Donlarning issiqlik va gidrotermik xossalari va ularni texnologik jarayonlarga ta’siri - Oziq-ovqat texnologiyasi - Referatlar

Donlarning issiqlik va gidrotermik xossalari va ularni texnologik jarayonlarga ta’siri

Yuklangan vaqt:

29.08.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

88.6533203125 KB

Ko'chirib olish

Donlarning issiqlik va gidrotermik xossalari va ularni texnologik jarayonlarga ta’siri Reja: 1. Don massasini ajratishni (separastiyalashni) nazariy asoslari. 2. Don massasini ajraluvchanligini aniqlab baholash. 3. Tegirmonda donning yuzasiga quruq ishlov berish jarayonining ahamiyati. 4. Yorma zavodlarida donning yuzasiga ishlov berish jarayonining ahamiyati. 5. Donga gidrotermik ishlov berish jarayoni. 6. Tegirmon va yorma zavodida donga gidrotermik ishlov berish jarayoni. 7. Gidrotermik ishlov berishda donga suvni singish kinetikasi. 8. Gidrotermik ishlov berishda donning mikrotuzilishini va fizik- ximiyaviy xossalarini o’zgarishi. 9. Tegirmonda un tortish uchun buq’doy aralashmasi partiyalarini tayyorlash. 10. Buq’doy doni aralashmalari partiyalarini hisoblash usullari.

1. Don massasini ajratishni (separastiyalashni) nazariy asoslari. Un va yorma ishlab chiqarish murakkab texnologik sxemalar asosida bir nechta maxsus jarayonlarda bajariladi. Bu jarayonlarni ikkita guruhga bo’lish mumkin: donni tayyorlash jarayoni va tayyor mahsulot ishlab chiqarish jarayonlari. Asosiy jarayonlar quyidagilardan iborat: Tegirmonlarda: Tegirmonni birinchi (tayyorlov) bo’limida don massasi begona aralashmalardan tozalanadi. Donning yuzasiga quruq va suv bilan ishlov beriladi. Har xil sifatli donlardan un tortishga mos aralashma tayyorlanadi. Ikkinchi (un tortish) bo’limida donni yanchish jarayonida donlar birinchi yirik yanchilib yorma, dunst va kepak ajratib olinadi. Hosil bo’lgan yorma va dunst sifati bo’yicha saralanadi, qayroqlanadi va mayin yanchilib un holiga keltiriladi. Yorma zavodlarida: Birinchi (tayyorlov) bo’limida don massasi begona aralashmalardan tozalanadi. Donning yuzasiga suv bilan ishlov beriladi. Gul qobiqli donlarning gul qobiqlari ajratiladi. Ikkinchi (qobiq ajratish) bo’limida don massasi yirikligi bo’yicha frakstiyalarga ajratiladi, don qobiqlaridan ajratiladi va saralanadi, maydalanadi, qayroqlanadi va silliqlanadi, yorma va hosil bo’lgan chiqindilar nazorat qilinadi. Donni qayta ishlash korxonalarida ajratish jarayoni asosiy jarayonlardan biri hisoblanadi. Donni tozalash bo’limida bajariladigan ajratish jarayoni donni maydalash va qobiqni ajratish bo’limlarida ham asosiy jarayonlardan biridir. Aralashmalarni frakstiyalarga ajratish uchun kerakli bo’linish belgilarini to’q’ri aniqlab bilish texnologning vazifasiga kiradi: dondan har xil aralashmalarni ajratish, qobiqni ajratishda yoki maydalashda hosil bo’ladigan mahsulotlar aralashmasini kattaligiga va sifatiga qarab frakstiyalarga ajratish. Bu aralashmalarning bo’linish belgilari quyidagilardir: a) zarralarning geometrik o’lchamlari (qalinligi, eni, uzunligi), b) aerodinamik xususiyatlari, v) magnit va elektrofizik xossalari, g) zichligi, ishqalanish koeffistienti, d) gidrodinamik xossalari, e) rangi va boshqalar.

Don va don mahsulotlarini tashkil qiluvchi frakstiyalarni xususiyatlariga qarab bir xil frakstiyalarga bo’linish jarayoniga ajratish (separastiyalash) deyiladi. Tegirmon va yorma zavodlarida donlarni begona aralashmalardan, don maydalanishida va qobiq’idan ajratish jarayonida hosil bo’ladigan oraliq mahsulotlarni ajratish va tayyor un va yormalarni nazorat qilib ajratish asosiy maqsaddir. Agar ajratish bir ko’rsatkich asosida tashkil qilinsa oddiy ajratish deyiladi. Masalan: q’alvirli ajratgichlarda geometrik o’lchami bo’yicha ajratish. Amaliyotda bir mashinaga bir necha ko’rsatkichlardan foydalanib murakkab ajratish funkstiyasi beriladi. Masalan RZ-BKT tosh ajratgich mashinasida donning aerodinamik xossalari, zichligi va yuza ishqalanish koeffistientlari asosida ajratish jarayoni tashkil qilinadi. 2. Don massasini ajraluvchanligini aniqlab baholash. Donni ajratishning samarali usulini tanlashda aralashmaning barcha xossa ko’rsatkichlari aniqlab e’tiborga olinadi. Ular asosiy donning xossalari ko’rsatkichlari bilan qiyoslanadi va shu ko’rsatkichlarningg farqi katta bo’lgan xossa asosida ajratish jarayoni tashkil qilinadi. Ajratish uchun tanlangan ko’rsatkich va xossalarning farqiga qarab aralashma dondan engil ajraluvchi, qiyin ajraluvchi va ajralmaydian aralashmalarga bo’linadi. Ajratish jarayonning samaradorligi aralashmadagi aniq komponentlarning toza holda ajralish darajasiga boq’liq. Ajratish darajasi quyidagi formula orqali aniqlanadi. P X  = P 0 Bu erda: R X - ajratilgan komponent miqdori. R 0 - shu komponentni aralashmadagi miqdori. Ajratish jarayonini texnologik jarayonga tasir etuvchi omillari 4 guruhga bo’linadi:

