсулотлари (елим, бўёқ ва ўғитлар) ҳам ишлаб чиқарилади. Сўйилган ҳайвонлардан олинган қоннинг ивиб қолиши олдини олиш учун айрим чора-тадбирларни кўриш талаб этилади. Бунинг учун турли хилдаги антикоагулянтлар (қоннинг ивишини тўхтатувчи моддалар)дан фойдаланилади. Улар қуйидагилардан иборат: а) натрий пирофосфат— 1 л қон учун 2,5 г; б) фибризол — 1 л қон учун 10 г; в) синатрин— 1 л қон учун 20 мл 2 % ли эритмаси; г) ош тузи — 1 л қон учун 30 г; д) аммоний оксалат — 1 л қон учун 1 г; е) гепарин — 20 л қон учун 1 г. Тиббиётда фойдаланиладиган дориларни тайёрлаш учун қоннинг ивиб қолишининг олдини олиш ва унинг сифатини сақлашда натрий цитратнинг 10 % ли эритмасидан фойдаланилади. Бунииг учун қон ҳажмига кўра 0,3— 0,5 % и етарлидир. Қон колбасалари ва ҳайвонлар учун қон уни тайёрлаш мақсадида олинган қон 80 – 90 0 С ли иссиқ температурада қуюлтирилади (коагуляция қилинади). Бунинг натижасада қон таркибидаги оқсил моддалар чўкади.

Қондан озиқ-овқат саноати учун ва техник мақсадларида альбумин олиш учун қон қуритилади. Қонни қуритиш учун махсус қуриткич шкаф ва маҳсулот сачраткичлардан фойдаланилади. Шунингдек, горизонтал вакуум қозонларидан ҳам фойдаланилади. Қон колбасаси тайёрлаш учун қон массасини минус 15 0 С да блоклар шаклида музлатиш ва минус 10 0 С ли температурада ярим йил давомида сақлаш тавсия этилади. Ундан кейинчалик фойдаланиш учун блоклар 10— 12 0 С температурада иситилади. Қон қиймаси тайёрлаш учун қон массаси музлатилади ва уни консервалаб ишлов берилади. Унга ишлов бериш учун аммиакнинг 25% ли эритмасидан 1% миқдорида ёки чумоли кислотанинг 0,5 % ли эритмасидан ва крезол ёки фенолнинг 2 - 2,5 % ли эритмасидан фойдаланилади. Бунинг учун 1:10 ҳисобида сув билан аралаштириш тавсия этилади. Қондан яна турли хилдаги донор қон плазмаси (зардоби) нинг ўриндоши, шунингдек гидролизат препарати ҳамда болалар учун суюлтирилган гематоген, гемостимулин, феррогематоген, фибрин плёнкаси, активлаштирилган кўмир ва бошқалар тайёрланади. Қондан бактериологик лабораторияларда фойдаланиш учук пептон ва турли қон зардоблари ҳам тайёрланади. Кўплаб чет мамлакатларда қондан озиқ-овқат маҳсулотлари тайёрлашда ҳам кенг фойдаланилади. Бунга асосий сабаб, унинг таркибида оқсил моддасининг кўп микдорда бўлишидир. Барча ҳамдўстлик мамлакатларида қондан қайнатилган ва дудланган қон колбасалари ва қон нони тайёрланади. Айрим ҳолларда хом қон ёки қайнатилган қон ҳам ишлатилади. Қон колбасаси ёки консервалари таркибида қон турли вариантда (қуритилган, музлатилган, қайнатилган, шакл берилиб қуритилган ва ҳоказо) бўлиб, унинг миқдори 35 - 40 % ни ташкил этади. Қоннинг рангини ўзгартириш учун аскорбин кислотанинг 0,3 % ли эритмасидан ёки натрий нитратнинг 0,1 % ли эритмасидан фойдаланилади. Турли хилдаги ҳайвонлар учун тўйимлилиги ниҳоятда юқори бўлган қ он уни ҳам тайёрланади. Қон уни тайёрлаш учун оддий, лекин сифати бузилмаган қон массаси, фибрин ёки унинг қуритилган массасидан фойдаланилади. Қон уни таркибидаги протеин 80 % бўлгани ҳолда, 96 - 99 % и тўла ҳазм бўлиш хусусиятига эга. Аниқланишига кўра 100 кг қон уни таркибида 105,8 озиқ бирлиги бўлар экан. Сутнинг кимёвий, физик ҳамда биокимёвий хоссалари ва хусусиятлари Сутнинг кимёвий таркиби. Сигирлардан соғиб олинадиган сутнинг таркиби доимий бўлмай, у бир қанча омиллар билан белгиланади. Масалан, сигирларни озиқлантириш даражаси, ем-хашак турлари ва сифати, сигирларни сақлаш, парваришлаш, асраш, уларнинг ёши, массаси, ориқ- семизлиги, маҳсулот йўналиши, зоти, индивидуал хусусияти, физиологик ҳолати ва бошқалар шулар жумласидандир.

Сигирларнинг сути ўзининг кимёвий таркиби, физиологик хусусияти ва тўла қийматлилиги, тез ҳазм бўлишига кўра бошқа ҳайвонлар сутидан фарқ қилади. Сут ўзининг таркибига кўра, асосан икки хил: сув ва қуруқ моддалар комплексидан ташкил топган. Сут таркибидаги сув ундаги қуруқ моддаларнинг эритмаси сифатида унинг зардоби (плазмаси) ва коллоид системаси вазифасини бажаради. Сут таркибидаги қуруқ моддалар микдори унинг тўйимлилик даражасини белгилашда муҳим кўрсаткич ҳисобланади. Сигир сутидаги сув ва қуруқ моддалар ҳамда уни ташкил қилувчи элементлар турли миқдорда бўлиши аниқланган (13-жадвал). 13 - жадвал Сигир сутининг кимёвий таркиби (Г. С. Инихов маълумоти) Сут таркибидаги моддалар Ўзгариш чегараси , % Ўртача миқдор, % Сув 84 – 89 87,5 Қуруқ қолдиқ 11 – 26 12,5 Сут ёғи 2,7 – 6 3,8 Фофатидлар 0,02 – 0,08 0,05 Оқсиллар (жами) 2,7 – 3,8 3,3 жумладан; альбумин 0,2 – 0,6 0,4 глобулин 0,05 – 0,20 0,12 казеин 2,2 – 4,0 2,7 Сут шакари 4,4 – 5,6 4,7 Анорганик кислоталар тузи 0,5 – 0,9 0,65 Органик кислоталар тузи 0,1 – 0,5 0,3 Кул (ёки минерал моддалар) 0,60 – 0,85 0,7 Пигментлар 0,01 – 0,05 0,02 Витаминлар: А - ретинол 0,01 – 0,08 0,03 Д - эргокальциферол – 0,00005 Е - токоферол 0,05 – 0,25 0,15 B 1 - тиамин 0,03 – 0,06 0,05 В 2 - рибофлавин 0,06 – 0,20 0,15 С - аскорбин кислота 0,5 – 3,5 2,0 РР - никотин кислота 0,10–0,20 0,15 Газлар (СО 2 , N 2 , О 3 ) 3 – 15 мл% 7 мл% Пигментлар 0,01–0,05 0,02 Сигир сутининг кимёвий таркиби, уларнинг зотига кўра ҳ ам турлича бўлиши аниқланган. Жумладан, Ўзбекистонда кўпайтирилаётган сигирларнинг зотига қараб, сут таркибининг фарқ қилишига ишонч ҳосил қилиш мумкин (14-жадвал). Адабиётдаги маълумотларга қараганда 1 л сигир сутидаги витаминлар миқдори қуйидагича бўлиши аниқланган: А- 130 - 150 мкг; Е - 700 - 900 мкг; D - 0,07 - 1,2 мкг; К - 1000 шартли бирлик; С - 900 - 2000 мкг; РР - 1500 - 1700 мкг; В 1 - 700 - 900 мкг; В 2 - 900 - 2000 мкг; В 6 - 155 - 760 мкг; В 12 - 2 - 7 мкг ва ҳоказо.

14 - жадвал Соғин сигирларнинг зотига кўра сутининг кимёвий таркиби (фоиз ҳисобида) Сутнинг таркиби Сигирларнинг зоти Қора-ола Швиц Бушуев Ёғ 3,4 4,0 4,1 О қ сил 3,2 3,5 3,6 Казеин 2,5 2,6 2,8 Сут шакари Қуруқ моддалар 5,2 11,8 5,2 13,4 5,1 12,8 Олиб борилган кузатишлардан аниқланишича сут таркибидаги минерал моддалар миқдори биринчи навбат да сигирларга бериладиган ем-хашак таркибига, унинг тўйимлилигига ҳамда сифатига ва қолаверса сигирлар организмида юз берадиган барча физиологик ҳамда биокимёвий жараёнларнинг жадаллигига, уларнинг физиологик ҳолатига ва индивидуал хусусиятига боғлиқ экан. Умуман сигир сути таркибидаги минерал моддалар орасида кальций билан фосфор энг салмоқли ўрин тутади ва миқдор жиҳатидан биринчи ўринда туради. Бу моддалар сутдан пишлоқ тайёрлашда муҳим аҳамиятга эга. Шунингдек, сигир сутининг таркибида маълум миқдорда калий, натрий, магний, хлор моддалари ва кобальт, вольфрам, никель, литий каби микроэлементлар борлиги ҳам аниқланган. Сут оқсили ва унинг хусусиятлари. Сут оқсили сутнинг энг қимматли ва муҳим таркибий қисми ҳисобланади. Сут таркибидаги оқсиллар тез ҳазм бўлиши ва унда ҳар бир организм учун зарур бўлган аминокислоталар мавжудлиги билан қимматлидир. Сут оқсиллари, асосан казеин, альбумин, глобулин ва бошқалар азотли моддалардан ташкил топган. Сутдаги оқсиллар миқдори 2,8 – 4,6 % атрофида бўлади. Унинг 80 - 82 %ни казеин ташкил этади. Қолган 18 - 20 % бошқа тур оқсиллардан иборат Сут зардоби таркибидаги оқсиллар. Сут қайнатилганда ўша идиш ёки қозон тагида маълум миқдорда қуйқа қолади. Шу қуйқа, асосан сут зардоби оқсилларидан иборат бўлади. Сут зардобида альбумин ва глобулин каби оқсиллар учрайди. Альбумин таркибида фосфор бўлмайди, бинобарин, у оддий оқсил ҳисобланади. Унинг миқдори сигир сутида 0,4 - 0,6%, оғиз сутида ўртача 0,8% бўлади. Альбумин юқори сифатли оқсил бўлгани ҳолда, айниқса ўсаётган ёш организмлар учун муҳим модда ҳисобланади. У ўзининг тез ва тўла ҳазм бўлиши билан бошқа оқсиллардан устун туради. Альбуминдан турли хил пишлоқ, айниқса яшил рангли пишлоқ ва бошқа сут маҳсулотлари тайёрлашда ҳам фойдаланилади. Глобулин оддий сигир сутида жуда оз - 0,1 фоиз атрофида, оғиз сутида эса 8 -15% миқдорда учрайди. Глобулин ўзининг бактериоцидлик (бактериядан тозалаш) хусусиятига кўра янги туғилган организмлар учун

ниҳоятда зарур оқсил ҳисобланади. Шу билан бирга, ёш организмларнинг турли хил касалликларга қаршилигини оширади. Агар сут 70 – 75 0 С атрофида кучсиз кислотали муҳитда иситилса, глобулин ивий бошлайди ва коллоид ҳолатга айланади. Казеин сут таркибида эримаган ҳолда учрайди. Буни билиш учун, сутга бирор кислота томчиси (масалан, сирка кислота) таъсир эттирилса, казеин ивиб, оқ масса ҳосил бўлганлигини кўрамиз. Маълумки, агар сут илиқ даражада сақланса, унда сут кислота бактериялари таъсирида сут кислота тўпланади ва ундаги казеинни эритиб ивийди, натижада сут қатиққа айланади. Творогнинг таркиби деярли казеиндан иборат. Пишлоқда эса казеин жуда салмоқли ўрин эгаллайди. Шунинг учун пишлоқ тайёрлашда сутдаги казеин пепсин каби ферментлар ёрдамида ивитилади. Казеиндан ташқари, сут таркибида эриган ҳолда альбумин (0,5% атрофида) ва глобулин (0,1% гача) каби оқсил моддалар ҳам учрайди. Янги туққан сигирларнинг оғиз сутида альбумин ўртача 15 - 16% атрофида бўлиши мумкин. Лекин у фермент ва кислоталар таъсирида ивимайди. Агар сут 75 0 С гача иситилса, у пахта шаклида сут таркибида кўриниб туради. Шунинг учун ҳам оғиз сутини бошқа сутга қўшмаслик керак, акс ҳолда бир оз иситилиши билан барча сут ивиб қолиши мумкин. Казеин барча сут маҳсулотлари (пишлоқ, сузма, творог, бринза)нинг асосий таркибий қисми ҳисобланади. Унинг тўйимлилик хусусияти ҳам юқори даражада бўлади. Лекин унинг тоза ҳолда альбумин ва глобулинга кўра қийинроқ ҳазм бўлиши аниқланган. Шундай қилиб, казеиндан, асосан пишлоқ ва творог тайёрлашда фойдаланилади ва қисман ундан елим ва пластмасса ҳам тайёрланади. Казеиндан сунъий газлама ҳам тайёрлаш мумкинлиги тажрибада синаб кўрилган. Сут шакари. Сут шакари ёки лактоза елиндаги сут безларида ҳосил бўлади. Унинг глюкозадан ҳосил бўлиши аниқланган. Сут шакари дисахарид ҳисобланиб, у глюкоза ва галактоза аралашмасидан иборат. У сувда яхши эрийди. Ҳарорат кўтарилиши билан унинг эриш хусусияти ҳам ортади. Сут шакари сут таркибида 4,5 - 4,6% миқдорида эриган ҳолда учрайди. У эрувчанлиги пастлиги ва ширинлиги билан бошқа турдаги шакардан фарқ қилади. Микроблар таъсирида сут таркибидаги шакар миқдори камаяди. Сут кислота бактериялари фаолияти натижасида сут шакарини сут кислотага айлантиради. Сут шакари сутда биринчи ойларда кўп бўлса, 9 – 10 ойга бориб камайиб кетади. Сут шакари айрим сут маҳсулотлари (қатиқ, пишлоқ, сутдан тайёрланган ичимликлар) тайёрлашда муҳим аҳамиятга эга. Сут шакари микроорганизмлар билан бирга сут ва сут маҳсулотларини ачитиш имконини беради ва натижада сут кислота ҳосил бўлади. Сут шакаридан ёш болаларни озиқлантир и шда ва тиббиётда пенициллин тайёрлашда фойдаланилади. Сут шакари ўзининг тўйимлилиги жиҳатидан оддий шакардан фарқ қилмайди, лекин унинг шираси камроқ

