XIX–XX asrlarga mansub chet el tokkatalari - Musiqa - Referatlar

XIX–XX asrlarga mansub chet el tokkatalari

Yuklangan vaqt:

04.11.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

15443.3046875 KB

Ko'chirib olish

XIX–XX asrlarga mansub chet el tokkatalari Texnik ko’nikmalarni izchil egallash bo’yicha fundamental fortepiano maktabi asoschisi K.Cherni qalamiga mansub Tokkata C-dur op.92 (1828) uning estetik tamoyillari o’zanida joylashgandir. Asar qo’sh notalar texnikasiga tayangan, ko’p unsurli musiqiy texnikani o’zida jamlagan mahobatli kompozitsiyani namoyon etadi. Tokkata shaklan keng rivojlantirilgan yakuniy qismga ega uch qismli tuzilmani namoyon etadi. Tokkatadagi asosiy chalish usuli legatodir. Artikulyatsiyaning barcha turlari orasida – deya ta’kidlaydi N.Terenteva, K.Cherni ayniqsa “legato”ga katta ahamiyat bergan. L.Betxovenning pianinochilik xususidagi vasiyatlariga rioya qilgan K.Cherni tovush sadolantiruvchi bu usulni asosiy, deb hisoblagan: “Qolgan barcha turlar tushe (bosib chalish usuli) - artikulyatsion belgilar ko’rsatilmagan taqdirda ham istisno tariqasida nazarda tutiladi” 1 . Tokkataning birinchi taktida esa nota matnida ko’rsatilgan ligalardan tashqari yana legato remarkasi ham mavjud: № 37 MISOL. Tokkata ustida ishlashni boshlayotib, talaba e’tiborini u qadar tezkorlikni ko’zlamagan Allegro commado sur’at belgisiga qaratish lozim, zero pyesani darhol tez sur’at bilan chalish qo’llarning qotib qolishiga olib keladi. Tokkatani qo’sh notalarni puxta chalib, ularning jarangiga quloq tutib, o’ta vazmin sur’atda 1 Терентьева Н. Карл Черни и его этюды. Л., 1978, с.40

o’rganish foydalidir. Faqat shundan keyingina nota matni va applikatura mukammal darajada o’zlashtirilgach, sur’atni asta-sekin tezlashtirish mumkin. Tokkata ustida ishlashda barmoqlar mustahkamligi, “o’n oltitalik” notalarning aniqligi va ravonligi muhim ahamiyat kasb etadi. “O’n oltitaliklar”ning bir maromli pulsatsiyasi pyesaning boshidan oxiriga qadar ushlab turiladi, bu asnoda ritmik ostinatolilik texnikaning turli unsurlari almashinuviga, shuningdek registrlar almashinuviga asoslangan o’ta faol figuratsion rivoj bilan qoplanadi. Shunday qilib, ikkinchi sakkiz taktlik bir oktava yuqorida takrorlanadi, va u baland registrda o’zgacha tembr bo’yog’ida, birmuncha yorug’ va shaffof yangrashi kerak, garchi p belgisi xuddi boshlanishdagi kabi saqlanib qolgan bo’lsa-da: № 38 MISOL. Musiqiy rivoj f nyuansidagi yorqin pastlovchi kaskadga olib keladi: № 39 MISOL. K.Cherni bu yerda pianinochiga legato chalish lozimligini eslatadi. O’ng qo’l partiyasidagi applikaturani nihoyatda puxtalik bilan tanlash va yaxshi legatoga erishish lozim.

22-taktda “o’n oltitaliklar” guruhining har birinchi notasiga tushuvchi sf alohida e’tibor talab qiladi. Xromatizmlar ijrosi juda ifodali va yorqin bo’lishi kerak. 23-taktdan shiddatli modulyatsion rivoj va artikulyatsiyaning yangi turlari bilan, xususan “legato” va “staccato”ning o’zaro almashinuvi ila tavsiflanuvchi pyesaning o’rta qismi boshlanadi: № 40 MISOL. Ushbu usul tufayli musiqa skersosimon tus oladiki, uni tinglovchiga yetkazib berish maqsadga muvofiqdir. Passajlarning rang-barang turlari cholg’uning barcha registrlarini qamrovchi tersiyaviy ketma-ketliklarning kulminatsion passajiga olib keladi: № 41 MISOL. Bu passaj juda yorqin, parvozli, hech qanday tarangliksiz yangrashi lozim. Shundan so’ng asosan birinchi qism materialini takrorlab, hajmdor kodani tayyorlovchi va dominantali tuzilma (pred ы kt)ga olib keluvchi repriza boshlanadi,