1. Mashinaga tushayotgan yuklanish sharoiti - bu mashinaning ishchi organiga vaqt birligi ichida tushayotgan mahsulotlar miqdori; 2. Ajratishda aralashmaga ishlov berish vaqti; 3. Aralashmaning tarkibiy qismlarini tabiiy xossalari; 4. Ajratgichning ishchi organlarini geometrik va kinematik o’lchamlari. 3. Tegirmonda donning yuzasiga quruq ishlov berish jarayonining ahamiyati. Tegirmonning tayyorlov bo’limida har xil chiqindilardan ajratib tozalangan don yana qo’shimcha ishlov berishni talab qiladi. Donni transportirovka qilishda va saqlashda donning yuzasida yiq’ilib qolgan chang va qotib qolgan loylar quruq ishlov berish jarayonida ajratiladi. Bundan tashqari donlar travma olishi natijasida qobiqlari zararlanadi va qisman qo’poriladi. Bu donlar noqulay sharoitda saqlangan bo’lsa, donning yuzasida mogorli griblar rivojlanadi. Bunday ifloslikni yo’qotish uchun donni yuzasiga quruq yoki ho’l usulda ishlov beriladi. Quruq usulda ishlov berish kamchinli va shutkali mashinalarda yoki A1-ZShN rusumli qobiq ajatuvchi mashinasida bajariladi. Namlab ishlov berish usulida donni yuzasiga ishlov berish uchun yuvadigan mashinalar yoki namlab qayroqlaydigan (A1-BMSh rusumli) mashinalar qo’llanadi. Tegirmonda donni oddiy un tortishga tayyorlash sxemasida va javdar donidan navli un tortishda qobiq ajratuvchi qamchinli mashinalar donga gidotermik ishlov berishdan oldin o’rnatiladi. Buq’doy donidan navli un tortishda qamchinli mashinalar gidrotermik ishlov berishdan oldin va keyin ham o’rnatiladi. Donning yuzasiga quruq ishlov berganda qamchinli mashinalarda don massasi tarkibida qotgan tuproq bo’lakchalari bo’lsa ular maydalanadi, donning yuzasi changlardan tozalanadi, qisman donning qobiqlari va murtagi ajratib olinadi. Donning yuzasiga ho’l usulda ishlov berishda yuvuvchi mashinalar qo’llanilsa don intensiv yuviladi - donning nafaqat yuzasidan balki uning jo’yakchasidan ham chang va mikroorganizmlar olib tashlanadi. Yuvuvchi mashinalarda donning yuzasini tozalash bilan birgalikda yana don massasidan gidrodinamik engil

(boshoq qismlari, poyasi, barglar, puch donlar va boshqalar) va oq’ir chiqindilar (nomagnit metal bo’lakchalari, shisha va boshqalar) olib tashlanadi. Yuvuvchi mashinalarda donni yuvish uchun faqat odam ichadigan suv ishlatiladi. Bir tonna donni yuvish uchun 2 metr kub suv sarf qilinadi. Donni yuvilgan suvida ko’p miqdorda iflosliklar va mikroorganizmlar bo’ladi. Bu suv kanalizastiyaga yuborilishidan oldin tozalanishi kerak. Namlab qayroqlovchi mashinalarda don namlanadi va qayroqlanadi. Bu mashinalarda yuvuvchi mashinalarga nisbatan 5-10 barobar suv miqdori kam talab qilinadi. Donlarning yuzasiga quruq ishlov berishda donning strukturali-mexanik, fizik- kimyoviy va texnologik xossalari o’zgaradi. Yuqoridagi meva qobiqlarni qisman olib tashlash natijasida donning mustahkamligi kamayadi, bu donni maydalashga ketadigan elektr energiyasi sarfini kamaytiradi. Qobiqdan ajratilgan donga suv tezda singadi va endospermda gidrotermik ishlov berish jarayoni jadal boradi. Ishlab chiqarish sharoitida donning yuzasiga ishlov berish samaradorligi donning kuldorligini kamayishi bilan baholanadi. Bunda qo’shimcha singan donlarning miqdorini oshishi ham hisobga olinadi. Ho’l usulda donlarga ishlov berilganda donning namligini oshishi ham aniqlanadi. Donlarni yuzasiga ishlov berganda donning kuldorligi quyidagicha kamayishi shart: 1. Kamchinli mashinalarda - 0,03 - 0,05 %; 2. Yuvuvchi mashinalarda yoki namlab qayroklovchi mashinalarda - 0,03 - 0,05 %; 3. A1-ZShN rksumli mashinalarda - 0,08 - 0,12 %; Singan donlarning miqdori ko’payishi 2 % dan oshmasligi kerak. Donlarni yuvganda yoki namlab qayroqlaganda donni mikroorganizmlar soni 4-5 barobar kamayadi, don A1-ZShN-3 rusumli mashinalarda qayroqlanganda mikroorganizmlar soni yanada ko’proq kamayadi. 4. Yorma zavodlarida donning yuzasiga ishlov berish jarayonining ahamiyati.