бўлади. Сут шакари организмда тез ҳазм бўлади, шунингдек янги туғилган организмларнинг тез ўсиши ва ривожланишида катта аҳамиятга эга. Сут таркибидаги минерал моддалар. Минерал моддалар сут таркибида ўртача 0,75% миқдорида бўлади. Улар муҳим элементлар қаторидан жой олиши билан бирга инсон организми учун катта аҳамиятга эга. Сут таркибидаги минерал моддалар турли хил вазифа бажаради. Масалан, сутда кальций тузлари етишмаса, у яхши ивимайди. Темир, мис, рух, йод, марганец, кобальт, бор, мишьяк каби элементларнинг роли организм учун беқиёсдир. Сут таркибидаги минерал тузлар. Сут таркибидаги минерал тузлар миқдор жиҳатидан унча кўп бўлмаса-да, улар ҳайвон организми ва сут маҳсулотлари тайёрлаш технологиясида муҳим аҳамиятга эга. Минерал тузлар сут таркибига қандай ўтса-да, унинг миқдор кўрсаткичлари қон таркибидагидан бошқача бўлади. Бунга асосий сабаб, сут безларининг фаолияти жараёнида уларда танлаш ва бошқариш хусусиятларининг ўзига хослигидир. Сут таркибида минерал тузлардан: кальций, магний, фосфор, натрий, калий, хлор, темир кабилар кўпроқ учрайди. Умуман сут таркибидаги минерал тузлар миқдори сутни куйдиргандан кейин олинган кулнинг массасига қараб аниқланади. Текширишлардан аниқланишича сутдаги минерал тузлар деярли доимий бўлгани ҳолда 0,70 - 0,75% атрофида учрайди. Жумладан, кальций ва фосфор сут маҳсулотларини тайёрлаш технологиясида ҳам аҳамиятга эга. Агар сутда кальций етарли бўлмаса, пишлоқ тайёрлаш вақтида унинг оқсили (казеин) яхши чўкмасдан, тайёрланаётган қотишма яхши ёпишмайдиган ва уваланиб кетадиган бўлади. Сут таркибида минерал тузлардан ташқари бир қанча тур микроэлементлар: марганец 0,15 мг (л), мис 0,8 мг (л), кобальт 0,25 мг (л), йод 0,08 мг (л), рух 2 мг (л), литий ва темир 1,3 мг (л), шунингдек маълум миқдорда: никель, хром, алюминий, қўрғошин, қалай, титан, кумуш, гелий, рубидий ва бошқалар бўлиши аниқланган. Сут таркибидаги витаминлар. Сут таркибида турли хил: А, Е, В 1 В 2 , С, D , РР витаминлар кўп учрайди. Витаминларнинг умумий миқдори 1 кг сутда ўртача 0,13 мг дан 18,0 мг гача етади. Кузатишлардан маълум бўлишича, қиш ва баҳор ойларида соғиб олинадиган сутда А витамин жуда кам бўлади. Баҳор ва ёз ойларида соғиб олинадиган сутда С витамин бўлади. Сут таркибидаги витаминлар турли органик бирикмалардан иборат бўлиб, инсон ва ҳайвон ҳаётида муҳим аҳамиятга эга. Улар организмда моддалар алмашинуви жараёнида муҳим вазифани бажаради. Сут таркибидаги витаминлар икки гуруҳга бўлинади: 1) сувда эрий оладиган В, D, К витаминлар ҳисобланади., С, Р витаминлар (улар организмда синтезланади), 2) мойда эрийдиган А, Е, D, К витаминлар ҳисобланади. Ферментлар ҳам сут таркибида турли миқдорда учраб турадиган моддалар ҳисобланади. Айниқса протеаза, амилаза, липаза, каталаза

ферментлари организм учун муҳим аҳамиятга эга. Улар катализатор вазифасини бажаради. Сутнинг бактериоцидлик хусусияти. Сутнинг бактериоцидлиги деганда унга тушган микробларнинг кўпайиб кетишини тўхтата олиш хусусияти тушунилади. Кузатишлардан аниқланишича сутнинг бактериоцидлик хусусияти биринчи галда соғин сигирларнинг индивидуал ҳолатига боғлиқ. Шунингдек, сутнинг қандай шароитда сақланиши, унинг таркибида микроорганизмларнинг оз-кўплиги ҳам бу борада муҳим аҳамиятга эга. Умуман олганда, сут бактериоцидлик хусусиятининг узоқ вақт сақланиши даставвал унинг таркибида микрофлораларнинг мумкин қадар оз бўлишига боғлиқ. Сутнинг ҳарорати қанча паст бўлса, ундаги микроорганизмлар шунча суст кўпайиши аниқланган (15-жадвал). Жадвалдан кўриниб турибдики, паст ҳарорат сутнинг бактериоцидлик хусусиятини сақлашда муҳим омил ҳисобланади. Шунингдек, сут сифатини меъёр даражасида сақлаш учун уни тезда ва қисқа вақт ичида совутиш талаб этилади. 15- жадвал Паст ҳароратнинг сут таркибидаги микроорганизмлар кўпайишига таъсири Кўрсаткичлар Тубдаги ҳароратда 1 мл сут таркибида микроорганизмларнинг кўпайиши 4 – 5 0 С 10 0 С 1. Янги соғилган сутда 4295 4295 2. 24 соат ўтгач 4138 13961 48 соат ўтгач 4566 127707 4. 72 соат ўтгач 8407 5725277 5. 96 соат ўтагч 19693 39490272 Проф ессор Р. Б. Давидов маълумотига кўра, сутнинг ҳарорати 0 0 бўлса, унинг бактериоцидлиги 48 соатгача бориши мумкин. Шунингдек, +5 0 С да 36 соат гача, +10 0 С да 24 соатгача, + 25 0 С да 6 соатгача ва 30 0 С да 3 соатгача сутнинг бактериоцидлик хусусияти сақланар экан. Шундай қилиб, сутнинг бактериоцидлик хусусияти бир қанча омилларга боғлиқ ҳолда, уларнинг энг асосийлари қуйидагилар ҳисобланади: 1) сутни соғиб олишдан совутишгача сарфланган вақт. Бу вақт қанча қисқа бўлса, сутнинг бактериодидлиги шунча узоқ вақт давом этади; 2) совитиш ҳарорати мавжуд бўлиб, у қанча паст бўлса, сутнинг бактериоцидлиги шунча узоқ вақт давом этади; 3) сут таркибидаги дастлабки микроорганизмларнинг миқдори. Бунда бу кўрсаткич қанча паст бўлса, сутнинг бактериоцидлиги шунча узоқ вақт давом этади. Соғиб олинган сут паст температурада совутилса, сут таркибидаги микроорганизмларнинг кўпайиши тўхтайди ва ҳатто камайиб кетади. Бу эса сутнинг энг муҳим бактериоцидлик хусусиятига боғлиқ.

Сутнинг сифатини аниқлашдаги айрим физик ва кимёвий кўрсаткичлари Сутнинг кислоталилиги. Сутнинг кислоталилик хусусияти Тернер ( 0 Т) даражаси билан белгиланади. Тернер даражаси деганда, фенолфталеин ёрдамида сув билан икки марта суюлтирилган 100 мл сутни нейтраллаш учун сарфланадиган ишқорнинг децинормал эритма миқдори тушунилади.Сутнинг бу хусусияти унда фосфор тузлари ва оқсил моддаларнинг оз-кўплигига ва уларнинг гидролитик парчаланишига боғлиқ. Янги соғиб олинган сутнинг кислоталилиги 16 - 18 0 Т (Тернер ҳисобида)га тенг бўлади. Бу янги соғиб олинган 100 мл сутни титрлаш учун 0,1 водород ишқор эритмасидан 16 – 18 мл сарфланишидир.Баъзан айрим сигирлардан ёки бутун подадаги сигирлардан соғиб олинган сутнинг кислоталилиги 18 0 Т дан ортиқ бўлиши мумкин. Лекин бу тоза, янги соғиб олинган сутнинг кислоталилик ҳолатини ифодалаши билан бирга унда сут кислота мавжуд деган маънони англатмай- ди. Умуман янги соғиб олинган сут иссиқ жойда сақланса ёки у тезда совитилмаса, кислоталилиги орта боради ва ачийди, нордонлашади. Бу асосан сут таркибидаги сут кислота бактерияларининг сут шакарини парчалаб, ундан сут кислота ҳосил қилишига боғлиқ. Агар сутнинг кислоталилиги 21 0 Т дан юқори бўлса, ундан сифатли маҳсулот олиб бўлмайди. Аксинча, бу кўрсаткич 23 - 24 0 Т га тенг бўлса, у ҳолда сут қайнатилганда ивиб қолади. Агар кислоталилиги 60 - 65 0 Т даражада бўлса, сут ўз-ўзидан ивиб қолади. Умуман, сутнинг кислоталилиги қабул қилинган нормадан ошмаслиги керак, акс ҳолда ундан ҳар хил мақсадларда фойдаланиб бўлмайди. Сутнинг титрланадиган кислоталилик хусусияти бир қанча омилларга боғлиқ бўлгани ҳолда, уларнинг энг асосийлари: сигирларни озиқлантириш, лактация даври ва уларнинг физиологик ҳолати ҳисобланади. Сутнинг кислоталилиги унинг температурасига, тозалигига ва сақлаш шароитига ҳам кўп жиҳатдан боғлиқдир. Агар сут тоза бўлмаса, иссиқ ерда сақланса, унинг таркибидаги кислоталилик хусусияти ошиб кетади ва ниҳоят, сутнинг сифати бузилади. Сутнинг кислоталилик даражаси 28 – 30 0 Т бўлса, уни қайнатганда ивиб, чириб қолади. Агар бу кўрсаткич 60 – 70 0 Т га етса, сутнинг сифати бузилади. Шунинг учун барча хўжалик фермаларидан сут заводларига келтирилган сутнинг кислоталилик даражаси текшириб кўрилади. Агар бунда сутнинг кўрсаткичи 19 0 Т дан паст бўлса, унинг ҳар тоннаси учун қўшимча ҳақ тўланади. Бу кўрсаткич 19 0 Т дан 22 0 Т гача бўлса, сутнинг ҳар тоннаси учун маълум миқдорда жарима белгиланади. Кислоталилиги 22 0 Т дан юқори бўлган сут қабул қилинмайди ва хўжаликка қайтариб юборилади. Чунки бундай сутдан сут маҳсулотлари ишлаб чиқариб бўлмайди. Сутнинг зичлиги. Сутнинг зичлиги асосан унинг таркибидаги қуруқ моддалар миқдорига боғлиқ. Сутнинг зичлиги + 20 0 С ли сутнинг ўша ҳажмдаги +4 0 С ли сув вазнига нисбатидир. Сутнинг зичлиги 1,028 дан 1,033 гача, айрим вақтларда 1,026 ёки 1,034 га тенг бўлиши мумкин. Сутнинг зичлиги унинг сифатини аниқлашдаги усуллардан бири ҳисобланади.

Сутнинг таркибига таъсир кўрсатадиган барча моддалар зичлигига ҳам тааллуқлидир. Сутнинг қаймоғи ошган сари зичлиги камайиб боради ва аксинча бўлиши мумкин. Сутнинг осмотик босими. Сутнинг осмотик босими биринчи галда унинг таркибий қисмига боғлиқ бўлиб, ўртача 6,6 атмосферага тенг. Сут 0,55 0 С да музлайди, 100,2 0 С да қайнайди. Сутнинг ёпишқоқлик хусусияти 1,7 - 2,0 га тенг (сувнинг ёпиш- қоқлиги эса 1 га тенг). Сутнинг ёпишқоқлиги унинг таркибидаги ёғ ва оқсил моддалар миқдорига боғлиқ. Сутнинг ранги биринчи навбатда ёғ заррачалари миқдорига ва казеин моддасининг кальций билан аралашмасидан ҳосил бўлган кальций казеинат деб аталадиган кимёвий модданинг миқдорига боғлиқ. Сутнинг ҳиди ўзига хос, турлича ва кўпроқ ёқимлидир. Сутнинг таъми мазали ва ёқимли бўлгани ҳолда, бу хусусияти биринчи галда унинг таркибидаги органик ва анорганик моддалар миқдорига боғлиқ. Сутнинг калорияси турлича, ўртача 630 дан 715 катта калориягача бўлиши мумкин. Масалан, қора-ола зот сигир сутининг калорияси 647,3 ккал, бушуев зот сигир сутиники 712,1 ккал га тенг. Сутнинг калорияси таркибидаги ёғ, оқсил, углеводлар миқдорига боғлиқ (Ш. Акмалхонов, Н. Расулов, И. Ахметов, 1968). Сут оқсили ва унинг миқдорига таъсир этадиган омил лар. Сут оқсили унинг энг қимматли ва муҳим таркибий қисми ҳисобланади. Сут оқсилининг миқдори ўртача 3,3% бўлади, лекин айрим вақтларда бу миқдор 2,7% дан то 3,7% гача бўлиши ҳам мумкин. Сут оқсили асосан альбумин ва глобулиндан ташкил топган бўлиб, унинг 3/4 қисми казеиндан иборат. Казеиннинг сутдаги ўртача миқдори 2,75% бўлади. Оғиз сути ва унинг таркиби. Сигир туққан кунидан бошлаб 7 - 10 кунгача соғиб олинган сут оғиз сути ҳисобланади. У ранги, таркиби ва биологик хусусиятларига кўра оддий сутдан фарқ қилади. Оғиз сути мазаси шўрроқ, ранги бир оз сариқроқ бўлиши ва қуюқлиги билан оддий сутдан фарқ қилади. Бундан ташқари, унинг таркибида оддий сутга қараганда қуруқ моддалар икки баравар, оқсил 5 - 7 баравар, А витамин 15 - 20 баравар, альбумин ва глобулин 10 - 12 баравар, минерал тузлар 1,5 баравар кўп бўлади. Лекин шакар озроқ бўлади. Я. С. Зайковский маълумотига кўра, сигир оғиз сутининг кимёвий таркиби қуйидагича: 79,04% сув, 20,96% қуруқ моддалар, 4,10% ёғ, 12,27% умумий оқсил, 3,32% сут шакари ва 1,27% кул (ёки минерал элементлар) бўлар экан. Сигирлар туққан кунидан бошлаб, улар оғиз сутининг таркиби кун сайин маълум даражада ўзгариб боради. Лекин ҳар хил сигирларда (зотига, ёшига, озиқасига, маҳсулот йўналишига, ориқ-семизлигига, индивидуал хусусиятларига кўра) бундай ўзгаришлар турлича бўлиши табиийдир. Оғиз сути янги туғилган ҳар қандай ёш мол организми учун муҳим аҳамиятга эга. Чунки бу сут тўйимлилиги, ҳар хил витамин ва ферментларга