unda talaba barcha avvalgi rivojlanishlarni umumlashtirishi va o’zining cholg’uni mukammal boshqarishini, hamda pianinochilik mahoratini yorqin tarzda namoyish etishi kerak. O’qituvchi talabaga asar musiqiy shaklida dominantali tayyorlovchi tuzilma (pred ы kt) vazifasini tushuntirib berishi, chap qo’l partiyasida kompozitor ritmik jihatdan ajratib ko’rsatgan oktavali baslarni ta’kidlash uchun qo’ygan sf ga e’tibor qaratishi kerak: № 42 MISOL. Tokkatadagi fortepiano texnikasining ko’p unsurliligini hisobga olgan holda, pyesani bayon turlari bo’yicha o’zlashtirish maqsadga muvofiq, buni talabaga mustaqil ravishda aniqlash va tizimlashtirishni taklif etish lozim. Masalan , Tokkataning birinchi takti trel texnikasini ishlab chiqishga yo ’ naltirilgan . O ’ ng qo ’ l partiyasidagi tersiyalarning o ’ zaro almashinuvi ustida ishlash barmoqlarning mukammal mustaqilligini rivojlantirishga mo ’ ljallangan . Sof texnik maqsadlardan tashqari K.Cherni bunda dinamik artikulyatsion vazifalarni ham nazarda tutgan. Musiqiy mato ovozlari muayyan tovush bo’yog’iga ega bo’lishi kerak. Tokkatada keng diapazonni qamragan tersiyaviy ketma-ketliklar asosidagi gammasimon passajlar muhim ahamiyat kasb etadi. Bu harakatning ham parallel, ham tarqaluvchi, ham yig’iluvchi turlaridir. “K.Cherni – deya ta’kidlaydi N.Terenteva -

XVIII-XIX asrlarda yashab ijod etgan ko’plab pedagoglar singari C-dur gammasini boshlang’ich deb, qo’llarning oq klavishlardagi holatini esa eng tabiiysi deb hisoblagan” 2 . Qo’sh notali gammasimon passajlar ustida ishlash ijrochi oldiga murakkab vazifalarni qo’yadi. Texnikaning bunday turini o’zlashtirish asl virtuoz epchillikni tarbiyalaydi, talabani passajni yagona irodali intilish sifatida tafakkur etishga o’rgatadi. Keng tasavvurni, shuningdek qo’llarni butun klaviatura bo’ylab yurgizishni rivojlantiradi. Tokkatani o’rganish ko’p jihatdan o’ta foydalidir. Birinchidan, u barmoqlarni faollashtiradi, ularning yengilligi, aniqligini tarbiyalaydi, ya’ni, texnikaning har qanday turini muvaffaqiyatli egallash uchun zarur bo’lgan sifatlarni shakllantiradi. K.Cherni Tokkatasi talabada metroritmik uyushqoqlikni a’lo darajada shakllantiradi, artikulyatsion ko’nikmalarni rivojlantirish, harakat energiyasini his etish imkonini beradi. K.Cherni Tokkatasi tarbiyalaydigan metroritmik uyushqoqlik va intizom, asl badiiy ritmni egallash uchun poydevordir. Uyushqoqlik ritmik jihatdan qanchalik aniq bo’lsa, texnika sifati ham shunga yarasha bo’ladi. Aniq, bir maromli pulsatsiya ham shuncha aniq dvigatelli hislarni, avvalo barmoq ravonligini ta’minlaydi. K.Cherni butun tokkatada davomida “o’n oltitaliklar” chizmasi stereotoifasini ongli ravishda saqlab qolgan, boisi u ritm va motorika bog’liqligini juda yaxshi anglagan. Ya’ni, B.Teplov ta’kidlaganidek, “ritm hissi o’zining asosida motorli tabiatga ega” 3 . K.Cherni Tokkatasi buning yorqin ifodasidir, unda bir maromli pulsatsiya dvigatelli ko’nikmalar tashkilotiga vaqt bo’yicha tayanadi. Mazkur pyesa aynan shu ma’noda fortepiano mahoratini egallash va san’atning bu yo’lini doimiy takomillashtirishdagi haqiqiy, tengsiz pog’onadir. K.Cherni tomonidan topilgan Tokkata usullaridan keyingi davrlarda yashagan barcha kompozitorlar individual o’zgartirishlar bilan foydalanganlar. Bunga fortepiano texnikasining barcha murakkab turlari bilan to’yingan ulkan polotnolarni namoyon etuvchi R.Shuman va S.Prokofyev Tokkatalari yorqin misoldir. 2 Терентьева Н. Карл Черни и его этюды. Л., 1978, с.27-28 3 Теплов Б. Психология музыкальных способностей. М., 1947, с.272