Yorma zavodlarida donning yuzasiga qamchinli yoki abraziv yuzali mashinalarida ishlov berganda don massasi tarkibida qotgan tuproq bo’lakchalari bo’lsa ular maydalanadi, donning yuzasi changlardan tozalanadi, qisman donning qobiqlari va murtagi ajratib olinadi. Tozalangan arpa donlari frakstiyalari RZ-BKT tosh tozalagich mashinasida mineral aralashmalardan (tosh, shisha, kesak) tozalanadi. Tozalangan arpa doni urib tozalovchi RZ-BGO-6 va A1-ZShN mashinalarida ketma ket ikki martadan ishlov berilib, gul qobigi ajratib olinadi va aspiratorda engil aralashmalardan tozalangan yadro donning qobiq’ini ajratish bo’limiga uzatiladi. 5. Donga gidrotermik ishlov berish jarayoni. Tegirmon va yorma zavodlarida gidrotermik ishlov berishning asosiy maqsadi donni boshlanq’ich texnologik xossalarini yo’naltirilgan holda belgilangan o’lchamda o’zgartirib, bu xossalarni bir xilda optimal holda saqlashdir. Ishlab chiqarishga kelayotgan don endospermasi va qobiqlarini strukturalimexanik xossalarini farqi juda kam bo’ladi. Shuning uchun ularni bir- biridan ajratish juda qiyin bo’lib, bunday donlarni qayta ishlashda natija yuqori bo’lmaydi. Gidrotermik ishlov berishda asosan donni qobiq’i va endospermasining xususiyatlarini farqini ko’paytirishga harakat qilinadi. Bunda tegirmonlarda jarayon shunday olib boriladiki endospermning mustahkamligi kamaytiriladi va qobiqning mustaxkamligi oshiriladi. Yorma zavodlarida esa teskarisi qilinadi, ya’ni maq’izning (endosperm) mustahkamligi oshiriladi, qobiqning mustahkamligi kamaytiriladi. Bu o’zgarish qancha jadal borsa, shuncha donni qayta ishlab un va yorma olish samaradorligi yuqori bo’ladi. Donni texnologik xossalarini o’zgartirish darajasi gidrotermik ishlov berishning aniq usullari va donni suv bilan o’zaro harakatini alohidaligi bilan aniqlanadi. 6. Tegirmon va yorma zavodida donga gidrotermik ishlov berish jarayoni. Tegirmon va yorma zavodlarida donga gidrotermik ishlov berish avtomatik ravishda nazorat qilish va sozlash sistemalariga ega bo’lgan murakkab mashina va

apparatlar bilan bir qatorda, yana oddiy namlovchi mashina va namiqtiruvchi bunkerlarda olib boriladi. Bularning hammasi texnologik sxema orqali boq’langan bo’lib, donning xossalariga tasir qilishni ketma- ketligini belgilaydi. Gidrotermik ishlov berish jarayonida donga suv va issiqlik bilan ta’sir qilinadi. Bu jarayonni rejimlarini aniqlovchi o’lchamlarga (parametrlarga) quyidagilar kiradi: namlik, temperatura, bosim va jarayonni davom etish vaqti. Tegirmonda donga gidrotermik ishlov berishning quyidagi usullari qo’llanadi: 1. Sovuq kondistionerlash usulida; 2. Tezlashtirilgan kondistionerlash usulida; 3. Issiq kondistionerlash usulida. Sovuq usulda don temperaturasi 14-20 S 0 bo’lgan suv bilan namlanadi va bunkerlarda namiqtiriladi. Bu usulda don qizdirilmaydi. Tezlashtirilgan usulda don to’yintirilgan buq’ bilan buq’lantiriladi va keyin sovuq suvda yuviladi. Issiq kondistionerlash usulida don sovuq suv bilan namlanadi va har xil isitgichlarda (ultratovush, yuqori chastotali toklar, infraqizil nurlar va boshqalar) qizdiriladi. Donni maydalovchi mashinaga (I-yormalash sistemasini valli dastgohiga) yuborishdan oldin qo’shimcha 0,3-0,5 % ga namlash va 20-40 minut davomida namiktirish bu gidrotermik ishlov berish usullari uchun majburiydir. Bu donni yuqori qobiqlarini (meva va uruq’ qobiq’i, aleyron qatlami) namlash uchun kerak bo’lib, qobiqlarning eguluvchanligini (elastikligini) oshiradi, qobiqlarni juda ham maydalanmaydi, kepakni katta bo’lakchalarini hosil qiladi va q’alvirlarda undan oson ajraladi. O’zbekiston Respublikasidagi tegirmonlarida donga gidrotermik ishlov berishning sovuq kondistionerlash usuli qo’llanadi. Bu usulni tashkil qilinishi va boshqarilishi oddiy, lekin namlangan donni namiqtirish uchun ko’proq bunkerlar hajmi talab qilinadi. Sovuq usulda donga gidrotermik ishlov berish quyidagi tartibda bajariladi (2rasm): tozalangan donga namlab qayroqlovchi mashinada ishlov beriladi,

qo’shimcha namlanadi va namiqtiriladi. Yuqori shaffofli don ikki marta namlanadi va ikki marta namiqtiriladi. Navli un tortishda buq’doy doniga sovuq usulda gidrotermik ishlov berish rejimlarining taxminiy ko’rsatkichlari 5-jadvalda keltirilgan. Navli un tortishda buq’doy doniga sovuq usulda gidrotermik ishlov berish rejimlarini ko’rsatkichlari taxminiydir, chunki har bir don partiyasi o’zini boshlanq’ich xossalarini har xilligi bilan va namlikni o’zgarishiga individual reakstiyalari bilan tavsiflanadi. Tegirmonlarda texnologik jarayonlarni tashkil qilish va olib borish qoidalari asosida injener-texnolog tanlagan gidrotermik ishlov berish rejimlarini laboratoriyada va ishlab chiqarishda un tortish yo’li bilan bilan tekshirib ko’rishi shart. 5-jadval Navli un tortishda buq’doy doniga sovuq usulda gidrotermik ishlov berish rejimlarining taxminiy ko’rsatkichlari Buq’doy tipi Buq’doyni umumiy shaffofligiga (%) qarab namiqtirish vaqti, soat I yormalash sistemasiga 60 60...40 40 yuboriladigan buq’doyni namligi, % I II III IV 8...15 16...24 8...16 16...20 6...12 - 6...12 12...16 4...8 - 4...8 6...12 14,5...16,0 15,5...16,5 14,0...15,0 15,0...16,5 Donga tezlashtirilgan kondistionerlash usulida ishlov berish quyidagi tartibda bajariladi (3-rasm): don ASK rusumli buq’lovchi apparatda qisqa vaqt (20-40 sekund) buq’langandan so’ng bir necha minut issiqlik bunkerida saqlanadi. Keyin issiq don yuvuvchi mashinada sovuq suvda yuviladi va namlikni oluvchi mashinaga yuboriladi. Don qo’shimcha namlanadi va namiqtirish uchun bunkerlarga yuboriladi. Agar donning boshlanq’ich namligi past bo’lsa, donni