бойлиги ҳамда ёш организмни ҳар хил касалликлардан ҳимоя қиладиган иммунитет ҳосил қилувчи таначалар кўп миқдорда бўлиши каби бир қанча афзалликларга эга. С ут ё ғининг физик ва к им ё вий кўрсаткичлари Сут ёғи - сутнинг қийматли таркибий қисмидир. У, асосан ёғ кислоталари (глицерин) дан ташкил топган бўлиб, унинг таркибида тахминан 20тача ёғ кислоталари учрайди ҳамда ёғнинг сифатига ва мазасига ўз таъсирини кўрсатади. Сут ёғи, асосан жуда майда (0,5, 10, 20, микрон) шарчалар шаклида бўлиб, устки қисми нозик оқсил парда билан қопланган. Ёғ шарчалари 1 мл сутда тахминан 2 млн. дан 5 млн. гача бўлади. Ёғ шарчаларининг сони, катта- кичиклиги сариёғ тайёрлашда муҳим аҳамиятга эга. Сигирларнинг сутида ёғ миқдори турли (2,7 – 6%) даражада бўлгани ҳолда унинг таркибида фосфатид, стеарин каби моддалар эриган ҳолда бўлади. Унда ёғ кислотанинг миқдори ўртача 92,5%, глицерин эса 7,5% атрофида бўлади. Сут ёғининг таркибида турли хилдаги ёғ кислоталари учрайди. Бу кислоталар ўзларининг барча хусусияти ва белгиларига кўра бир-биридан фарқ килади (16-жадвал). 16 - жадвал Сут ёғидаги кислоталарнинг физих ва кимёвий хусусиятлари Ёғ кислоталар Сут ёғидаги миқдори молекуляр массаси Температура, 0 С Зичлиги қайнаши эриши Мой 1,4 88,1 162,0 –8,0 0,966 Капрон 1,6 – 3,3 116,1 205,0 15,0 0,929 Каприл 0,5 – 2,2 144,1 237 16,0 0,910 Каприн 0,3 – 3,0 172,2 264 31,0 0,895 Лаургин 2,6 – 7,3 200,2 225 44,0 0,883 Мирист и н 9,9- 6,0 226,2 250 52,5 0,863 Па л ьмитин 14,8 – 42,7 256,0 271 62,5 0,849 Стеарин 1,7 – 6,2 287,3 291 69,4 0,845 Арахин 0,5 0,7 312,3 328 77 – Диоксист е арин 0,4- 1,0 316,3 – 136 – Сут ёғи иссиқ температура га чидамсиз, тез эриб кетиш хусусиятига эга. У ёғ кислоталарнинг таркибига кўра , 27-34 0 С да эрийди ва 17-22 0 С да қотади. Сутдаги ёғ кислоталарнинг тариби, миқдори, физик ва кимёвий хоссалари сигирларнинг ёши, зоти, маҳсулотнинг йўналиши, физиологик ҳолати, индивидуал хусусияти ва ҳоказоларга боғлиқ эканлиги аниқланган. Сутнинг таркибидаги витаминлар ва минерал туз эритмалари қондан ўзгармаган ҳолда сутга ўтади. Казеин - аминокислоталарнинг синтезланиши натижасида сут шакари (лактоза) глюкозадан ҳосил бўлади. Соғин с и гирлар елинида сутнинг ҳо сил бўлиши доимо давом этади. Бунда альвеолаларда тайёр бўлган сут нозик найчаларга, ундан яна йирикроқ сут каналларига ва, ниҳоят, сут цистернасига бориб қуйилади. Лекин,

сутнинг елиндаги ҳаракати маълум ритм асосида давом этади. Елинда сут миқдори ортиб боргач, мускул толалари ва ҳужайраларининг тонуси (таранглиги) сусаяди ва елин янада кенгайиб, кўпроқ сут тўплана боради. Лекин бундай жараён чексиз давом этмайди. Агар елин сут билан тўлса, ундаги босим ортади, сут безларининг сут тайёрлаш фаолияти сусаяди ва сутнинг ажралиб чиқиши деярли тўхтайди. Сигирлар соғиб бўлингач, елин ҳажми кичраяди ва босими пасаяди. Шунингдек, қоннинг ҳаракати сусаяди, альвеолалар ва сут найчалари қисқаради, без ҳужайраларида тиним, яъни та- наффус вужудга келади, лекин бу хусусият узоққа чўзилмайди. Қисқа вақт ўтиши билан сутнинг ҳосил бўлиши тезлашади. Бинобарин, бу ҳолат сигирларни соғиш вақти ва сут миқдорига, шунингдек елинни уқалашга боғлиқ бўлади. Соғин сигирлар бундай тадбирларга тез мослашади ва сут бера бошлайди. Турли хил омилларнинг сут таркибига ва сифатига таъсири Сутнинг таркиби ва хусусиятлари барча турдаги ички ҳамда ташқи муҳит таъсирлари натижасида ўзгаради. Уларнинг энг асосийлари: сигирларни озиқлантириш, ем-хашак турлари ва сифати, молларни асраш ҳамда парваришлаш, лактация даври, соғиш техникаси ва усуллари; шунингдек, сигирларнинг ёши, йил фасли, елинни уқалаш ва тоза соғиш, соғувчиларнинг алмашиниши, сигирларнинг индивидуал хусусиятлари ва физиологик ҳолати кабилар ҳисобланади. Сигирларни озиқлантиришнинг сут таркибига таъсири. Сигир- ларни озиқлантириш улар организмида юз берадиган барча физиологик ва биокимёвий жараёнларга ўз таъсирини кўрсатиш билан бирга, улардан соғиб олинадиган сутнинг миқдори, таркиби ва сифатининг ўзгаришига ҳам сабаб бўлади. Бинобарин, соғин сигирларга бериладиган ем-хашак тўла қийматли, барча турдаги кимёвий элементларга бой, юқори сифатли бўлиши керак. Шу билан бирга, сигирларни озиқлантиришда уларнинг физиологик ҳолати, маҳсулдорлиги, ёши ва массаси ҳисобга олиниши лозим. Соғин сигирларнинг рациони таркибида дағал ва серсув озиқларнинг кўпроқ бўлиши уларнинг елинида кўп ва сифатли сут ҳосил бўлишига, шунингдек овқат ҳазм қилиш органларининг фаолиятини яхшилашга ёрдам беради. Шуни унутмаслик керакки, агар соғин сигирларга бериладиган ем- хашак миқдори етарли бўлмаса ёки уларни ҳамма вақт бир турдаги озиқлар билан озиқлантирилса, уларнинг сут маҳсулдорлиги пасайиб кетади, таркибидаги ёғ, оқсил ва бошқа элементлар камаяди, сутнинг технологик хусусияти ва сифати пасаяди. Бинобарин, бундай сутдан сут маҳсулотлари: сариёғ, пишлоқ, қуйилтирилган сут, сут консервалари, сут кукуни ва ҳоказолар тайёрлаб бўлмайди. Кузатишларга қараганда сигир сути таркибида 40 га яқин микроэлементлар бўлиб, улар сутга ҳайвон истеъмол қилган ем-хашакдан ўтади. Шунга кўра рацион таркибида минерал моддалар ва микроэлементларнинг етарли бўлиши ҳам мол организми, ҳам улардан соғиб олинадиган сут сифатини яхшилаш, таркибини турли хил ҳаётий муҳим элементлар билан бойитиш имконини беради.

Соғин сигирларни асраш ва парваришлашнинг сут миқдорига ва таркибига таъсири. Ҳаво ҳарорати ҳаддан ташкари юқорилашиб кетса, намлик кучайса ва молхоналар шамоллатиб турилмаса сигирларнинг сути кескин пасайиб кетиши тажрибаларда кузатилган. Шунингдек, сут таркибидаги энг муҳим модда (ёғ, оқсил, углеводлар ва ҳоказо) лар миқдори тубанлашиб кетиши ҳам аниқланган. Бинобарин, бундай шароитда сигирларни тоза ва салқин ҳаво билан таъминлаш, микроиқлим яратиш, ёз кунлари сигирларни душларда чўмилтириб туриш ҳамда уларни тоза сақлаш энг муҳим тадбирлардан ҳисобланади. Бундай тадбирларни қўллаш, айниқса Ўзбекистон хўжаликлари шароитида муҳим аҳамиятга эга. Чунки бизнинг иқлим шароитимиз, айниқса ёзнинг иссиқ, жазирама кунларининг кўп бўлиши ва талаб этиладиган зоогигиеник тадбирларни амалга оширмаслик биринчидан, сигирлар саломатлигига салбий таъсир кўрсатса, иккинчидан, улардан олинадиган сут миқдорини пасайиб кетишига ва таркиби ҳамда сифатининг пасайишига сабаб бўлади. Лактация даврининг сут таркибидаги ёғ, оқсил миқдорига таъсири. Лактация даврида, яъни сигирларни туққан кунидан бошлаб то сутдан чиқишигача бўлган (305 кун давом этадиган) даврда сутнинг таркиби ва хусусияти деярли уч марта ўзгариши аниқланган. Дастлабки 7 – 10 кун давомида оғиз сути олинади. Унинг таркиби ва хусусиятлари юқорида баён этилган. Сигирлар туққандан кейин орадан 6 – 8 кун ўтгач, оғиз сутининг таркиби кескин ўзгариб, оддий сутга айлана бошлайди. Сигир туққандан кейин дастлабки икки ой ичида сут таркибидаги ёғ ва қуруқ моддалар миқдори қисман ўзгаради, лекин сути кўпаяди, кейинчалик сути яна аста- секин ўзгара боради. Умумий сут ҳажми 10 ойга қадар, яъни лактациянинг сўнгги (305) кунига қадар камая боради. Бунда ёғ билан қуруқ модда ва оқ- сил миқдори ўзгаради. Лекин лактация даврида сут шакари билан минерал тузлар миқдори деярли бир хил бўлади (17-жадвал). Кузатишлардан маълум бўлишича, сигир туққандан кейин 4 – 5 ойдан бошлаб сут таркибидаги ёғ ва оқсил аста-секин кўпая боради ва бу миқдор 6 - 7 ой давомида ўртача даражада бўлади. Сигир сути унинг сутдан чиқиши арафасида оддий сутдан фарқ қилади. Унинг мазаси бироз шўрроқ ва аччиқроқ бўлади. Унинг таркибида 6,7 % ёғ, 4,6 % оқсил, 0,9 % минерал моддалар учрайди. Лекин сут шакари бироз, яъни 3,4 %гача камаяди. Сутнинг кислоталилиги 10 0 Т ва ундан ҳам пастроқ бўлади. Шуни ҳам айтиш керакки, сигирлар сутдан чиқишига 10 –15 кун қолганда уларнинг сутини завод қабул қилмайди. Шу туфайли сигирларнинг сут таркиби лактация даврида ўзгара боради. 17-ж адвал Лактация давомида сут таркибининг ўзгара бориши, фоиз ҳисобида (Красностеп зот сигирлар сути мисоли да) Лак т ация дав р и (ой) Сут миқ дори кг Қ уруқ моддала р Ёғ Оқсил Сут шакари Кул Кальций 1 2 644 701 12,46 12,45 3,74 3,72 3,29 3,33 4,66 4,62 0,74 0,78 0,168 0,168

3 4 5 6 7 8 9 10 Ўртача 621 576 527 484 429 385 323 234 2924 12,54 12,58 12,60 12,72 12,82 13,01 13,51 13,83 12,70 3,75 3,78 3,79 3,82 3,88 4,00 4,28 4,34 3,82 3,34 3,34 3,36 3,48 3,55 3,66 3,87 4,11 3,46 4,65 4,64 4,64 4,60 4,55 4,51 4,50 4,49 4,61 0,80 0,81 0,81 0,82 0.84 0,84 0,86 0,89 0,81 0,168 0,165 0,164 0,164 0,168 0,176 0,182 0,199 0,169 Соғиш сони, яъни серсут сигирлар кеча-кундузда уч марта (эрталаб, тушда ва кечқурун) соғилиши сут маҳсулотини кўпайтириш имконини беради. Чунки серсут сигирлар кеча-кундузда уч марта соғилмаса, уларнинг сути камайиб кетади, сут безларининг фаолияти сусаяди, бу эса сутнинг сифатига ҳам салбий таъсир этади. Лекин сигирларнинг сути унча кўп бўлмаса, улар кеча-кундузда икки марта соғилиши лозим, чунки бу иқтисодий жиҳатдан фойдали ҳисобланмайди. Чунки кам ёки ўртача сут берадиган сигирларни кеча-кундузда уч марта соғишда уларнинг сути жуда оз миқдорда кўпаяр экан, бинобарин, тушда соғишга кетадиган вақт, меҳнат ва харажатларни қоплай олмаслиги кузатилган. Шунинг учун ҳам бундай сигирлар кеча-кундузда икки марта (эрталаб ва кечқурун) соғилгани маъқул. Сигир сутининг серқаймоқлик даражаси Сутнинг серқаймоқлиги сигир туққан кунига ва соғиш муддатига ҳам боғлиқ. Умуман хўжаликларда, сигирлар туққан кундан бошлаб 300 - 305 кун мобайнида соғилади. Тажриба ва кузатишлардан маълум бўлишича, сигир сутининг серқаймоқлиги биринчи ойдан камаяди ҳамда сут бериш даврининг иккинчи ва учинчи ойида бошқа ойлардагига қараганда кескин камаяди. Учинчи- тўртинчи ойдан бошлаб, сутнинг қаймоғи аста-секин кўпая бошлайди ва ўнинчи ойга бориб, айниқса сутдан чиқариш арафасида энг максимум даражага етади. Сутнинг серқаймоқлилик даражаси ҳам йил фасллари ва ойларига кўра ўзгара бориш хусусиятига эга эканлигига ишонч ҳосил қилинди. Жумладан, сигирлар сути таркибидаги ёғнинг энг юқори кўрсаткичи асосан февраль (3,64%), март (З,59%) ва ноябрь (3,66%), декабрь (3,65%) ойларига ва энг паст кўрсаткичи июль (3,25%), август (3,27%) ойларига тўғри келди. Қолган ойларда эса бу кўрсаткич ўртача 3,33—3,53 % ни ташкил этди. Адабиётлардан маълумки, сут таркибидаги қуруқ моддалар баҳор ойларида (март ва апрель) камайса, куз ойларида (октябрь, ноябрь) анчагина кўпаяди. Сутдаги ёғ ва оқсил моддаларнинг ҳам шу каби ўзгариши аникланган. Ҳар бир зот ўзининг барча белги ва хусусиятларини наслларига, авлод- аждодларига ўтказа олиши адабиётлардан маълум. Шунингдек, сигирлар бир қанча белгилари билан бир қаторда сутлилиги, сутидаги оқсил миқдори ва қаймоқлилигини ўз бузоқларига берса, буқалар эса ўз наслларига онасини ва ҳатто, иккала, яъни ота ва оналари маҳсулот кўрсаткичларини «ген»лар орқали ўтказиши аниқланган.