* * * R.Shumanning C-dur op.7 Tokkatasi (1830, ikkinchi tahriri 1833) – buyuk nemis kompozitorining mazkur janrda yaratgan yagona asaridir. Kompozitor bu asarini o’zining eng yaqin do’sti, iste’dodli pianinochi va kompozitor Lyudvig Shunkega (1810-1834) bag’ishlagan. U Shumanning “Yangi musiqiy jurnal”da hamkor muharrir, kompozitorning hamfikri edi. L.Shunke musiqachi-valtornachilar oilasida o’sgan, uning akasi esa pianinochi edi. musiqada yangi yo’llar ochishga intilish R.Shumanni L.Shunke bilan birlashtirdi. L.Shunke nihoyatda iste’dodli, ijodkor shaxs edi. U Shuman uchun ko’p jihatdan Florestan va Evsebiya obrazlarining prototipi bo’ldi. Tokkatani do’stiga bag’ishlar ekan, R.Shuman unda o’smirlikdagi hayotiy faollik, hayotni tanishga bo’lgan chanqoqlik g’oyasi konsepsiyasini ifodalaydi. C-dur tonalligi R.Shumanni eng g’ayrioddiy tovush eksperimentlari, shifr va ramzlarga ilhomlantirgan (kompozitorning fortepiano asarlari ular bilan to’lib-toshgan) Klara Vik obrazi bilan semantik bog’liqlikka ishora qiladi. R.Shuman Tokkatasi zamondoshlarini o’zining yorqinligi va g’oyasining hajmdorligi bilan hayratlantirdi. R.Shuman uchun Tokkata yaratishda bir qator zamonaviy asarlar, xususan, fransuz kompozitori va pianinochisi Jorj Onslovning Kapris va or.6 Tokkatasi turtki bo’lib xizmat qildi. Uning asaridagi so’nmas energiya, garmonik originallik o’sha davrda yaratilgan shu kabi tajribalarning barchasini ortda qoldirdi. R.Shuman Tokkatasi – o’zining qat’iy uslubiga qaramay tinglovchiga teran, zabt etuvchi sehr bilan ta’sir o’tkazadigan, originallik va yangilikka to’la asardir. Tokkata - sonata shaklida yozilgan bo’lib, bu ham uni shunga o’xshash asarlar orasidan ajratib turadi. R.Shumanning novatorligi pyesaning dadil garmonik tilida, kompozitorga xos bo’lgan polifonik bayon uslubi bilan bog’liq akkordli va akkordsiz tovushlar kesishuvida ham namoyon bo’ldi. Asar ikki taktli muqaddima bilan ochiladi, unda R.Shumanning epigrafimperativi tinglovchilarni to’xtovsiz tovush oqimi bilan shiddatli tarzda intilayotgan voqealarga chorlagan holda, mag’rurlik bilan e’lon qilinadi:

№ 43 MISOL. Bosh partiyaning akkordli tuzilmasi, to’rtovozli bayoni barmoqlarni faol ishlashga, spetsifik motorli zarbli texnikadan foydalanishga majbur qilib, juda katta aniqlik va zarblar mustahkamligini talab etadi. Ҳ osil bo’lgan dissonans jaranglar o’zaro keskin tarzda to’qnashib, asarning energetik pafosi, sof shumancha ajoyibot va originallikni ifodalaydi. 21-taktdan e’tiboran pyesaning boshida berilgan faktura toifasi yangi detallar bilan boyitilgan holda, asta-sekin o’zgarib boradi. Shunday qilib, 21-taktda chap qo’l partiyasi sinkopalangan akkordlar ko’rinishida yiriklashadi, 25-taktdan esa shumancha miniatyuralarga xos, fakturaning mutlaqo yangi “notokkataviy” toifasi paydo bo’ladi: № 44 MISOL. Bu bog’lovchi partiya. U o’zining polimelodikligi hamda sirli, sehrli tovushlarga qo’shilib ketuvchi turli ritmik figuralarning ajib o’yini bilan lol qoldiradi. Bu - R.Shumanning hayratlanarli topilmasidir. Ushbu tovushlar miraji

33-34 taktlarda tersiyaviy passajlarning shiddatli tarzda yopiriluvchi oqimiga borib quyiladi va keyinchalik harakat umumiy shakllari xromatizmlariga boy tokkatalilikning yangi to’lqinini hosil qilib, fakturaning o’rta qatlamida, avval chap qo’l partiyasida yangrovchi, so’ngra esa oktavalar bilan bayon etiladigan o’ng qo’l partiyasiga o’tuvchi keng rivojlangan irodali, bo’rttirilgan kuyning paydo bo’lishiga olib keladi: № 45 MISOL. Mazkur kuy G-dur dominanta tonalligidagi rang-barang figuratsiyalar oqimi fonida juda yorqin yangraydi va yondosh partiya mavzusi sifatida qabul qilinadi. U ekspozitsiyaning yakuniy partiyasini hosil qiluvchi “o’n oltitaliklar”ning shiddatli oqimiga jalb etiladi, uni R.Shuman mumtoz an’anaviy sonata shakllariga muvofiq tarzda takrorlaydi. Rivojlov qismiga ekspozitsiyaning barcha mavzuiy unsurlari, shu jumladan boshlang’ich ko’rsatma sifatida epigraf, voqealarga chorlov jalb etilgan. Rivojlov qismida tonal rivojlanish “a-moll”dan “d-moll”gacha bo’lgan tonalliklarning keng qamrovini o’z ichiga oladi va oktavali repetitsion texnikadan foydalanadi: № 46 MISOL.

Yakunda rivoj dominantali tayyorlovchi tuzilma (pred ы kt) va bosh mavzudan avval keluvchi muqaddimaga yetib keladi, u reprizada o’zgarishsiz bayon etiladi. Bog’lovchi partiyaga kelsak, u cholg’uning barcha registrlari qamrovining apogeyasiga erishgan holda, virtuoz pianizmning hajmdor rivoji borasida ahamiyatli ravishda o’zgartirilgan va simfoniyalashtirilgan. Ushbu bo’limni ijro etayotib, ligalar bilan belgilangan kuy chiziqlarining keng qamroviga intilish, melodik to’lqinlarning egiluvchanligiga erishish zarur. Tovush bazmining ayni qizigan pallasida C-dur tonalligida yondosh partiya mavzusi paydo bo’ladi, u dastlab chap qo’l partiyasida, so’ngra esa oktavali bayon bilan o’ng qo’l partiyasida yangraydi. Yondosh partiya mavzusining paydo bo’lishini undan oldin kelgan to’rt taktda tayyorlash zarur, unda R.Shumanning diminuendo e ritardando ko’rsatmasi mavjud. Ushbu ko’rsatmaga muvofiq tarzda, yondosh partiya mavzusi yanada ahamiyatli va ta’sirli yangrashi uchun jarang kuchini zaiflashtirish, harakatni kengaytirish zarur. Bu ulug’vor mavzu e’lon qilingandan so’ng harakatning umumiy shakllariga shu mavzuning punktir ritmlari jalb etiladi, ular musiqiy ta’sir psixologizmini, uning mutlaq emotsional to’yinganligini chuqurlashtirib, xuddi ichki ovozlardek yangraydi. Fakturaning keyingi zichlashuvi, fortepiano yuqori registrining qamrovi tovush oqimini kuchaytirib, uning quvvatini oshiradi va yakunda akkordlarning kuchli kaskadi va Piu mosso yakunlovchi bo’limiga olib keladi, unda chap qo’l partiyasidagi yondosh partiya mavzusining ohanglari eslatiladi, ayni paytda o’ng qo’l partiyasida katta sekundali yuqorilovchi ohanglarning poliritmik birikmasi yangraydi:

№ 47 MISOL. Mazkur yakunlovchi bo’lim katta texnik qiyinchilik tug’diradi va ijrochidan mahorat hamda ijro erkinligini talab etadi. R.Shuman Tokkatasi, M.Ravel Tokkatasi, S.Prokofyev Tokkatasi kabi eng murakkab asarlarga yo’l ochgan bo’lib, jahon pianizmi cho’qqilaridan biri sanaladi va musiqachining har tomonlama rivojlanishiga yordam beradi. Zamonaviy pianinochi uchun murakkabliklar chegarasi bo’lmaydi, shu ma’noda mazkur pyesa texnik va badiiy mukammallik sari yana bir pog’onadir. Asosiysi R.Shuman- romantikning boy qalb dunyosini aks ettiruvchi ushbu musiqaning ruhiy mazmunini anglab yetishdir. Bunda o’qituvchining vazifasi nafaqat mazkur asarda talaygina bo’lgan texnik qiyinchiliklarni o’zlashtirish, balki musiqa mazmunining badiiy rejasiga ham yo’naltirilishi kerak. R.Shuman Tokkatasida yosh musiqachi ko’plab qiziqarli va foydali narsalarni topadi: bu - nafaqat texnik, balki keng nafas talab etuvchi kantilena, chalish usullari kabi ifodaviy jabhalardir; bu - sonata-simfonik dramaturgiya bilan bog’liq original shakllantiruvchi tamoyillardir. Bunday holatda texnik muammolar yechimi ham muvaffaqiyatliroq bo’ladi. R.Shuman Tokkatasini kontsert sahnasiga olib chiqish shart emas, biroq ushbu murakkab pyesa bilan sinfda, ishchi tartibda rejani topshirish darajasida tanishish musiqachi shaxsini rivojlantirishga, musiqiy tafakkurni kengaytirishga va yirik shakllarni qamray olishga yordam beradiki, bular R.Shuman Tokkatasida o’ta original tarzda namoyon bo’lgan.

* * * S.Prokofyevning 1912-yilda yaratgan Tokkatasi (op.2) juda mazhurdir. Unda ritm energiyasi, harakat mo’l-ko’lligi, parvoz mahobati va eng keng tovush maydonini o’zlashtirish hissi katta kuch bilan namoyish etilgan. Asarni tavsiflar ekan, “Prokofyevcha” ijod tadqiqotchisi I.Nestev shunday ta’kidlaydi: “go’yoki barcha to’g’onlarni buzib o’tib, shiddatli oqim yopirildi: unda ham bahodirlik kuchi, ham birdan mayin orzular bilan o’rin almashadigan yosh shodon kulgu hissi bor. Bunda to’xtovsiz ritmik yugurish stixiyasi tembrli effektlar o’tkirligi va “zarbliligi” sabab, shuningdek, achchiq to’xtamlar va kontrapunktik qoplamalar evaziga ajabtovur fantastik tonlarda namoyon etilgan” 4 . Tokkatada S.Prokofyevning sof diatonika, sof motorlilik, harakatning umumiy shakllari, motorli obraz hukmronligi, sof ritmning melosdan ustunligiga ishqiboz bo’lgani o’z aksini topgan. Bularning barchasi S.Prokofening birmuncha keyin yaratilgan asarlarida ham ko’rinadi: xususan, fortepiano uchun yozilgan Beshinchi kontsert va Yettinchi sonatada tokkata obrazlari yaxshigina seziladi. Tokkata pianinochilik nuqtai nazaridan nihoyatda murakkab asar bo’lib, pianinochidan katta matonat va jismoniy kuch talab etadi. Mazkur pyesaning texnik qiyinchiliklari ijrochidan qurollanishni talab etadi. Asar bayoni ancha boy va rang-barang. Teran ma’noli, intiluvchan Tokkata rivojining qat’iy mantiqi bilan, kompozitsiyasining puxta o’ylanganligi bilan lol qoldiradi. Unda uch qismlilik turli shakllarining alomatlari, rondosimon sonatalilik seziladi, zero ular ikkinchi plandagi musiqiy shakl darajalarini hosil qiladi. Tokkata “re” tonika tovushi o’ng va chap qo’llarda birinketin almashtirilib chalinadigan ostinatoli, odatdagi tokkatali faktura bilan boshlanadi: № 48 MISOL. 4 Нестьев И. Прокофьев М., 1957, с 75