namlikni oluvchi mashinaga yuborish shart emas. Don bunda tugridan to’q’ri namlovchi mashinaga yuboriladi. Agar donni qo’shimcha namlashga hojat bo’lmasa, namlovchi mashina sxemadan olib tashlanadi. Hozirgi vaqtda yorma zavodlarida donlarga gidrotermik ishlov berishning ikkita usuli qo’llaniladi. Birinchi usul - donlarni buq’lashdan iborat, yana qisqa vaqt namiqtiriladi, kuritiladi va sovutiladi. Bu usul grechixa, suli va no’xat donlarini qayta ishlash texnologiyasida qo’llaniladi. Ikkinchi usul - donlarni namlash va namiqtirish. Bu usul buq’doy va makkajuxori donlaridan yorma olishda qo’llaniladi. Birinchi usulda donlarni buq’lash, quritish natijasida maq’izning mustahkamligini oshishiga erishiladi va qobiqning mo’rtligi oshadi. Chunki quritish va sovutishda qobiqning namligi ko’proq kamayadi. Donlarni buq’lash. Bunda don bir vaqtda namlanadi va qizdiriladi. Maq’iz ichiga namlikning kirishi va qizishi bilan u elastik bo’ladi, mo’rtligi kamayadi, qobiqdan ajratish jarayonida mexanik ta’sir natijasida u kamroq darajada sinadi. Donlarni buq’lash ikkita ko’rsatkich bilan tavsiflinadi - buq’ bosimi va buq’latishning davomiyligi bilan. Shuningdek, qanchalik buq’ bosimi va buq’latish davomiyligi yuqori bo’lsa, shunchalik don yuqori namlikka va temperaturaga ega bo’ladi. Buq’latish rejimlarini tanlash, donlarning juda yuqori texnologik xossalariga boq’liq. Buq’latish rejimlarining ko’tarilishi – buq’ bosimi ko’pligi, va uning temperaturasi yuqoriligi (qanchalik buq’ bosimi yuqori bo’lsa, shunchalik uning temperaturasi ham yuqori bo’ladi), shuningdek, buq’latish davomiyligining uzoqligi, olinadigan yorma sifatining buzilishiga olib kelishi mumkin. Shuning uchun buq’ bosimi va buq’latishning davomiyligining yuqori chegarasi belgilanadi. Buq’latish parametrlari donlarning texnologik xossalariga har xil ta’sir qiladi. Shuningdek, buq’ bosimi va buq’latish davomiyligi oshishi bilan, singan maq’izning chiqishi kamayadi va grechixa donining qobiqdan ajratish samaradorligi oshadi, shuning uchun unga qattiq parametrlar qabul qilinganda

asosan buq’ bosimi 0,30 Mpa (bunday buq’ bosimida uning temperaturasi 143 S 0 ) va ta’sir qilish vaqti - 5min. Buq’ bilan ishlov berishning juda yuqori parametrlari yormaning is’temolboplik xususiyatlarini yomonlashtiradi. Suli doni uchun esa qayta ishlab chiqarish samaradorligi, gidrotermik ishlov berish parametrlariga boq’liqligi bir qancha boshqacha. Suli donini buq’ bosimi 0,05...0,10 MPa da 3...5 minut buq’latilganda yaxshi natijalar olinadi. Buq’latishning juda yuqori parametrlari qo’llanilganda yaxshi natijalarga olib kelmaydi. Sholi doniga buq’latish parametrlari ta’sir qilinganda uning texnologik xossalari yuqorida ko’rsatilganlaridan farq qiladi. Donlarni buq’latgichlarda uzluksiz va uzlukli ta’sirda buq’latiladi. Uzluksiz ta’sirdagi buq’latgichlar - shnekli gorizontal, kompaktli, oddiy konstrukstiyali, apparatdan oldin va keyin bunkerlar o’rnatish kerak emas. Donlar bir tekisda buq’latiladi – bu uning av’zalligidir, shuningdek u ishlov berish jarayonida doimo donni aralashtiradi. Ularning kamchiliklari - ishchi kamerasida yuqori bosim yaratib bo’lmaydi, buq’latish davomiyligini sozlab bo’lmaydi. Ularda eng yaxshi usullardan biri 0,03...0,05 MPa bosim hosil qilish mumkin. Chet davlatlarda donga ishlov berish davomiyligini oshirish uchun ikki va turtta yarusli buq’latgichlar ishlab chiqarilmoqda. Buq’ bosimini oshirish uchun nechta bir yarusli buq’latgichlar ketma-ketlikda o’rnatiladi. Markazda joylashgan buq’latgichlarda juda yuqori bosim yaratish mumkin, shuningdek hamma qurilma ishlov berishning davomiyligini oshirishga yordam beradi. Uzlukli ta’sirdagi A9 - BPB buq’latgichlarida kamchiliklar mavjud emas. Shuningdek donlarga xoxlagan belgilangan bosimda ishlov berish mumkin, buq’latish davomiyligi boshqarib turiladi. Boshqarish pultidan buq’latish jarayoni avtomatik rejimda olib boriladi. Stiklning maksimal davomiyligi 8 minut. Donlarni quritish. Bu donlarga gidrotermik ishlov berishning asosiy jarayonlaridan biri hisoblanadi. Bunda keyingi qayta ishlov berish uchun, donlar standartlarda o’rnatilgan optimal namlikkacha quritiladi. Quritish jarayoni faqat don namligini pasaytirmasdan, maq’iz va qobiqlarning strukturali-mexanik xususiyatlarini qayta hosil bo’lishini