Ҳар бир зот ўзининг муайян зотлардан фарқ қилувчи маҳсулот белги ва кўрсаткичларига эга. Аниқланишича, сигирларни сутлилигига кўра, уларнинг сутидаги ёғ ва оқсил миқдори ҳар бир зот учун кўп жиҳатдан қатъий бўлар экан. Бу хусусият жадал ҳолда наслдан-наслга ўтар экан. Кузатишлардан маълум бўлишича, сигирларнинг серсутлилиги 20 – 45 % атрофида наслларда ўз аксини топса, сутидаги ёғ, оқсил микдори 50 – 78 % атрофида наслда намоён бўлади. Сутнинг серқаймоқ бўлишига таъсир этувчи омиллардан бири сигир соғиш усули ва вақти ҳисобланади. Бундан ташқари, соғувчиларни тез-тез алмаштириб туриш ҳам сигирларнинг сути миқдорига ва серқаймоқлигига салбий таъсир кўрсатади. Сутнинг серқаймоқ бўлишининг яна муҳим омилларидан бири улар елинидаги сутни мумкин қадар тўла, сўнгги томчиларигача қолдирмасдан соғиб олишдир. Маълумки, сутнинг дастлабки соғиб олинган порциялари анча суюқ, ёғ миқдори оз (1,5 - 2,5%) бўлса, энг сўнггида соғиб олинадиган қисмида ёғ 10 - 12% ва ундан ҳам кўпроқ бўлиши аниқланган. Шунинг учун ҳам сигирларни тоза соғиш, сут тушмай қолганда елинини массаж қилиш ва соғишни давом эттириш мақсадга мувофиқдир. Сут серқаймоқ бўлишининг яна бир омили сигирларни сифатли ем- хашак билан таъминлаш ва парвариш қилишдан иборат. Тажрибалардан маълум бўлишича, сигирларни сифатли ем-хашак билан тўғри боқиш, танасини ўз вақтида парвариш қилиш, очиқ ҳавода яйратиш каби тадбирларни амалга ошириш фақат уларнинг сутини кўпайтирмасдан балки, сутидаги ёғ миқдорини ҳам оширади. Агар соғин сиғирлар тўйиб озиқланмаса, ем-хашакнинг сифати яхши бўлмаса, уларнинг танаси кунига тозаланмаса ва улар очиқ ҳавода яйратилмаса, улардан олинган сут суюқ, сифатсиз ва оз миқдорда бўлиши кўплаб тажрибаларда кузатилган. Юқорида айтиб ўтилганидек, сутдаги ёғ асосан майда ёғ дона- чаларининг бирлашмасидан ҳосил бўлади. Улар қанча кўп ва йирик бўлса сут шунча серёғ — серқаймоқ бўлади. Маълумки, ёғ сувга нисбатан енгил бўлади, шу сабабли сут таркибидаги ёғ парчалари унинг юза қисмига чиқади. Бунда йирик доначалар тезроқ, ўртачалари бироз кейин ва энг кейин майдалари сут юзасига кўтарилиб чиқишидан унда маълум қалинликдаги ёғ қатлами ёкн қаймоқ ҳосил бўлади. Сутнинг қаймоғини олишда сепаратордан фойдаланилади. Лекин сепаратордан ўтказилган, ёғи олинган сут таркибида ҳам ўртача 0,1% ёғ бўлиши аниқланган. Шунинг учун бундай сут бузоқларга, чўчқа ва паррандаларга ичирилади, чунки унинг таркибида маълум сут шакари, оқсил, витаминлар, ферментлар, минерал туз эритмалари ва бошқа биологик фаол моддалар сақланиб қолади ҳамда организмга шифобахш таъсир кўрсатади. Сут таркибининг йил фаслларига қараб ўзгариши. Сигир сути ва унинг таркиби йил мобайнида бир хил бўлмасдан, маълум даражада ўзгариб туради. Бунга жуда кўп омиллар таъсир этади, улардан энг муҳими ҳар фаслда ўзига хос ем-хашак берилиши, ташқи муҳит температурасининг турлича бўлишидир.

Кўпгина кузатишлардан маълум бўлишича, қиш ойларида соғиб олинадиган сут миқдори ёздагига қараганда 0,2 - 0,5% кам бўлар экан ёки баҳор ойлари соғин сигирлар туллаган вақтда сут миқдори 0,2 - 0,4% га, сут ёғи 0,2 - 0,5% га камаяр экан. Сутдаги қуруқ моддалар баҳор (март ва апрель) ойларида камайса, куз ойлари (октябрь, ноябрь)да анчагина кўпаяр экан. Сутдаги ёғ ва оқсил моддалар миқдори ҳам шу каби ўзгариб туриши аниқланган. Ўзбекистон шароитида йил фасли фақат сигирларнинг сут миқдорига таъсир кўрсатиш билан чекланмай, унинг таркиби ўзгаришига ҳам сабаб бўлар экан. Масалан, қиш ойларида туққан сигирларнинг сути турли хил кимёвий моддаларга бой бўлиши билан бирга, калорияси ҳам юқори бўлар экан. Аниқроғи, қишда туққан қора-ола сигирлар сутидаги ёғ миқдори ёзда туққан сигирларникидагига қараганда камида 35,83 кг га ёки 26,1% га кўп бўлиши аниқланди. Бундан ташқари, оқсил миқдори 25,56 кг ёки 20,9%, сут шакари 32,22 кг ёки 18,4%, сутнинг калорияси 31,9 га тенг бўлди. Бушуев зот сигирларнинг юқоридагига мувофиқ кўрсаткичлари қуйидагича: сут ёғи 22,38 кг ёки 18,0%, оқсил 14,85 кг ёки 14,4%, сут шакари 17,41 ёки 12,2%. Шундай қилиб, кузатишлардан маълум бўлишича, ёз ва баҳор ойларида туққан сигирларникига қараганда қиш ҳамда куз ойларида туққан сигирларнинг сути кўпроқ ва таркиби ҳар хил моддаларга бой бўлар экан. Лекин бундай сигирлардан асосан қиш ойларида бузоқ олишни ташкил этиш керак, деган хулоса чиқмайди. Ёзнинг жазирама иссиқ кунлари барча сигирларнинг сути миқдорига ҳам, унинг серқаймоқлигига ҳам салбий таъсир кўрсатар экан. Шунинг учун ёз ойларида соғин сигирларни салқин, сершабада жойларда, усти берк ва атрофи очиқ шийпонларда асраш, кунига чўмилтириш мақсадга мувофиқдир. Ҳозирги вақтда республикамиздаги кўпгина илғор хўжаликларда (жумладан, Фарғона водийсидаги кўплаб фермаларда) бу усулдан унумли фойдаланиш натижасида ёзда сигирларнинг соғлиғини сақлаш, физиологик ҳолатини яхшилаш, сутини кўпайтириш ва сути сифатини ошириш борасида катта ютуқларга эришилмоқда. Сутнинг микдори ва сифати кўп жиҳатдан йил фаслларига боғлиқ эканлиги аниқланган. Фермадаги барча соғин сигирлар (200 - 235 бош) нинг сут миқдори ўртача ҳар бир бош учун, энг юкори кўр-саткич, асосан икки фаслга: ёз (1127,7 кг) ва куз (1124,2 кг) фаслига тўғри келди. Баҳорда (1032,8 кг) ва қишда (968,2 кг) бу кўрсаткич бирмунча камроқ бўлиши аниқланди. Бошқача айтганда, агар сигирларнинг қиш фаслида берган умумий сут миқдорини 100 % деб олсак, ёз фаслидагиси 116,5 %, куз фаслида эса 116,0 % ва баҳорда 106,7 %га тўғри келади. С утнинг миқдори ва сифатига ем-хашакнинг таъсири Сигирлардан кўп ва сифатли сут соғиб олиш учун биринчи навбатда уларни тўйимли ва хилма-хил ем-хашак билан тўла таъминлаш керак. Ана шунда фақат сути кўпаймасдан, балки сутнинг кимё вий таркиби ҳам яхшиланади. Айниқса, ундаги ёғ, оқсил, витамин ва минерал элементлар миқдори ортади. Шунинг учун ҳам соғин сигирларни сифатли ем-хашак

билан тўйдириб боқиш улардан мўл-кўл серқаймоқ сут соғиб олишда муҳим омиллардан бири ҳисобланади. Сигирларни бир хил ем-хашак билан тўйдириб боқиб юқори натижаларга эришиб бўлмайди. Тажрибалардан маълум бўлишича, сигирлар фақат бир хил ем-хашак билан тўйдириб боқилган тақдирда ҳам сути кўпаймайди ва сифати паст бўлади. Шунинг учун улар рациони мумкин қадар хилма-хил сифатли озиқларга бой бўлиши керак. Ана шунда сути кўп, сифати ва таркиби юқори даражада бўлиши таъминланади. Рациондаги озиқлар хилма-хил бўлиши билан бирга, улар мумкин қадар минерал моддаларга, витаминлар ва микроэлементларга бой бўлиши керак. Акс ҳолда уларнинг фойдаси кам бўлади, бўғоз сигирларнинг эмбриони (ҳомиласи) суст ривожланади ва улардан нозик, касалликларга чидамсиз, нимжон ва кеч етилувчан бузоқ туғилади. Ана шуларни назарда тутган ҳолда соғин сигирларга йил фаслларига қараб маккажўхори силоси, беда сенажи, пичан, янги ўриб олинган ўсимликлар (маккажўхори, арпа, сули, суданўт, беда кабилар) ҳамда қанд лавлаги, хашаки лавлаги, полиз мевалар бериш мақсадга мувофиқдир. Сигирларга пиво заводи чиқиндилари (барди), ем озиқлар, жумладан, омихта ем, арпа, маккажўхори ёрмасини буғланган ёки намланган ҳолда бериш ҳамда беда ва ўт унидан (витаминли озиқ сифатида) фойдаланиш, шунингдек, сабзавотлар ва консерва заводлари чиқиндилари, ёғ заводи чиқиндилари (кунжара, шрот, шулха) ва брикетланган ҳамда донадор озиқлардан унумли фойдаланиш яхши натижа бериши кўплаб тажриба ва кузатишларда аниқланган. Сигирлар зотининг сут маҳсулдорлигига таъсири. Ҳар бир қорамол зоти бошқа зотлардан фарқ қилувчи муайян маҳсулдорлик кўрсаткичига эга бўлади. Маълумки, ҳар бир зот ўз белги-хусусиятларини наслига ўтказади. Аниқланишича, сигирларнинг серсутлигига кўра, улар сутидаги ёғ ва оқсил миқдори ҳар бир зот учун кўп жиҳатдан қатъий бўлади. Бу хусусият наслдан- наслга ўтади. Кузатишлардан маълум бўлишича, сигирларнинг серсутлиги 20 - 45% наслда ўз аксини топса, сутидаги ёғ ва оқсил миқдори 50 - 78% наслида намоён бўлади. Серсутлиги билан ном чиқарган голланд, қора-ола, холмогор зот сигирлар бир лактация даврида 4500 - 5500 кг сут берсада, улар сутидаги ёр миқдори 3,5 - 3,8% ни ташкил этади, оқсил 3,1 - 3,5% га тенг. Ёки жерсей зот сигирлар бир лактация даврида 2500 - 3500 кг сут беради. Лекин сутида 5,0 - 6,5% ёғ ва 3,9 - 4,3% оқсил бўлади. Сут таркибддаги ёғ миқдори ортиши билан ундаги оқсил ҳам кўпайиши исботланган. Масалан, ёғ 1 % га ошса, оқсил 0,3% га кўпаяр экан. Барча хўжаликлардаги сигирларнинг сутини кўпайтириш, сутидаги ёғ, оқсил ва бошқа кимёвий моддалар миқдорини кўпайтириш учун селекция ишларини тўғри ташкил этиш катта аҳамиятга эга. Сигирлар ёшининг сут миқдорига таъсири. Сигирлар ёшининг сут миқдорига таъсири уларнинг зоти ва тез етилувчанлигига боғлиқ. Масалан, тез етилувчан ҳисобланган жерсей, голштино-фриз зот сигирлар 4 - 6 марта