Tokkataning boshlanishi “rr” nyuansida, pastki registrga yashiringan, staccato sempre ko’rinishidagi o’ta aniq jarangli, va u zamon tubida yuzaga kelgan hamda zamonamizda harakatlanayotgan harakatning to’xtovsiz oqimi muhitini pedalsiz olib kiradi. Beshinchi taktdan boshlab tokkatali ostinatolilikka jarangni boyituvchi yordamchi tonlar kiritiladi. S.Prokofyev tomonidan fortepiano fakturasining zarblishovqinli talqin etilishi xususida so’zlar ekan, L.Gakkel shunday ta’kidlagan: “Yordamchi tonli akkord ritmik urg’uning tovush to’plovchisi sifatida keladi, boshqa tomondan zarblilik akkordning dissonans xarakterini keskin ta’kidlab beradi, “zarbli cholg’ular ohangdoshligi” xususida ham so’zlash mumkin (Yu.Xolopov), shuningdek, zarblilikning koloristik talqini, zarb go’zalligi, va tokkataning zarbli go’zalligini ham ta’kidlash mumkin.” 12 Mazkur vaziyatda fortepiano matosining tobora zichlashuvi, yangi ovozlarning qo’shilishi va tovush diapazonining kengayishi evaziga boyitilgan tokkatali jarangning zarbli go’zalligi muqarrardir. 24-taktda o’ng qo’l partiyasidagi uchtovushlik tovushlari bo’ylab tuzilgan va chap qo’l partiyasidagi tikanli dissonanslar jo’rligida yangraydigan qat’iy ta’kidlanuvchi mavzu paydo bo’ladi: № 49 MISOL.

Ushbu mavzuning g’ayrioddiyligi shundaki, u taktoldi (zatakt)dan, ladning birinchi va uchinchi pog’ona tovushlari bo’ylab boshlanadi, beshinchi pog’ona esa taktning kuchli hissasiga to’g’ri keladi. Shunday qilib, qandaydir uzilish hissi yuzaga keladi, va bu odatiy eshitish qobiliyati uchun ba’zi muvozanatsizlikni, stereotip buzilishi va xarakatning qandaydir mantiqsizligini yaratadi. Ushbu mavzuning tinglovchi e’tiborini o’ziga tortadigan “ajoyib tomoni” ham shundadir. S.Prokofyev keyinchalik bu mavzuni o’zgartiradi va uni eng rang-barang rakurslarda namoyon etadi; bu orqali muallif pianinochiga o’z fantaziyasi va ijrochilik talqini mahoratini namoyish etish imkonini beradi. Tokkata ko’povozli hosilalar bilan murakkablashadi va ularning mohiyati linearlilik bilan belgilanadi. Zero, M.Tarakanov haqqoniy tarzda bildirganidek, “S.Prokofyev musiqasining ko’povozli tabiatini aniqlash uchun “linear gomofoniya” atamasi ko’proq to’g’ri kelib, u yetakchi ovoz gegemoniyasining tamoyili sifatida musiqiy matoning qolgan barcha ovozlarining melodik jihatdan to’yinganligini ham aks ettiradi” 13 . 12 Gakkel L. Fortepiannaya muz ы ka XX veka. L., - M., 1976, s 201 13 Tarakanov M. Prokofyev i nekotorыe voprosы sovremennogo muzыkalnogo yazыka // S.S. Prokofyev. Stati i issledovaniya M. 1972:, s.19 Tokkatada kompozitor musiqiy tafakkurining bu tamoyili kichik aniqlik bilan namoyon bo’ladi. Musiqiy rivojga polifoniyaviylik tusini beruvchi fakturaning yangidan-yangi unsurlari tobora qo’shilib boraveradi. Shunday qilib, keyingi bo’limda jarang hajmdorligi va musiqiy matoning ko’p tarkibliligini yaratib beruvchi yashirin polifonik ovozlar chizig’i xususida so’zlash mumkin: № 50 MISOL.