tezlashtiradi. Yirik kapilyar strukturaga ega bo’lgan don yuzasida bo’lgan qobiqlarni quritish natijasida, namlikni nisbatan engil chiqaradi. Don maq’zi namlikni juda mahkam o’zida saqlaydi, sekinroq quriydi, shuning uchun quritish jarayonida, har xil namlikdagi qobiq va maq’iz hosil bo’ladi. Maq’izga nisbatan qobiqlarning namligi juda past bo’ladi (3...8%). Quruq qobiqlar juda mo’rt bo’ladi, qobiq ajratishda, u engil bo’linadi va maq’izdan ajraladi, bunda etarli yuqori namlikka ega bo’lganlari elastik holatda qoladi va donga mexanik ta’sir etilganda kam sinadi. Faqat namlikni kamaytirish natijasida qobiqning mo’rtligi oshmasdan, balki namsizlanishida qisman yorilishi bilan ham qobiqning mo’rtligi oshadi. Quritish jarayonini shunchalik tez o’tkazish kerakki, nam maq’izdan namlik quruq qobiqqa o’tishga ulgurmasin. Gidrotermik ishlov berishda donlarni qayta quritish faqat qobiqning mo’rtligini darrov oshirib qolmasdan, balki maq’izning yorilishiga va uning mexanik mustahkamligining kamayishiga olib keladi. Gidrotermik ishlov berish jarayonining mohiyatidan kelib chiqqan holda, donlarni tez quritish uchun mo’ljallangan quritgichlar turi kerak bo’ladi. Donlarni sovutish. Quritishdan so’ng issiq don maxsus sovutuvchi kolonkalarda yoki yopiq bo’lmagan havo stiklida havoli separatorlarda sovutiladi. Ba’zida pnevmotransport yordamida ko’tarilganda va donlar uzatilayotganda, ular sovutiladi. Donlarning keyingi namliklarini pasaytirish uchun sovutish jarayonidan foydaliniladi. Sovutish jarayonida ham, shuningdek kobikning mo’rtligi oshadi, Natijada ularning temperaturasi va namligi kamayadi, bir vaqtning o’zida bu maq’izda ham sodir bo’ladi, shuning uchun ba’zi bir yorma zavodlarda donlar sovutilmaydi, ular temperaturasi 35 ... 40 S bo’lgan issiqlik bilan qayta ishlab chiqariladi. Ikkinchi usul. Bu usul ikkita jarayonni o’z ichiga oladi: namlash (buq’latish) va namiqtirish. Donlarni namlash. Un ishlab chiqarish korxonalarida namlovchi apparatlarda donlarni namlash amalga oshiriladi. Tez namlashdan so’ng suv don qobiqlarida to’planadi, ularning kapilyarlari to’ldiriladi, keyin esa maq’iz ichiga

kirishni boshlaydi. Namiqtirish uchun bunkerlarga uzatilayotgan donlar suv bilan shneklar yordamida aralashtiriladi, suvning bir tekisda uzatib bo’lmasligini hisobga olgan holda, donlarni namlash jarayoni juda qisqa, u bir necha 10 sekundlardan iborat bo’ladi. Donlarning qobiqlarini namlash bilan u bir qancha yumshoq bo’ladi, endospermaning tashqi qatlamiga namlikning o’tishi bilan, uning qobiq bilan boq’liqligi bo’shashadi. Shuningdek makkajuxori donlariga gidrotermik ishlov berish bilan murtagini ajratish oson kechadi. Donlarni maydalashda murtak butun qoladi, uning endosperma bilan boq’liqligi susayadi. Donlarni namiqtirish. Don qobiqlari va maq’izlari orasidagi bo’shliqlarga namlikning o’tishi natijasida, don tarkibiy qismlarining bir tekis bo’lmagan holda ko’tarilishi bilan, qobiqlarning qatlamlanishi sodir bo’ladi, maq’izning tashqi qatlamlari va qobiqlarning yumshoqlanishiga olib keladi. Bu qisqa vaqtli namiqtirish bilan boq’liq. Hamma holatlarda donlarni namiqtirish davomiyligi 2...3 soatdan oshmaydi. Birinchi usulda gidrotermik ishlov berish rejimliri quyidagi ko’rsatkichlar bilan aniqlanadi: buq’ bosimi va buq’latish davomiyligi, ishlov berish tugallangandan so’ngi donning oxirgi namligi. Ishlov berishning ikkinchi usulidagi ko’rsatkichlari: donning oxirgi namligi, ularni namiqtirishning davomiyligi. 7. Gidrotermik ishlov berishda donga suvni singish kinetikasi. Donni suvda buktirishni alohida holati mavjuddir. Don suvda buktirilganda bir necha sekund davomida 3-5 % namlikni o’ziga oladi, keyingi bir necha vaqt davomida donning namligi o’zgarmaydi. Bu boshlanq’ich namlikni meva qobiq’i o’ziga oladi. Meva qobiq’idagi kapilyarlar, q’ovvaklar va bo’shliqlar birinchi namlikni saqlovchi siq’im (rezervuar) vazifasini o’taydi. Meva qobiq’i olgan namlik mustahkam boq’lanmagan bo’lib, tez atmosferaga buq’lanib ketishi mumkin. Suvni mustahkam saqlash va uni yo’qolishini oldini olish uruq’ qobiq’i, aleyron qatlam va murtakni yuqori gidrofilligi orqali taminlanadi. Chunki suv bu qatlamlarda tez kuchadi va oqsil va kraxmal bilan qattiq boq’lanadi.