туққандан кейин сути кўпаяди, етилувчан, симментал, холмогор ва ярославль зотларида бу кўрсаткич улар 5 - 8 марта туққан даврига тўғри келади. Маълум бўлишича, сигирлар биринчи марта туққанида энг кўп сут бериш қобилиятининг 60 - 70%, иккинчи туғишида 75 - 80% ва ниҳоят учинчи марта туққанида 85 - 95% тўғри келади. Сигирларнинг ёши ортиб бориши билан сутидаги ёғ ва оқсил миқдори камайиши тажрибаларда аниқланган. С игирларнинг физиологик ҳолати ва индивидуал х усусиятларининг сут миқдорига таъсири Сигирларнинг серсутлиги уларнинг зоти, истеъмол қиладиган ем- хашак миқдори ва турига, насли ҳамда ташқи муҳит таъсиридан ташқари, физиологик ҳолатига ва индивидуал хусусиятларига ҳам боғлиқ. Бошқача қилиб айтганда, бир подада, бир хил шароитда, бир хил рационда боқиладиган сигирларнинг сут маҳсулдорлиги турлича бўлиши мумкин. Сигирларнинг физиологик ҳолати деганда, кўпроқ уларнинг ориқ- семизлиги, ёши, бўғозлиги, сутдан чиқиши, туғиши, моддалар алмашинуви жараёнининг жадал ёки суст бориши, ташқи муҳит шароитига мосланиши, бинобарин, уларнинг соғлиғи ва клиник кўрсаткичлари ҳисобга олинади. Шунинг учун ҳам серсут сигирлар сутининг сифати уларнинг физиологик ҳолатига ва индивидуал хусусиятларига ҳам боғлиқ. Сигирларнинг физиологик ва клиник ҳолати улардан соғиб олинадиган сутнинг ҳам миқдорига, ҳам таркибига таъсир кўрсатиши кўп тажрибаларда текшириб кўрилган. Масалан, сигир касал бўлиб қолганда, касалликнинг оғир ёки енгиллигига кўра, сутнинг таркиби турлича ўзгариши мумкин экан. Агар сигир елини яллиғланиб қолса, яъни мастит билан оғриса, унинг сутидаги ёғ, оқсил, сут шакари, витаминлар ва қуруқ моддалар миқдори кескин камайиб, унинг ўрнига хлор ва айрим минерал тузлар кўпайиб кетиши мумкин экан. Бундан ташқари, сигирнинг касалланиб қолган елин палласидан соғиб олинган сутнинг таркиби соғлом палласиникига нисбатан сифатсиз бўлиши кузатилган. Елини яллиғланган сигирлар сутининг мазаси ҳам ўзгариб, у нордон, ишқорий реакцияси юқори даражада бўлади. Бундай сут сифатсиз ҳисобланади. Бинобарин, ветеринария шифокорлари ҳамма вақт сигирларнинг соғлиғини назорат қилиб туришлари керак. Касалланган сигирларни тезда даволаш чора-тадбирларини амалга оширишлари талаб этилади, бу соҳада сут соғувчилар ҳам четда қолмай, ўз улушларини қўшишлари мақсадга мувофиқдир. Сигирлар вазнининг сут миқдорига таъсири. Кузатишлардан маълум бўлишича, сигирлардан тирик вазнининг ҳар 100 кг ҳисобига турли миқдорда сут соғиб олинади. Бу асосан уларнинг маҳсулот йўналишига боғлиқ. Масалан, сут учун боқиладиган сигирлардан ҳар 100 кг тирик вазни ҳисобига 850 - 1000 кг дан сут соғиб олинса, гўшт-сут учун боқиладиганларда 700 -750 кг атрофида сут соғиб олинади. Бунинг учун хўжаликлардаги барча сигирлар йирик, катта вазнда бўлиши муҳим аҳамиятга эга. 4. Ё т микрофлорани инактивация қилиш

Иссиқлик билан ишлов бериш Сут ҳароратини пасайтириш ёки ошириш йўли билан ёт микрофлорани инактивация қилиш энг кенг тарқалган усул бўлиб, тежамкор, ишончли ва қулайдир. Сутда учрайдиган микрофлора яшаши учун (қулай) мақбул ўртача ҳарорат асосан сут эмизувчилар тана температурага тенг. Температура пасайиши модда алмашинувини дастлаб секинлатади, сўнгра тўхтатади. Кўпчилик ҳолларда сутни ва сут маҳсулотларини 4–6 0 С температурагача совутиш микроорганизмлар ривожланишини тўхтатиши учун етарлидир. Биринчи марта сут фермада совутилади. Сутнинг бактерицид ва бактериостатик сифатларини бир неча кун давомида сақлаб туриш учун маҳсулот ишлаб чиқариш мақсадида технологик жараёнлар кечадиган шароит яратиш учун, сут соғиб олингандан кейин температурани 18 – 20 0 С гача, сўнгра 1 - 3 соат ичида 4 – 10 0 С температурагача пасайтириш лозим. Бундай совутиш сутда зарарли стафилакокк ва бошқа инфекцияларнинг хавфли миқдорда кўпайиб кетиши олдини олишнинг энг яхши усули ҳисобланади. Сут маҳсулотлари ишлаб чиқариш давомида технологик шундай шароит яратиши лозимки, сут ва сут маҳсулотлари, одатда, 15 дан 45 0 С гача ҳароратда бир неча минутдан ортиқ турмасин. Ферментация ёрдамида тайёрланадиган маҳсулотлар бундан мустаснодир, чунки бу ҳарорат диапазонида сут кислотали бактериялар ривожланиши керак. Кўпинча сутни, ардобни ва зардобни совутиш пластинкали аппаратларда амалга оширилади. Ёпишқоқлиги юқори бўлган сут маҳсулотларини (творог лахтаси, қаймоқ ва ҳ.к) совутиш учун, иссиқлик алмашинув юзидан маҳсулот махсус қирғич ёки шнеклар ёрдамида узлуксиз сидириб олиниб турадиган, цилиндир шаклидаги аппаратлардан фойдаланилади. Технология талабига кўра, микрофлора фаолиятини кескин равишда тўхтатиш талаб этилса, сут температурани кўтариш қўл келади. Бу жараён француз олими Луи Пастер номи билан пастерлаш деб юритилади. Микроб ҳужайраларга юқори температура бактерицид таъсири асосида рибос ёрдамида парчалаш, ферментли ва мембранли оқсилларни денатурациялаш ётади. Сутни қиздириш микроб хужайраларини ўлдириш учун маълум вақт  керак.Ҳарорат юқори бўлган сари бу вақт (  ) шунча кам бўлади. Бу вақт бактерия ҳужайрасини ўзини қиздириш учун сарф бўлиш(дан ташқари) билан бирга, микроорганизмлар фаолиятини тўхтатишга олиб келадиган мураккаб биокимёвий реакциялар кечиши учун ҳам кетади. dt белги билан ифодаланиши мумкин бўлган физик ҳарорат таъсири эффектнинг суммаси  дан ортиқ бўлиши лозим. Уларнинг ўлчамсиз нисбатини Пастер критерияси кўринишида ифодалаш таклиф этилган:

 dt Pa  Ра  1 бўлган ҳолда пастерлаш тамомланган ҳисобланади. Микроорганизмларни инактивациялаш температурадан ташқари сувнинг фаоллигига ҳам боғлиқ. Сутда, ёғсизлантирилган сутда, ардобда ва зардобда сув фаоллиги юқори даражада бўлади. Шу маҳсулотлар қуюқлаштирилгандан кейин, музқаймоқ учун тайёрланган аралашмада, чеддеризацияланган сир массасида, эритилган сирда, қанд қўшиб қуюлтирилган сутда намлик (сув)нинг асосий қисми боғланган ҳолатда ва сувнинг фаоллиги паст. Бу микроорганизмларнинг юқори температурага қаршилик кўрсатишини оширади. Сут плазмаси рН кўрсаткичини бактериялар учун оптимал интервалдан экстремал диапазонларга ўтказиш микробларни ингибирлашни кучайтиради. Юқоридаги омиллардан ташқари пастерлаш эффективлиги (самарадорлиги)га сутнинг механик ифлосланиш даражаси катта таъсир кўрсатади. Механик заррачалар қанчалик йирик ва кўп бўлса, микроорганизмларнинг иссиқликка қарши ҳимояланиш эффекти паст бўлади. Пастерлаш режими аниқланганда юқоридаги омилларни ҳисобга олиш зарурдир. Сут ва сут маҳсулотларига иссиқлик ёрдамида ишлов берганда нафақат белгиланган пастерлаш режимига риоя қилиш мақсад бўлмай, балки микроорганизмлар популяцияси (кўпайиши) сонини талаб даражасигача камайтиришга эришиш лозимдир. Бу қуйидагича ифодаланади: N k  M e , бунда: N k – c ут маҳсулотидаги микроб биоценозининг охириги сонидир; М е – Мечников сони (технологик ва иқтисодий шароитлардан келиб чиқиб белгиланган микробларнинг минимал популяцияси). Бактерияларнинг минимал миқдори ушлаш вақтини (регелировать қилиш) белгилаш, баъзида пастерлаш ҳароратини ўрнатиш билан амалга оширилади. Пастерлаш режимини ишлаб чиқаришда танлашда микрофлорани йўқ қилишдан ташқари у ёки бу маҳсулот технологияси хусусиятлари ҳам ҳисобга олиниши лозим. Ширдон ферментли сирлар ишлаб чиқаришда, зардоб оқсилларининг денатурацияланиб сир массасига ўтиб кетмаслиги учун, пастерлаш температураси 72 – 76 0 С оралиғида олиб борилади. Ачитқили сут маҳсулотлари ишлаб чиқаришда, аксинча, сутнинг оқсил қисми (системаси)га иссиқлик таъсирини кўрсатиш учун пастерлаш температураси 95 0 С гача оширилади. Ҳар бир сут маҳсулоти учун аниқ пастерлаш режими тегишли технологик инструкцияларда кўрсатилади. Пастерлаш жараёни бажарилиб, микрофлора талаб даражасида инактивациялангандан сўнг, кўпинча сут дархол совутилади. Бунинг бир неча сабаби бор. Биринчидан, қиздирилганда сутдаги бактериялар қатори табиий антибактериал тиоцианатпероксидаз система (тизим, бирикма) ҳам парчаланади. Шунинг учун ўз фаолиятини сақлаб қолган микроорганизмлар

ривожланиши олдини оладиган сунъий ҳимоя воситаларини қўллашга эхтиёж ортади. Иккинчидан, пастерлаш учун қўлланиладиган аппаратларда, ювиб дезенфекция қилинганда ҳам қолиб кетадиган вақт ўтган сари уларни эксплутация қилиш шароитларига мослашиб олган иккиламчи микрофлорадан сутни ҳимоя қилиш керак. Учинчидан, сутни пастерлаш тамом бўлгач ҳаводан, хизматчилар қўлларидан, ёмон ювилган ускуна қисмларидан ва ҳ.к. тушадиган ва кўпаядиган микроорганизмларнинг патоген шаклларидан асраш лозим. Микрофлорани инактивациялашнинг физик ва кимёвий усуллари Сут ва сут маҳсулотларидаги бактерияларнинг ўлиши баъзи физик омиллари таъсирида ҳам рўй беради. Жумладан, шундайлар қаторига ультрабинафша нурлари киради. Спектрнинг ультрабинафша қисми квантлари катта энергияга эга, шунинг учун микрорганизмлар ҳужайрасида кечадиган биокимёвий ўзгаришлар характерини ўзгартириб, уларни инактивациялашга олиб келади: ДНК нинг шикастланиши бактерияларнинг ультрабинафша нурлари таъсирида ингибирланишнинг асосий сабабидир. Сут саноатида УБ нурларидан фойдаланиш сутни пастерлаш ва санитар– гигиена талаблари юқори даражадаги хоналар атмосфераси ҳавосидаги муаллақ вегетатив ва спорали формаларини парчалаш учун учрайди. Радиациянинг бошқа тури – ионли нурлаш сут маҳсулотларининг ичига чуқур кириб, совуқ ҳолда пастерлаш ёки стериллаш мумкин. Специфик патоген микроорганизмларни йўқотиш учун нурлашни (юмшоқ) паст иссиқлик билан ишлов бериш билан бирга олиб бориш тенденцияси ҳам мавжуд. Ҳавони ионизациялаш жараёнида ҳаводаги микрозаррачаларга маълум манфий зарядларни бериш, микроб аэрозолларини ингибирлашга олиб келади. Аэроионизацияни сир етилтириш ва сақлаш хоналари атмосферасидаги замбуруғли моғор спораларини инактивация қилишда қўлланилади. Бу сир устки қисмда моғор кўпайиш олдини олади. Сутдаги ёт микрофлорага қарши курашиш усулларидан яна бири бактофугированиядир. Бунда зичлиги сут плазмаси зичлигидан юқори бўлган бактериялар биомассаси фугат кўринишида махсус сепараторлар ёрдамида сутдан чиқариб ташланади. Одатда, иккита кетма–кет ўрнатилган бактофугдан фойдаланилади. Улар 97% гача микроорганизмлар ҳужайрасини сут таркибидан ажратиб олади. Сут маҳсулотларини мембраналаридан ўтказиш йўли билан ҳам бактериялардан тозалаш мумкин. Бактериялар ўлчами ўрта ҳисобда бир микрметр бўлгани учун улар пермеатдан микрофильтрация жараёнини ўтказилган заҳотиёқ ажралиб чиқади. Ультрафильтрлаш ёрдамида микроб ҳужайраларидан тозалаш янада юқори даражага етади. Сут кислотали бактерияларга нисбатан фаол кенг тарқалган фаглар хили боши диаметри 50 - 60 нм, узунлиги 100 - 170 нм га тенг. Демак, сут, зардоб, ультрафильтратори бактериофаглардан тозалаб ҳисоблаш мумкин.

Микрофлорани кимёвий усулда инактивациялашнинг сут саноатида кенг тарқалгани сорбин кислота ва унинг тузлари билан (ёрдамида) ингибирлаш ҳисобланади. Сорбин кислота эритилган сирлар таркибига қўшилади, етилтирилаётган қаттиқ сирлар устига суртилади, етилтириш даврида моғор босишидан ҳимоя қиладиган ҳар хил қопламалар таркибига қўшилади. Сорбин кислотадан фунгицит таъсири кўпроқ дегидрацетовая кислота ва унинг тузлари ҳисобланади. Сут ва зардоб микроорганизмларига нисбатан жуда кучли ингибитор эффектига баъзи ўсимлик моддалари эгадир. Масалан, плюмбагин ва юглон. Уларни сут зардобини ташиш ва сақлаш вақтида консервалаш учун қўллаш катта самара беради. Шу мақсадда баъзи ҳолларда паст молекуляр кислоталар (пропион, чумоли) ва водород перорсидидан фойдаланилади. Охириги бирикма жуда паст концентрацияда ҳам (8 – 10 м.у.) сутнинг табиий антибактериал системасини фаоллаштиради. Моғор замбуруғлари ривожланишини озон кескин тўхтатади. Сир етилтириш ва сақлаш камераларини озонлаш ёрдамида моғор спорали ҳамда вегетатив шакллари ва дрожжалардан инактивация қилиш мақсадида фойдаланилади. Кимёвий ингибаторлар ёрдамида сут ва сут маҳсулотлари микрофлорасини йўқотиш фақат соғлиқни сақлаш органлари рухсати билангина амалга оширилади. Инактивациялаш омилларининг сут компонетларига таъсири Микрофлорага бактерицид таъсир кўрсатиш натижасида сутнинг таркибий қисми ўз физкимёвий ва биокимёвий хусусиятларини ўзгартиради. Микроорганизмлар фаолияти қанчалик кескин равишда тўхтатилса, сут компонентлари ўзгариши ҳам шунчалик сезиларли даражада бўлади. Сутнинг оқсилли қисми энг таъсирчан деб ҳисобланади. Қиздириш оқсил моддалари структурасини сезиларли ўзгаришларга олиб келади. Бу ўзгаришлар масштаби биринчи навбатда фаол кислоталилик даражаси билан аниқланади. Сутнинг зардоб оқсиллари температура таъсирига анчагина таъсирчандир. Бу оқсилларнинг тўртламчи ва учламчи структуралари қиздирилганда шунчалик ўзгарадики, иссиқлик ўтказадиган юзада 66–70 0 С ҳароратдаёқ оқсил қатлами (ёпиша) ўтира бошлайди. Зардоб оқсили структура (нативной) қобиғини парчалаш, аниқроғи, тарқатиб юбориш учун маълум вақт талаб этилади. Буни шундан кўришимиз мумкинки, агар сут буфер ҳажмида 72 0 С даража температурага етгач 7 мин. ушлаб турилса, сут контактда бўлган юзада қиздириш давом эттирилса, оқсил чўкмалари деярли ҳосил бўлмайди. Бу вақтда зардоб оқсилларининг янги молекуляр структурасининг казеин мисцеллари билан шаклланади ва ҳосил бўлади. Сут оқсилларининг иссиқликка чидамлилигига атрофдаги ионлар ҳам таъсир кўрсатади. Бу биринчи навбатда казеинли надмолекуляр структура таркибига кальций ва фосфор ионларига тегишли кальций концентрациясини

ошириш казеин комплексининг температурага чидамлилигини пасайишига олиб келади. Иссиқлик билан ишлов бериш вақтида эрувчан кальций цитратлари ва фосфатлари концентрацияси пасаяди ҳамда шунга асосан оқсил структурасининг минераллашиши кузатилади. Узоқ муддат юқори ҳарорат таъсирида бўлган сут ранги йўқ тусга киради ва қиздирилган сутга хос таъм пайдо бўлади. Бу ўзгаришлар – сут оқсили ва лактозанинг комплекс бирикмасидан ҳосил бўлган мелоноидлар деб аталадиган Майяр реакцияси натижасидир. Баъзи маҳсулотлар технологияси иссиқлик билан ишлов беришнинг махсус режимларига риоя қилишни кўзда тутадики, бунда мақсадга мувофиқ меланоидлар ҳосил бўлиши тезлашиши қўнғир тус олиши ва ўзига хос таъм пайдо бўлиши лозим. Лекин ферментлар парчалай олмаслиги учун меланоидлар инсон организмида ҳазм бўлмайди. Сутнинг ёғ фазасига иссиқлик таъсири натижасида қуйидаги ўзгаришлар рўй беради: озгинагина иситилганда ҳимоя қобиғи ичидаги ёғ эрий бошлайди, 61 0 С дан юқори бўлганда оқсилли қобиқдаги ўзгаришлар сезила бошлайди. Ҳарорат 100 0 С ошганда ёғ шарчалари қобиғи структураси ўзгариши ва бунинг натижасида эркин ҳолдаги сут ёғлари пайдо бўлиши мумкин. Гомогенлаш фазалар юзасини ошириши натижасида, адсорбцион оқсил зонаси термодеструкцияси эҳтимолини камайтиради. Иссиқлик билан сутга ишлов бериш, айниқса юқори температурада узоқ муддат ушлаб туриш, сут витамин таркибида сезиларли ўзгаришларга олиб келади. Оддий пастерлаш режимида 12% гача, юқори температурали пастерлашда эса 40% гача витаминлар йўқолади деб ҳисобланади. Температурани ошириш молекуляр оқсил структураси фазовий ўзгаришарга олиб келади. Бунда сут ферментларининг каталитик фаоллигини йўқолиши табиий ҳолдир. 5. Ферментланган сут маҳсулотлари учун бактериал препаратлар . Бактериал препаратларни танлаш Баъзи сут маҳсулотлари технологияси учун маълум турдаги микроорганизмлар ривожланиши кўзда т утилади. Сут кислотали маҳсулотлар: сирлар, сметана, қаймоқ – кислотали (ачитқили) сариёғ ва бошқалар. Ўзининг ривожланиши даврида микроорганизмлар ўз ферментларидан фойдаланиб, ўраб турган сут плазмасига фаол таъсир кўрсатади ва бунинг натижасида биокимёвий ўзгаришларни келтириб чиқаради. Бундай микробиал таъсирга учрайдиган сут маҳсулотларини ферментланган деб аташ қабул қилинган. Ферментланган маҳсулотларни ишлаб чиқаришда махсус танланган ва стерил шароитда ўстирилган тоза культуралар қўлланилади. Тоза культуралар таркибига бир қатор фойдали технологик хусусятларга эга бўлган микроорганизмлар тури ва штаммлари киради. Танлаб олинган штаммлар махсус коллекцияларда сақланади. Керак бўлган вақтда уларни

сақланиш еридан олиб, бактериал томизғи ёки концентрат тайёрлаш учун ишлатилади. Микроорганизмларни махсус танланган ва тайёрланган (нитат феда) озуқа муҳитига ассептик шароитда қўшилади. Ўстирилган бактериаллар массаси махсус центрифугаларда озуқа бульони билан бирга концентрланади. Тайёрланган биомасса сифати яхшилаб назорат қилингач ассептик шароитда қадоқланиши мумкин ва яхлитланган ёки суюқ ҳолда сут корхоналарига жўнатилади. Узоқ масофага жўнатилиш учун кислотали биомасса бактериялари қуритилади. Кўпинча концентрланган микроорганизмлар массаси сублимацион усулда қуритилади ёки намликни яхши тортадиган зарарсизланган маҳсулот (крахмал) билан аралаштирилади. Қуруқ бактериал препаратлар мусбат температурада ташилади. Улар ўз фаоллигини бир неча ой давомида сақлаб туради. Озуқа муҳитини тайёрлашнинг махсус усуллари ва бактериялар штаммларининг маълум мақсад билан танлаб ўстириш ёрдамида 1 см 3 тайёр препаратда фаол ҳужайралар сонини юзлаб миллиардгача кўпайтиришга эришилади. Маълум бирикмаларни концентрлаш, ёт қўшилмаларсиз тоза маҳсулот олиш ва бошқа ўзгаришлар биокимёвий жараёнлари табиий шароитларда завод ва фабрикалардагидан кўра анча самарадор ва тезкор ўтади. Саноат кўламида аналогик жараёнларни келтириб чиқариш фан – техника тараққиётини ўсишининг муҳим аҳамиятга эга йўналишларидан биотехнологияга тааллуқлидир. Биотехнологиянинг бир йўналиши саноат микробиологияси бактериал препаратларни ишлаб чиқариш ва фойдаланишни ўз ичига олади. Ҳозирги замон амалий микробиологияси табиий манбалардан ҳар хил технологик мақсадга мос, кенг миқёсидаги фойдали хусусятларга эга бўлган микроорганизмлар штаммларини танлаб олиш усулларига эга. Микробларнинг алоҳида турлари ва штаммлари орасидаги ўзаро мусбатлар моҳиятини чуқур ўрганиш специфик хоссаларга ва ҳаёт тарзига эга бактериялар ассоциациясини шакллантириш имконини беради. Кўп саноат бактериал препаратлари ана шундай комплексларни намоён этади. Эволюцион ҳолда пайдо бўлган ачитқилар (дрожжалар), суткислотали ва сиркакислотали бактериялар – кефир замбуруғлари – табиий симбиози сунъий йўл билан яратиш ҳозирча муваффақият қозонмади. Микроорганизмлар ҳар бир штамми ҳамда улар комплексларининг хусусиятлари бир қатор кўрсаткичлар бўйича баҳоланади. Жумладан, улар қуйидагилар: – молекулалар асосидаги оқсилли структуралар стабиллигини таъминлайдиган пептидли ва бошқа бирикмаларнинг гидролизлаш қобилияти; – липидли ва фосфолипидли компонентларнинг деструкцияланиши эҳтимоли;

– бета–галактозидазлар борлиги лактозанинг моносахарга гидролизланиши; – тайёр маҳсулот ҳидини шакллантирувчи диацетил, ацетоин ва бошқа моддалар ҳосил бўлиши; – учувчан ёғ кислоталари ишлаб чиқариш; – лактозанинг сут кислотасигача гликолиптик парчаланиш тезлиги ва даражаси; – углерод диоксиди ва бошқа газлар ишлаб чиқариш қобилияти; – метаболик рекцияларида кислород сорбцияланиши (ютилиши). Саноатда ишлаб чиқариладиган бактериал препарат таркибига қўшиш учун танлаб олинадиган микроорганизмлар штаммлари ва баъзи бир турлари ферментацияланган сут маҳсулотлари технологияси хоссаларини ҳисобга олган ҳолда амалга оширилади. Қаттиқ ширдон сирларини ишлаб чиқаришда бактериялар яроқлилиги кўрсаткичи етилтириш жараёнида томизғи микроорганизмлари ташқи ва ички ҳужайра ферментлари келтириб чиқарадиган протеолиз характери (феъли, хоссаси) ҳисобланади. Лактозанинг лактага айланиш тезлиги ҳам аҳамиятга эга. Бундан маълум даражада сир массасининг рН кўрсаткичи боғлиқ бўлиб, ўз навбатида, сирда кечадиган, кўпинча биокимёвий рекциялар тезлиги ва йўналишини белгилайди. Сир ишлаб чиқаришдаги бошқа бир муҳим хосса уларнинг етилиш даврида қаттиқ сирларнинг мос равишда эрта ва кечки шишиб кетишига олиб келадиган ичак таёқчаси ҳамда ёғ кислотали бактериялар ривожланишини инбирлаш (тўхтатиш) қобилиятидир. Қаттиқ сирлар учун мўлжалланган томизғи таркибини тузишда, яна уларнинг аччиқ маза белгиларини келтириб чиқармаслик хусусиятлари, карбонад ангидрид ҳосил қилиш кўлами ва тезлиги, ҳар бир сирга хос бўлган таъм мажмуасини (вкусовой букет) пайдо қилиш қобилияти ҳисобга олинади. Совет ва Швецар сирларини ишлаб чиқариш учун мўлжалланган томизғи таркибига, ўзига хос тотли (хушбўй) маза ҳосил қила оладиган пропорцион кислотали бактериялар (культура) тури қўшилади. Сметана ва нордон сариёғ ишлаб чиқариш учун танланадиган сут кислотали бактерияларнинг муҳим хусусияти–уларнинг юқоридаги ферментланган маҳсулотлардаги ўзига хос таъм ва ҳид ҳосил қилишда рол ўйнайдиган диацетил, ацетальдегид, ацетоин ва бошқа моддалар (пайдо) ҳосил қила олиш қобилиятидир. Сут кислотали маҳсулотлар ва творог ишлаб чиқариш учун мўлжалланган томизғиларни шакллантиришда, асосий эътибор бактерияларнинг кислота ҳосил қилиш ҳамда ўзига хос таъм ва ҳид пайдо қилиш хусусятларига қаратилади. Намакобли сирлар ишлаб чиқаришда фойдаланиладиган томизғи олиш учун сут кислотали бактерияларнинг тузга бардошли турлари ва штаммларига кенг ўрин берилади, чунки сирларнинг етилиши ош тузининг сир массасидаги юқори концентрациясида кечади.

Ҳар қандай сут маҳсулотлари ферментлаш учун мўлжалланган бактериал препаратларни шакллантиришда, бактериофаглар парчаланишига (қаршиликни) бардошни оширишга қаратилган махсус чоралар кўрилади. Бу чоралар ферментланган сут маҳсулотлари ишлаб чиқарадиган корхоналарда тарқалган фаготипларга қаршилик кўрсата оладиган штаммларни танлаш ҳамда ишлаб чиқариш бактериал препаратларни таркибига кирадиган штаммларни ротацияси алмаштириш системасидан фойдаланишдан иборат. Бактериал препаратлари саноат шароитида тайёрлаш ва қўллаш Тоза бактериал культуралар ишлаб чиқариш ҳажми ҳамма ферментланган сут маҳсулотлари ишлаб чиқариш ҳажмини таъминлай олмайди. Бу ҳол шундай маҳсулотлар ишлаб чиқарадиган корхоналарни махсус томизғи бўлимларида олишни ташкиллаштиришга мажбур этади. Ишлаб чиқариш томизғиларини бевосита корхонада тайёрлашнинг бошқа сабабларидан бири, соф културалар препаратлари нархининг қимматлиги ва музлатиш, қуритиш, ташиш ва сақлаш жараёнларидан кейинги уларни реактивациялаш (фаоллигини тиклаш, жонлантириш) заруриятидир. Сут корхоналарида томизғи бўлимлари алоҳида, изоляцияланган хоналарга жойлаштирилади. Деворлари, ионли ва шипи (потолок) регуляр равишда ювиб дезинфекциялаш имконини берадиган силлиқ, ғоваги бўлмаган қурилиш материалларидан ясалган бўлиши лозим. Хонага кирадиган ҳаво йўлига фильтрлайдиган материал ўрнатиш керак. Вентиляцион системадаги ҳаво ортиқча босим билан хона ичига ҳайдалаётганда микрофильтрлар ёрдамида зарарсизлантирилиб турилса мақсадга мувофиқ бўлади. Хонага кираверишда бактерицид (лампа) чироқ эшик очиқлигида ёниб турадиган қилиб ўрнатилади. Ҳаводаги микрофлорани инактивациялаш учун вақти вақти билан 0,5–1 соат давомида лампа ёки аэроионизаторлар ёқиб қуйилиши керак. Ишлаб чиқариш томизғисини тайёрлаш учун мўлжалланган сутга алоҳида талаблар қуйилади. У албатта соғлом сигирлардан бўлиши шарт ва антибиотиклар ёки бошқа бир ёт ингибирлаш моддалари қолдиқларидан буткул тоза бўлиши керак. Сут таркибидаги микроорганизмлар ҳаёт фаолиятини имкон қадар тўхтатиш учун, уни 95 0 С температурада 30 – 60 минут давомида пастерлаш зарур. Пастерлашни кейинчалик навбатдаги томизғи порциясини ўстиришга мўлжалланган идишда амалга ошириш керак. Лаборатория (материнская, первичная) томизғисини тайёрлаш учун сутни автоклавда 120 0 С температурада 15–20 минут давомида стерилланган мақсадга мувофиқдир. Суюқ бактериал томизғиларни жонлантириш (рективация) бошланғич босқичида қўшилган дозаси (миқдори) 1 млга 0,5 – 1,5 млн фаол ҳужайрани ташкил этиш керак. Ушбу бактерия турига мўлжалланган оптимал ҳароратда культивациялаш лахта ҳосил бўгунча давом эттрилади.