Suvning keyingi harakati endospermni ichiga yo’naltirilgan bo’ladi. Suvning keyingi siljishi sekin boradi, chunki suvning diffuziya koeffistienti donda kichkina bo’ladi yani 10 -11...10 -12 m 2 /s. Natijada nam bilan to’yingan uruq’ qobiq’i va aleyron qatlam yonida namligi past bo’lgan subaleyron qatlam va endospermning kletkalari turadi. Donni ichki qismida namlikni harakati tufayli kritik kuchlanish hosil bo’ladi. Buning natijasida donni endospermida (maq’zida) ko’ndalang va uzunasiga mikroyoriqlar hosil bo’ladi. Mikroyoriqlarni hosil bo’lish tezligi jarayonning sharoitlari va donni xossalari bilan aniqlanadi. Namlikni donni ichkarisiga ko’chishi bilan bir vaqtning o’zida donni strukturasi va xossalari to’liq yoki qisman o’zgaradi. Bu jarayonlarni rivojlanishi, tezligi va yo’nalishi gidotermik ishlov berishni rejimlariga va parametrlarini miqdoriga boq’liq bo’ladi. Donni namlashda namlikni ko’chish jarayoni va bunda fizik, kolloid va bioximiyaviy jarayonlarni borishi shunday rivojlanadiki, ularni uchta davrini belgilash mumkin (6-jadval). 6-jadval Buq’doy donini suv bilan o’zaro tasir qilishining umumiy sxemasi Davri Davom etish vaqti,soat Donda namlikni ko’chish jarayoni Boshlanq’ich tayyorlov 0,25…1 Meva qobiq’i namlikni o’ziga oladi. Uruq’ qobiq’i, aleyron qatlam va murtak qismlarida namlikning singishi. Asosiy (endosperma yoriqlar aktiv hosil bo’lish davri 5…16 Yuqori qatlamlardan namlikni endosperm ichiga o’tishi Oxirgi 48…72 Donni hamma qismlarida namlikni bir xil nisbatda bo’lishi.

Boshlanq’ich davrda qabul qilingan namlik donning yuqori qatlamlarida (meva va uruq’ qobiq’ida, aleyron qatlam va murtakda) to’planishi bilan tavsiflanadi. Bu qatlamlarni bukishi natijasida donning solishtirma hajmi tez oshadi. Donni texnologik xossalarini o’zgarishi kamroq, chunki donni yuqori qatlamlarida strukturali o’zgarish bo’ldi. Bu davrda donni ichki qismiga namlikni intensiv kuchishiga tayyorlash bilan tugaydi. Ikkinchi asosiy davrda hosil bo’lgan kuchlanish kritik miqdordan ham o’tib ketadi, natijada endospermda mikroyoriqlar hosil bo’ladi. Bu mikroyoriqlardan namlik endospermni ichiga ko’chadi. Endospermda ko’p miqdorda suvni bo’lishi fiziko-ximiyaviy jarayonlarni intensiv borishiga olib keladi. Uchinchi oxirgi davrda donni anatomik qismlarida namlik bir xil nisbatda tarqaladi. Donni namiqtirish jarayonida 8 soatdan so’ng endospermda eng ko’p yoriqlar hosil bo’ladi. 12-16 soat davomida ko’ndalang va uzunasiga yoriqlar hosil bo’ladi. 16 soatdan keyin qisman mayda yoriqlar yo’qoladi, 48 soatdan keyin faqat namiqtirish jarayonini boshlanishida hosil bo’lgan katta yoriqlar qoladi. 8. Gidrotermik ishlov berishda donning mikrotuzilishini va fizik- ximiyaviy xossalarini o’zgarishi. 8.1. Donni mikrotuzilishini o’zgarishi. Donni anatomik qismlarini mikrostrukturasi gidrotermik ishlov berish natijasida orqaga qaytmaydigan darajada o’zgartiradi. Bu jarayon temperaturani oshishi bilan ancha kuchayadi. Bundan tashqari buq’ yoki yuqori chastotali toklar bilan ishlov berganda, infraqizil nurlarni qo’llaganda ham kuchayadi. Donga buq’ bilan tasir qilganda faqat oqsil matristalari o’zgaradi, chunki bu oqsilni denaturastiyalanishi bilan boq’liqdir. Infraqizil nurlar bilan tasir qilganda kraxmal granullari va oqsil qatlamlari o’zgaradi. Donga buq’lash va infraqizil nurlar bilan birga tasir qilganda mikrostukturasi tez o’zgaradi. Bunda kraxmal granullarini elimlanishi (kleysterizastiya) kuzatiladi. Donda dekstrinlarni miqdori oshadi, dondan olingan mahsulotlarni hazm bo’lishi oshadi.