Лаборатория томизғисини ҳафта давомида 6 – 10 0 С температурада сақлаш мумкин. Иккиламчи ва ишлаб чиқариш томизғиларини олиш учун инокуляция дозасини 1 млда 20 – 50 млн фаол ҳужайрага кўпайтириш мақсадга мувофиқ бўлади. Бунда томизғидаги бактериялар талаб қилинган ёки мўлжалланган концентрацияси даражасига 5 – 7 соат дан сўнг етилади. Бу вақт ичида сут кислотали бактерияларнинг 5 – 8 янги авлоди ўсиб чиқади ва нисбий кўпайиш сони худди дастлабки томизғидек бўлади. Инокульяция дозасининг юқори даражадалиги культивация вақтида бактериологик тозаликни таъминлаш учун талаб қилинади. Иккиламчи ва ишлаб чиқариш томизғиларини бактериофаглардан зарарланишининг олдини олиш учун, лаборатория томизғисини тайёрлашда тоза культуралар партиясини ҳар 3–4 кунда алмаштирилади. Бактериал концентратлар 1 г препаратда 300 млрд атрофида фаол ҳужайраларга эга. Бу 300 л сутни инокуляция қилиш учун етарлидир. Ишлаб чиқариш томизғилари партияларини тайёрлаш пастерлаш, ушлаб туриш, совутиш, ачитқи солиш, култивациялаш ва ўша идишнинг ўзида совутишни давом эттириш имконини берадиган, махсус (заквасочникларда) томизғи тайёрлаш ускуналарида амалга оширилади. Бунда томизғи микрофлорасининг бактериофаг билан зарарланиш эҳтимоли анча камаяди. Автоматларнинг лахта ҳосил бўлиш температурасини автоматик равишда бошқариб турадиларки, бу ҳамма томизғилар, айниқса кўпшатммли учун катта аҳамиятга эга. Ҳар бир ферментланган сут маҳсулотлари учун мўлжалланган томизғи тайёрлаш аниқ режимлари мувофиқ равишда технологик инструкция ва кўрсатмаларда қайд этилган бўлиб, микроорганизмлар тоза культураларига уларни ишлаб чиқарувчилар томонидан бириктирилган бўлади. Томизғиларнинг барча хиллари (лаборатория, иккиламчи, ишлаб чиқариш) сифатлари кислота ҳосил қилиш тезлиги ва даражаси органолептик кўрсаткичлари, ёт микрофлора билан ифлосланиш ва таркиби бўйича мунтазам назорат қилиб борилади. Охиридаги кўрсаткичдан бошқа ҳамма кўрсаткичлар ҳар бир ферментланган сут маҳсулоти учун, одатда, микробиология ҳақидаги адабиётларда келтирилган ўзига хос хусусиятларга эга. Мисол учун, сметана учун томизғи тоза нордон сут мазасига, аралаштирганда сметанага ўхшаш қуюқ биржинсли консистенцияга эга бўлиши лозим. Томизғининг титрланадиган кислоталилиги 80–90 0 Т ни ташкил этади, лаборатория томизғиси тоза культура дозаси 0,5 – 1% ни ташкил этганда, лахта ҳосил қилиш даври 12 соатдан ошмайди. Томизғи препаратини микроскоп орқали қараганда микроскоп окуляри майдонидан фақат бир текис жойлашган стептококклар кўриниши керак. Томизғи тайёрлаш сут таркибига махсус активаторлар (фаоллаштиргич) қўшиш тоза культураларни ривожланишини тезлаштиради, уларда ёт микрофлорани ўсишини ингибирлаш қобилиятини кўпайтиради, ферментланган сут маҳсулотларини ишлаб чиқаришда фойдаланиладиган томизғи дозасини камайтиришга имкон беради.

Ферментли препаратларни қўллаш Амалий микробиология қатори саноатда ферментлардан фойдаланиш замонавий биотехнологиянинг зарур секторларидан ҳисобланади. Ферментлар билан фаоллаштирадиган биокимёвий ўзгаришлар, тезлик ва энергетик самарадорлиги бўйича саноатдаги кимё жараёнларига нисбатан бир неча бор юқори бўлиб, оддий ҳароратда босим сезиларли ўзгармай кечади. Сут саноатида ферментли препаратларни қўллаш узоқ вақт давомида тор доирада эди. Биоинженер технологияларнинг ривожланиши махсус тайёрланган энзимли препаратларни сут маҳсулотлари ишлаб чиқаришдаги технологик жараёнларни интенсификациялашнинг қўллашнинг янада кенг имконини беради. Ферментли препаратлар сут саноатида, анъанага кўра, сутнинг казеинли ва ёғли қисмларини концентрлаш учун фойдаланилган. Махсус тайёрланган сутга ширдон ферменти (химозин) ёки унинг ўрнини босувчи препарат қўшилгандан сўнг, 10–30 бўлак бир миллионга ҳисобидан, фермент ёрдамида фаоллаштирилган оқсил структурасининг шаклланиши рўй беради кейинчалик, ўз – ўзидан сиқилиб мисцелляр оралиқ суюқлигини ажратиб чиқаради. Бу – зардоб таркибида эриган тузлар, лактоза ва зардоб оқсиллари бўлади. Лахтани майдалаш ва уни аралаштириш натижасида бир неча соатдан сўнг ёғ шарчалари қўшилган структурали казеин концентрати ҳосил қилиш жараёни тугайди. Бу жараён вакуум-буғлаш ускунасида буғлантириш ва центрифугаларда фракцияларга ажратишдан кўра энергия сарфи жиҳатдан анча самарадор, тежамлидир. Сир ва творог консистенцияси, таъми, ҳиди шаклланишида химозиндан ташқари бошқа ферментлар ҳаи иштирок этади. Улар сир массасига лахта массасини ажратиб олишдан аввал сутга қўшилган томизғидаги культуралар ҳужайраларидан тушади. Генли конструкциялаш (Генного конструирования) усуллари ёрдамида химозиннинг микробли субпродуценти олинган. Бу сир ишлаб чиқариш саноатини сутни ивитиш препаратлари билан таъминлаш имконини кенгайтиради. Қуруқ химозин препаратлари фаоллиги 100 минг шартли бирликни ташкил этади. Шартли бирлик қилиб, фермент билан 35 0 С температурада 40 минут давомида ивийдиган сут миқдори қабул қилинган. Сутни ивитувчи препаратлар фаоллигини асбоб ёрдамида баҳолаш усули ҳам ишлаб чиқилган. Улардан бири – «Химотест-Углич» химозин ёки пепсинни стационар ва ностационар шароитлардаги кинетикаси казеин мицеллалари реакциясининг тезлик константи маълумотларини автоматик равишда кўп марта ўлчаш ва компьютер ёрдамида ишлов беришга асосланган. Сут саноатида яна бир фермент препарати – бета-галактозидаза кенг тарқала бошлади. Бу фермент таъсирида сут қанти молекуласи глюкоза ва галактозага парчаланади. Бундай ўзгариш(оқибати) натижаси сезиларлидир. Сут қанди гидролизланган сут ва лактозали сутни ича олмайдиган инсонларга истеъмол қилиш имконини беради.

Бета-галактозидаза билан ферментатив ишлов берилган сут зардоби концентратида эриган молекулалар миқдори 1,5 – 1,8 баробар кўпаяди. Мос равишда қуюлтирилган зардоб плазмасидаги осмотик босим (кўпаяди ошади ва бу ўз навбатида гидролизланган зардоб концентратларини бир неча ой давомида хона ҳароратигача бўлган муҳитда (10 - 15 0 С) сақлаш имконини беради. Ферментатив препаратларни қўллаш зардоб концентратларининг истеъмол сифатларини ҳам оширади, чунки углеводлар аралашмасининг ширинлиги лактозани гидролиз қилгач 5 - 6 баробар кўпаяди ва бу кўрсаткич сахарозаникига яқинлашади. Бунинг натижасида, қуюлтирилган сут консерваларидаги, қандолат ва нон-булка маҳсулотларидаги, музқаймоқдаги лавлаги қандини ўрнини боса оладиган глюкоза-галактоза сиропларини сут зардобидан тайёрлаш мумкин. Бета-галактозидазанинг саноат препаратларини қўллашнинг икки усули бор. Биринчи усулда фермент эркин ҳолда бўлади, уни лактоза энзиматик транформацияланадиган сут маҳсулотига қўшилади. Препаратнинг нархи юқорилигини инобатга олсак, бу усул иқтисодий нуқтаи назардан ўзини оқламайди. Бошқа бир ҳолда фермент ишлаб чиқаришнинг сўнгги босқичида бирон-бир инерт ташувчи моддага бириктирилади. Бу ташувчи шарчалар юзасида (боғланган) маҳкамланган, иммобилизация қилинган бета- галактозидаза билан бирга ишлов берилаётган сут ёки зардоб ҳайдаладиган реактор-ферментерга туширилади. Бунда ферментатив ишлов бериш таннархи камаяди, бироқ ташувчи ва ферментдан тозалаш ҳамда дезинфекция қилиш муаммоси ортади. Генноинженерлик усуллари ёрдамида ферментли препаратлар яратишнинг ривожланиши ва улар нархининг камайиб бориши натижасида сут маҳсулотларини ишлаб чиқариш технологик жараёнларида препаратлардан кенг фойдаланиш мумкинлигини кутиш мумкин. Жумладан, энзимлардан фойдаланишнинг истиқболли йўналишларидан бири, ёғ томчилари юзасидаги оқсил – лигидли қобиқни ушлаб турувчи адсорбцион кучларни бўшатишдир. Бу сутни гомогенлаш ва сариёғ ишлаб чиқаришдаги механик энергия сарфини кесин камайишига олиб келади. Махсус фермент препаратларининг сир массасига қўшилиши сирларни етилтириш ва маълум талабларга жавоб берадиган сифатга эга тайёр маҳсулот олиш жараёнларини программали бошқариш шароитини яратади. Бактериофаглар Ферментланган сут маҳсулотлари ишлаб чиқаришдаги энг мураккаб муаммо бактериофагларни инактивация қилишдир. Улар барча сут кислотали бактериялар популяциясини бир неча соатда йўқ қилади. Бактериофаглар вируслар гуруҳига киради, уларнинг ўлчами сут кислотали бактериялардан 20 – 40 баробар кичикдир. Бир неча фаглар тури ажратиб олинган, бинобарин энг кўп тарқалганлари жуда хавфли ҳисобланмайди.

Бактериофаглар бактерияларнинг ташқи қобиқларининг маълум ерларига ёпишиб олиш ва ўз ДНК ларини бактериал ҳужайра ичига инъекция қилиш қобилиятига эга. Бактериофагларнинг тезлик билан суръатда кўпая олиш қобилияти катта хавф туғдиради. Агар сутга томизғи солишда оз миқдорда фаглар бўлса ҳам, бир неча соатдан сўнг ферментация жараёни тўхтаб қолиш мумкин. Фаг ДНК сининг бактериал ҳужайрага тушиши ҳамма ҳолларда ҳам фагларнинг яшин тезлигида кўпайишига олиб келавермайди. Бундан кескин тезликда кўпинча бундай бўлмасдан бактерия ўз ҳаёт фаолиятини давои эттираверади. Бундай ҳужайралар лизогенли, фаглар – лоқайд деб аталади. Бактериофагларни латент ҳолда сақлаб, лизоген бактериялар сутни ҳар доимдаги тезлик ва йўналиши бўйича ивитади. Оддий ҳужайралардан фарқли ўлароқ, улар ўзларидаги паразит ёки ўша турдаги бошқа фагларга бефарқ сезувчанликни йўқотади. Томизғи культурасининг бактериофаг билан зарарланиши кислота ҳосил бўлиш тезлиги детекторланиши мумкин бўлган ивиш жараёнининг сезиларли даражада секинлашишидадир. Ферментлаётган сут маҳсулотларига бактериофагларнинг тушиш манъбалари ишчи – хизматчилар қўли, ишлаб чиқариш хоналари ҳавоси, ускуналар юзалари, хом сут бўлиши мумкин. Лекин энг катта хавф туғдирадиган манба фаглар концентрацияси жуда катта бўлган сут зардоб қолдиқларидир. Фаглар ҳаво орқали ва контакт йўли орқали ўтишлари мумкин. Сут ивитиладиган идишлар, маҳсулотга ишлов бериладиган технологик аппарат ва ускуналар ҳар сафар иш бошлашдан аввал дезинфекцион ишловдан ўтиши лозим. Бу тадбир шунинг учунки, танафус вақтида бу ускуналар юзасида ҳаводаги фагларни ўз таркибида олиб келган намлик конденсацияланиши мумкин. Кейинчалик сут сақланадиган идишларни навбатдаги маҳсулотни тайёрлаш иш циклидан сўнг бажариш лозим. Агар соф култураларни бевосита ивитилаётган сутга солинса, сут кислотали бактерияларнинг фаг билан зарарланиши эҳтимоли сезиларли даражада камаяди. Фагларнинг негатив таъсирига чидамлилигини оширишни нордон сут маҳсулотлари–сметана, сир, творог ишлаб чиқарадиган корхоналарда тарқалган бактериофаглар хусусятларини ҳисобга олган ҳолда томизғи соф культуралари таркибини шакллантириш ҳисобига амалга ошириш мумкин. Кўрсатилган чора - тадбирлар комплекси, одатда, бевосита корхонадаги ротация системаси билан тўлдирилади, бунда ҳар куни маълум цикл (3 – 5 кун) давомида ишлаб чиқаришда янги штаммли соф культуралар таркибидан фойдаланилади. 6. Нордон сут маҳсулоти Нордон сут маҳсулотлар ининг биологик қиймати

Пархезли нордон сут маҳсулотлари ишлаб чиқариш учун табиий ва ёғсизлантирилган сигир сути, қаймоқ, ардоб, қуюлтирилган, стериллаб қуюлтирилган ва қуруқ сутдан фойдаланилади. Сигир сутидан ташқари бия, қўй, эчки, туя, буйвол ва баъзи бир бошқа ҳайвонлар сутидан ҳам фойдаланилади. Баъзи нордон сут маҳсулотлари қанд, джемлар ва қиёмлар ва бошқа нарсалар қўшиб тайёрланади. Пархезли нордон сут маҳсулотлари сметанага ўхшаш, кўпиридиган ёки чўзилувчан консистенцияли, нордонроқ, ғоваклик берадиган таъм ва ҳидга эга бўлади. Уларнинг пархезлик ва даволаш хоссалари қадим замонлардан маълум бўлган. Улуғ рус физиологи И.И. Мечников болгарларнинг узоқ умр кўришини йогуртни кўп истеъмол қилишлари билан изоҳланган. Ундан у сут кислотали таёқчани ажратиб олиб, уни болгар таёқчаси деб атади. У сут қандини сут кислотасига бижғитиб беради ва йогурт мунтазам равишда истеъмол қилинса, ичакдаги чиритиш микрофлорасига қарши курашиб чириш жараёнини секинлаштиради. Кейинроқ 1903 йилда Подгаецкий (чақалоқ) эмизлиги гўдак ичагидан ишқорлар таъсирига анча чидамли, хоссалари болгар таёқчасига яқин бўлган ва ацедофил таёқчаси деб аталган таёқчани ажратиб олди. У инсон ичагида осон сингади, нафақат сут қандини, балки бошқа қандларни ҳам бижғитади, анча кучли антибиотик хоссаларига эга, низин антибиотик моддасини ишлаб чиқаради. Бу хоссаларга маълум миқдорда сут ачитқилари ҳам эга. Бундан ташқари, нордон сут маҳсулотлари ишлаб чиқаришда сут кислотали, қаймоқли ва хушбўй ҳид ҳосил қилувчи стрептоккоклар, кефир замбуруғлари, қимиз дрожжаси, сут кислотаси таёқчаси ва бифидобактериялар қўлланилади. Сут кислотали микрофлора ажратадиган ферментлар таъсирида сут қанди бижғийди ва сут кислотаси баъзида кислоталар, спирт, карбонат ангидрид гази, диацетил ҳосил бўлади. Шунингдек, ивитилганда оқсилнинг қисман гидролизланиши рўй беради ва натижада эркин аминокислоталар ва глюкоза гликоли ҳосил бўлади. Шунингдек, ивитилганда оқсилнинг қисман гидролизланиши рўй беради ва натижада эркин аминокислоталар ва глюкоза гликоли ҳосил бўлади, казеиннаткальцийфосфат комплекси (ККФК) мисцеллалари биофизик структурасини ва минерал тузлар биологик фаолигини сезиларли даражада ўзгартириб юборадиган метаболитлар пайдо бўлади ҳамда сут кислотали стрептоккок антибиотик низин ажратиб чиқаради, қаймоқли – диплококцин, аромат ҳосил қилувчи – диплококцинга яқин антибиотик, сут кислотали таёқча - лактоин. Ҳосил бўладиган антибиотиклар чиритувчи микроорганизмларга катта парчаловчи куч билан таъсир кўрсатади. Сут кислотали пархез ичимликларини истеъмол қилиш инсон соғлиғини яхшилайди, унинг инфекцияларга чидамлилигини оширади ва организмда шиш пайдо бўлишига қарши курашади. Пархезли нордон сут маҳсулотларидан, айниқса ацидофил, ошқозон – ичак колит, холецистит, туберкулёз, фурункулез, болалар кўкрак астма ва бошқа касалликларни даволашда фойдаланилади.

Пархезли нордон сут маҳсулотлари микрофлораси С, В 6 , В 12 витаминларини синтез қилади. Бу маҳсулотлар қанча кўп ушланса, шунча кўп витаминлар синтезланади. Пархезли нордон сут маҳсулотлари нафақат ошқозон – ичак трактини даволайди, балки нерв системасига ва моддалар алмашинувига ҳам ижобий таъсир этади. Соғломлаштириш масканларида тубуркулезни қимиз; куранга, узоқ вақт битмаган яраларни, болалар ошқозон – ичак касалликлари ва астмани ацидофил пастаси ёрдамида даволашнинг оргинал усуллари қўлланилади. Дисперсиялар, ошқозон – ичак касалликларининг оғир формалари, ичакдаги ўткир ва яққол ифодаланган чириш жараёнлари, сурункали колитлар гемоколитлар, ич қотишлари нордон сут маҳсулотларини, айниқса ацидофилли, сурункали истеъмол қилиш билан даволанади. Нордон сут маҳсулотларини камқонлик, тинка қуриши, иштаҳа йўқолиши, кўп касалликларни профилактика қилишда, шу жумладан, юрак – қонтомир касалликларини даволашда қўллаш тавсия этилади. Бижғиш жараёнинг биокимёси Нордон сут маҳсулотлари ивитиш характери бўйича шартли равишда икки гуруҳга бўлинади: фақат сут кислотали бижғиш натижасида олинган (простокваша, ацедофилли сут, йогурт, қатиқ ва бошқалар) ва аралаш – сут кислотали ва спиртли (кефир, қимиз ва бошқалар). Сут кислотали бижғишда, сут кислотали бактериялар ажратиб чиқарадиган лактаза ферменти сут қандига таъсир кўрсатади. Бижғишнинг биринчи босқичида лактоза молекулалари глюкоза ва галактоза моносахаридларига парчаланади. Фермент ёрдамида глюкоза ва галактозадан аввал пироузум кислотаси ҳосил бўлади ва сўнгра у Кодечидраза ферменти таъсирида сут кислотасигача тикланади. Сут кислотали бижғиш билан бир вақтда кечадиган жараёнлар натижасида лактозадан баъзи учувчан кислоталар, корбанад гази ва бошқалар ҳосил бўлади. Аромат ҳосил қилувчи бактериялар таъсирида сут қанди маҳсулотга ўзига хос ҳид берувчи диацетил ҳосил қилиб парчаланади. Сут кислотали бижғиш давомида сут кислотаси, диацетил ва бошқа моддалар ҳосил бўлишига сут таркибидаги лактозанинг 20 – 25% сарф бўлади. Унинг қолган қисми инсон организмига тушиб, ичак сут кислотали микрофлораси ҳаёт кечиришига сарфланади. Аралаш бижғитиш жараёнида лактозага сут кислотали бактериялар ва сут дрожжалари ферментлари таъсир этади. Сут қанди аввал глюкоза ва галактозага парчаланади, ўз навбатида улардан пироузум кислотаси ҳосил бўлади. Сут кислотали бактериялар ферментлари таъсирида пироузум кислотасининг бир қисми сут кислотасига, яна бир қисми сут кислотасига айланади, бошқа бир қисми эса сут дрожжалари ҳужайралари таркибидаги карбонсилаза ферменти таъсирида сирка альдегиди ва карбонат ангидрид газига парчаланади:

СН 3 СОСООН СН 3 СОН+СО 2 Сирка альдегиди этил спиртига айланади: СН 3 СОН+ 2 Н С 2 Н 6 О Спиртли бижғишнинг умумий кўринишини қуйидагича ифодалаш мумкин: С 12 Н 22 О 11 +Н 2 О=4С 2 Н 6 О+4СО 2 Сут кислотали ва аралаш бижғиш жараёнида ҳосил бўладиган сут кислотаси сутнинг кальций фосфат казеинат комплекси билан ўзаро таъсирлашади: Н – ионлари ёрдамида унинг манфий зарядини камайтириб (нейтраллаб) кальцийни ажратиб олади. Натижада казеин бўлаклари барқарорлигини йўқотади, бирикади ва коагуляцияланади (қуйқа ҳосил бўлади). Нордон сут маҳсулотлари биокимёвий жараёнлар натижасида сутга нисбатан анча енгил ва тез ҳазм бўлади. масалан, сут организмда 3 соатда 44% ҳазм бўлса, простакташа эса – 95,5%. Бу сут оқсилининг оддий, осон хазм бўладиган моддалар ҳосил қилиб қисман пептонизацияланиши натижасидир. Ҳосил бўладиган сут кислотаси, карбонад ангидрид гази, спирт ҳазм жараёнини кам қувват сарф қиладиган, тезлаштирадиган шира ва ферментларни жадал ажралиб чиқишини таъминлайди. Нордон сут ичимликларининг умумий технологияси Барча нордон сут ичимликларини ишлаб чиқаришда тайёрланган сутни ачитқилар ёрдамида ивитиш ва керак бўлса етилтириш умумий жараён ҳисобланади. Алоҳида маҳсулот ишлаб чиқаришнинг ўзига хом томонлари баъзи операцияларнинг температура режилари, қўлланиладиган ачитқининг ҳар хил таркибдалиги ва қўшимчалар қўшиш билан белгиланади. Узоқ вақт барча нордон сут ичимликлари термостат усулида ишлаб чиқарилган. Бу усул қўлланилганда ачитқи солинган сут майда идишга солиниб термостат хонасида ҳар бир маҳсулот учун мўлжалланган оптимал температурада сақланади. Маҳсулот (қуйқа) лахта ҳосил бўлгач, совутиш хонасига юборилиб совутилади ва керак бўлса, етилтириш учун бирмунча вақт ушлаб турилади. Резервуар усулига мувофиқ ивитиш, керак бўлса маҳсулотни етилтириш резервуарларда амалга оширилади. Бу ишлаб чиқариш майдони ва меҳнат сарфларини қисқартириш имконини беради. Пархезли нордон сут ичимликларини ишлаб чиқариш учун юбориладиган сут нави иккинчидан паст, кислоталилиги 19 0 Т, қаймоқ кислоталилиги эса 24 0 Т дан юқори бўлмаслиги лозим. Меъёрлаштирилган сут 85–87 0 С температурада ушлаб туриб, микрофлора тўлароқ йўқотилиши, ферментлар парчаланиши, ачитқи микрофлораси яхшироқ ривожланиши, маҳсулот консистенцияси сифатли бўлиши учун пастерланади. Бу шароитда зардоб оқсиллари

денатурацияланади, натижада казеин гидратацион сифатлари ошади ва зардобни яхши ушлаб турадиган зич лахта ҳосил қилиш қобилияти кучаяди. Денатурацияланган зардоб оқсилларининг иштирок этиши сут лахтаси структураси ҳосил бўлишига ёрдам қилади. Биржинсли ва зич, аралаштирилгач эса анча ёпишқоқ консистенцияли, қаймоғи ажралиб қолишининг олдини олиш ва зардобни ўзида ушлаб тура оладиган сифатли маҳсулот олиш учун, иссиқлик билан ишлов бериш одатда, сутни 55 – 70 0 С температурада ва 12,5 – 17,5 МПа босим остида гомогенлаш билан бирга олиб борилади. Нордон сут ичимликлари ишлаб чиқаришда гомогенлаш муҳим жараёнлардан бири, чунки узоқ вақт ивитиш ва совутиш операцияларида қаймоқ ажралиб қолиши муқаррар. Сўнг сут оптимал ивитиш температурасигача совутилади ва унга ёт микрофлора ривожланишининг олдини олиш учун дарҳол ачитқи солинади. Нордон сут маҳсулотлари ишлаб чиқаришда сут кислотали стрептоккоклар қўлланилади: оптимал ривожланиш температураси 30 – 35 0 С бўлган мезофил ( Str . lactis ) ва оптимал ривожланиш температураси 40 – 45 0 С бўлган термофил ( Str . termophilus ). Лахта сметанасимон консистенция ҳосил қилиши учун ачитқига, оптимал ташқари ривожланиш температураси 30 0 С бўлган, қаймоқ стептоккоки ( Str . cremoris ) қўшилади. Баъзи ачитқилар таркибига аромат ҳосил қилувчи стептоккоклар қўшилади ( Str . citrovorus , Str . paracitrovorus , Str . diacetilactis , S . lactis subsp . acetoinicus , S . lactis subso . diacetilactis , энтероккоклар). Улар ўз ҳаёт фаолияти давомида сут кислотасидан маҳсулот (специфик) ҳидига, консистенциясига ўзига хос хоссалар берувчи, витаминлар учувчи кислоталар, карбонад ангидрид гази, спиртлар, эфирлар, диацетил, аминокислоталар ва углерод таркибли полимерлар биосинтез қилиш имконини беради.

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР РЎЙХАТИ 1. Фан-Юнг А.Ф., Флауменбаум Б.Л. и др. Технология консервирован-ных плодов, овощей, мяса и рыбы. – М.: Пищевая промышленность, 1980. 2 . Флауменбаум Б.Л., Танчев С.С., Гришин М.А. Основы консер-вирования пищевых производств. – М.: Агропромиздат, 1986. Химический состав пищевых продуктов. Под ред. Покровского А.А. -М.: Пищевая промышленность. 1976. 4. Коробкина З. В. Витамины и минеральные вещества плодов и ягод. М., «Экономика», 1969. 5. Колесник А. А. Химия плодов и овощей и биохимические основы их хранения. Учеб. пособие. М. “Экономика”. 1971. 6 . Марх А.Т. Биохимия консервирования плодов и овощей. М.:Пищевая промышленность, 197 7. Месхи А.И. Биохимия мяса . -М.:«Легкая и пищевая промышленность». 1984. 8. Грицай Н.П. и др. Технология мясо и мясопродуктов . -М: «Пищепромиздат». 1961. 9. Инихов Г.С. Биохимия молока и молочных продуктов. -М.: «Пищевая промышленность», 1970. 10. Твердохлеб Г.Д. и другие. Технология молока и молочных продуктов. - М.: «Агропромиздат», 1991. 5. Казанский М.М. и др. «Технология молокоа и молочных продуктов». –М.: «Пищепромиздат», 1961. 6. Панфилова Н.Е. Сут ва саломатлик. Тошкент:«Меҳнат», 1991 й.

O'xshashlar

Совутилган гўшт

Гўшт консервалари

Гўшт маҳсулотлари

Гўшт консервалари технологияси

Гўшт, сут маҳсулотлари кимёси