Yorma ishlab chiqarishda gidrotermik ishlov berishni qattiq rejimlari qo’llanadi. Bu don maq’zini mustahkamligini oshiradi, monolit struktura hosil qiladi. Bu o’zgarishlarni xarakteristikasi nafaqat gidrotermik ishlov berish usullari va rejimlariga, balki don endospermasini tabiiy xossalariga (ximiyaviy tarkibi va mikrostrukturasi) ham boq’liqdir. Buq’ bosimini va buq’lash vaqtini oshirish natijasida bu o’zgarishlar kuchayadi. Bu boshlanq’ich maq’zini mustahkamligi kam bo’lgan yorma donlari (grechixa, tarik, sholi) uchun juda kerakdir. Yorma ishlab chiqarishda donni buq’lagandan keyin quritish gidrotermik ishlov berishni yana bir etapi hisoblanadi. Donni quritishda yuqori qatlamlarni (gul, meva va uruq’ qobiq’i) namligi kamaytiriladi. Yorma donlarining gul, meva va uruq’ qobiqlarini murtligini oshirish uchun intensiv quritish usullarini qo’llash kerak. Natijada gul qobiqlar tez quriydi, yoriladi va qobiq ajratish jarayonida dondan engil ajraladi. Don davomli ko’p quritilganda endospermni strukturasi ham o’zgaradi, mikroyoriqlar hosil bo’ladi. Bunday dondan yorma ishlab chiqarilganda singan maq’zlarni miqdorini chiqishi ko’payadi. 8.2. Donni fiziko-ximiyaviy xossalarini o’zgarishi. Gidrotermik ishlov berish natijasida donni fiziko-ximiyaviy xossalari ham o’zgaradi. Bu donni namlashda donni bukishi, strukturasini o’zgarishi va endospermni mo’rt bo’lishi bilan boq’liqdir. Buq’doy doniga sovuq usulda gidrotermik ishlov berganda don shunday bukadiki, bunda mayda donni hajmi yirik donni hajmiga nisbatan ko’proq oshadi. Natijada don partiyasini tekislanganligi ko’payadi va keyingi texnologik jarayonlarni natijalariga ijobiy ta’sir ko’rsatadi. Donni naturasi namiqtirishni boshlarida tez kamayadi, keyin birqancha oshadi. Bu donni bukishi va qobiqlarni namligini oshishi bilan boq’liqdir. Un ishlab chiqarishda donni shaffofligi namlik, jarayonni temperaturasi va davom etish vaqtiga boq’liq holda kamayadi. Yorma ishlab chiqarishda donga gidrotermik ishlov berganda (issiq usulda) tayyor mahsulot yormani bukishi va pishishi yaxshilanadi.

9. Tegirmonda un tortish uchun buq’doy aralashmasi partiyalarini tayyorlash. Tegirmonga keladigan bug’doy donining texnologik xossalari uning xiliga (tipiga), naviga va buq’doy o’sadigan rayonning tuprok-iqlim sharoitiga boq’liq bo’ladi. Har xil sifatli buq’doy doni partiyalari qayta ishlash jarayonini qiyinlashtiradi va samaradorligini pasaytiradi. Buning natijasida texnologik sistemalarning ishlash rejimlarini o’zgartirishga to’q’ri keladi va ishlab chiqariladigan unning sifat ko’rsatkichlari har xil bo’ladi. Tegirmonning 10-15 kunlik ishini bir xilda ravon borishini taminlash uchun bug’doy donidan un tortish partiyalari tuziladi. Bu tayyorlov jarayonini to’q’ri bajarilishiga, sifati yuqori bo’lgan donni tejamli sarf qilishga va sifati past bo’lgan donni rastional ishlatishga olib keladi. Berilgan vazifadagi un tortish partiyalari tegirmonning quvvati, un tortishning xili, bor donning miqdori, donning va tayyor mahsulotning sifatidan kelib chiqqan holda hisoblanadi. Un tortish partiyalari har xil tipdagi, har xil rayonda o’shgan, eski va yangi hosil, sifati past va sifati yuqori bo’lgan donlarni qo’shish yo’li bilan tuziladi. Un tortish partiyalari tuzishda komponentlar shunday tanlanadiki, ular donning yuqori unboplik xususiyatini va unning yuqori nonboplik xususiyatlarini ta’minlashi kerak. Donning quyidagi ko’rsatilgan sifat ko’rsatkichlarini hisobga olgan holda aralashtiriladi: shaffofligi, kleykovinasi, kuldorligi, namligi va ifloslanganligi. Namligi har xil bo’lgan donlarni aralashtirishda ularning namliklarini farqi 1,5 % dan ko’p bo’lmasligi kerak. Yuqori va past kuldorli donlarni aralashtirganda aralashmaning kuldorligi 1,97 % dan ko’p bo’lmasligi kerak. Shaffofligi har xil donlarni aralashtirganda aralashmaning o’rtacha shaffofligi 50-60 % hosil bo’lishi kerak. Asosiy e’tibor kerakli miqdorli va sifatli kleykovinali un tortish partiyalari hosil qilishni ta’minlashga qaratilgan bo’lishi kerak.

Navli un tortishda kleykovinaning miqdori 25 % dan kam emas, sifati II guruxdan past bo’lmasligi kerak, iflos chiqindi miqdori 2 % dan ko’p emas, donsimon chiqindi miqdori 5 % dan ko’p emas, shuning ichida o’sgan donlar 3 % dan ko’p emas. Un tortishda buq’doy doni aralashmalarining partiyalarini hisoblashning bir nechta usuli bor. Hisobning to’q’riligini tekshirish uchun aralashmaning sifat ko’rsatgichlarini o’rtacha o’lchagan qiymatlari topiladi va ularni un tortish partiyalaridagi donning talab qilingan normaviy ko’rsatkichlariga to’q’ri kelishi aniqlanadi. Aralashmaning sifat ko’rsatkichlarini o’rtacha o’lchangan qiymatlari quyidagi formula orqali aniqlanadi: m  X 1 + m 2  X 2.... mn  Xn Х = 1 n  m 1 Bu erda: X 1 ,X 2 ,...X n - buq’doy doni aralashmasidagi komponentlar ko’rsatkichlarining aniq qiymati; m 1 , m 2 ,...m n - buq’doy doni aralashmasidagi komponentlarning massasi, kg; n  m - un tortish uchun buq’doy doni aralashmasi partiyasining massasi, kg 1 yoki 100 %. Buq’doy aralashmasi partiyalarining to’q’ri tuzilganligini aniqlash uchun laboratoriya tegirmonida buq’doy aralashmasidan un tortiladi. Bunda donning sifat ko’rsatkichi tahlil qilinadi, unning chiqishi va sifat ko’rsatkichlari aniqlanadi. 10. Buq’doy doni aralashmalari partiyalarini hisoblash usullari. Buq’doy aralashmasi partiyalarining hisobi uch usulda bajariladi: a). Tenglamani echish usuli; b). Teskari proporstiya tuzish usuli; v). Grafik usuli.

A. Tenglamani echish usuli. Un tortish uchun buq’doy aralashmasi partiyalarini resteptlarini echishda tenglamalar sistemasidan foydalanamiz. M = m +m + ... + m; MX= m  X + m  X +... + m  X . Agar buq’doy aralashmasi partiyalari 2 komponentdan tashkil topsa, sistema quyidagicha hisoblanadi: − M ( X − X 2 ) m 1 X 1 − X 2 m 2 = M − m 1 Misol: Navli un tortish uchun o’rtacha o’lchangan shaffoflik ko’rsatkichi 55 % bo’lgan ikki komponentli buq’doy donidan buq’doy aralashmasi partiyasini tuzing. Birinchi buq’doy donining shaffofligi 71 %, ikkinchi buq’doy donining shaffofligi 43 %. Xuddi shunday birinchi donning kleykovinasi 27 %, ikkinchi donning kleykovinasi - 24 %. Un tortish partiyasining massasi 1000 t (yoki 100 %). Birinchi komponentning massasini topamiz: m 1 = = 42,86% Ikkinchi komponentning massasini topamiz: m 1 = 100 - 42,86 = 57,14 %. m 1 43 %, m 2 57 % qabul qilamiz, unda har qaysi komponentning massasi quyidagiga teng bo’ladi: m 1 = 430 t; m 2 = 570 t. O’rtacha o’lchangan shaffoflik qiymatini Sh va kleykovina K miqdorini to’q’ri hisobanganligini aniqlaymiz. Ш = = 55,0 %

К = = 25,3 % Demak, shaffoflik ko’rsatkichi va kleykovina miqdori bo’yicha bu buq’doy doni aralashmasi partiyasi talab qilingan ko’rsatkichlarga mos keladi va qayta ishlashga tavsiya qilish mumkin. V. Teskari proporsiya tuzish usuli. Bu usulda buq’doy aralashmasi partiyasining har bir komponenti talab qilingan aralashmadan ayriladi va topilgan ayirma qismlari teskari proporsiyada olinadi. 7- jadvalda misolning echilishi berilgan. Birinchi komponent 12 qismdan, ikkinchi komponent 16 qismdan va aralashma 28 qismdan iborat bo’ladi. Uch komponentli aralashmani hisoblash. Misol: Shaffoflik ko’rsatkichi 50 % va kleykovina miqdori 26 % bo’lgan buq’doy aralashmasi partiyasini tuzing. Buq’doy donlarning shaffofligi 80 %, 42 % va 26 %. Buq’doy donlarning kleykovinasi 29 %, 28 % va 22 %. Un tortish uchun 3 komponentli buq’doy aralashmasini tayyorlashning hisobini 2-usuli 8-jadvalda keltirilgan. 7 – jadval. Un tortish uchun ikki komponentli buq’doy aralashmasi tayyorlashning hisobi Ko’rsatkichlar Aralashma komponetlari Talab qilingan aralashma Birinchi Ikkinchi Shaffoflik, % 71 73 55 Talab qilingan shaffoflik qiymatidan komponentlar qiymatining ayirmasi 71-55=16 55-43=12 Partiyalardagi komponentlarning 12 16 12+16=28

hisobiy ayirmasi yiq’indisi Birinchi komponent massasi m = = 43,0 % Ikkinchi komponent masasi m = = 57,0 % H i s o b l a sh n i t e k sh i r i sh : Ш = = 55,0 % 8 – jadval Un tortish uchun uch komponentli buq’doy aralashmasi tayyorlashning hisobi Ko’rsatkichlar Aralashma komponetlari Talab qilingan aralashmaBirinchi Ikkinchi Uchinchi Shaffoflik, % 80 42 26 50 Talab qilingan shaffoflik qiymatidan 1 va 2 komponentlar qiymatining ayirmasi 80-50=30 50-42=8

Talab qilingan shaffoflik qiymatidan 1 va 2 komponentlar qiymatining ayirmasi 80-50=30 50-26=24 Partiyadagi komponentlarning hisobiy nisbati: 1 va 2 komponent 1 va 3 komponent 8 24 30 - 30 Komponentlar hisobiy ayirmasining yiq’indisi 32 30 32+30=62 Birinchi komponent massasi = 34,8% Ikkinchi komponent massasi = 32,6% Uchinchi komponent massasi = 32,6% H i s o b l a sh n i t e k sh i r i sh : Shaffoflik ko’rsatkichi bo’yicha. Ш = = 50,0 %

Kleykovina miqdori bo’yicha. K = = 26,0 %

Adabiyotlar 1. Vasiyev M.G., Dodaev.Q, Isabaev I, Sapaeva Z, Gulyamova Z “Oziq-ovqat texnologiyasi asoslari”. Darslik. Voris nashryoti. Toshkent – 2012y – 400b. 2. Adizov R.T., G’affarov A.X., Xusenov S.Yu. “Donni tozalash va maydalash texnologiyasi”. O’quv qo’llanma. – T.: “TURON-IQBOL” nashriyoti,2006. -184b. 3. В.А.Бутковский "Мукомолное производство". M., ВO "Агропромиздат".1991г. 4. В.А.Бутковский, Мелников Е.М. "Технология мукомолного и крупяного и комбикормового производства". M., " Агропромиздат ", 1999г. 5.Г.А. Егоров "Технология муки, крупы и комбикормов". M., издателство "MГУПП" 1999г. 6.Тursunxodjaev P. "Un va yorma texnologiyasi" T., TKTI 2006 y.

O'xshashlar

Un yorma ishlab chiqarishda xom-ashyo sifatida donning xossalarini o’rganish. Donni chiqindilardan tozalash dastgoxlari

Yorma ishlab chiqarish texnologiyasi

Yorma texnologiyasi

Donlarning qobig’ini ajratishning texnologik chizmalari. Qobiq ajratishda hosil bo’lgan mahsulotlarni saralash

Mag’iz sayqallash va yormalarni pardozlash jarayoni. Un tortishning sinflanishi