Bunda ijrochi nafaqat yashirin polifoniyaga, balki turli ovozlarning cholg’u tabiatiga ham e’tiborini qaratishi va ularni jarangning ko’ptembrli palitrasini yaratuvchi simfonik orkestr cholg’ulari ovozi bilan o’zaro mutanosiblashtirishi lozim. Fleyta frullatosiga monand koloritli trellar, violonchel va kontrabas jarangini o’xshatuvchi chap qo’l partiyasidagi oktavali figuratsiyalar, klarnetlarni takrorlovchi altlarning yorqin urg’uli tovushlari: ushbu bo’limning bunday virtual cholg’ulashtirilishi pianinochiga fortepiano san’atining ta’sirlantiruvchi ifodaviy ijrochilik vositalarini tanlashni o’zi aytib beradi. 97-taktdan e’tiboran rivojlanishning yangi fazasi boshlanadi. S.Prokofyev bunda tokkatali fakturaning boshlang’ich toifasini yangilaydi, ammo birmuncha konsentratsiyalangan, boyitilgan ko’rinishda va rivojning mahobatli kulminatsion fazasiga olib kelib, musiqiy material rivojining kanonik usullaridan foydalanadi, unda tokkataning asosiy mavzusi bir vaqtning o’zida ham odatiy ko’rinishida, ham boyitilgan ko’rinishida yangraydi: Bu yerda pianinochiga ijrochilik imkoniyatlarining maksimal konsentratsiyasi zarur: nihoyatda kuchli tovush sadosi, kompozitorning “ff” molto pyesante ko’rsatmasi mahobatli og’irlik va har bir tovush ahamiyatini tafakkur etishni talab qiladi. Tovush oqimining dinamik yo ’ nalishi rivojlanishning birmuncha kuchli kulminatsion fazasiga olib keladi , unda jarang kuchi maksimal mahobatiga yetishadi . “ ff ” molto markato mualliflik ko ’ rsatmasi ijrochidan№ 51 MISOL .

jarangning maksimal to ’ liqligini va keng registrli maydonni erkin boshqarishni talab etadi : № 52 MISOL. Nihoyat, 193-taktdan e’tiboran tokkata bayonining fortepiano pastki registridagi yangilangan boshlang’ich toifasi endilikda katta bo’lmagan, ammo o’ta dinamik kodaning boshlanishi bo’lib keladi va avvalgi barcha rivojlanishlarga yakun yasaydi. Bu yerda pianinochi mazkur bo’limning yakuniy xarakterini ko’rsatib berishi, ushbu texnik hamda ijrochilik jihatdan murakkab bo’lgan virtuoz pyesani effektli va yorqin tarzda yakunlashi juda muhimdir. * * * Moris Ravel (1814-1917) qalamiga mansub “Kuperen qabri” nomli syuitani yakunlovchi Tokkata, mazkur janrda yaratilgan eng mukammal asarlar sirasiga kiradi. U mazkur syuitaning eng ko’p ijro etiladigan qismiga aylandi va jahonning eng mohir pianinochilari repertuaridan o’rin oldi. M.Ravel tokkatasi ushbu janrning XX asr boshlarida qayta yaralganligini ko’rsatib, K.Debyussining tokkata janrida boshlagan yo’lini davom ettirdi va S.Prokofyev tokkatasining yaralishini oldindan belgilab berdi. “Kuperen qabri” syuitasi vafot etgan insonlarga bag’ishlangan pyesalar seriyasini o’zaro birlashtirib, o’ziga xos musiqiy memorial

sanaladi. M.Ravel o’z tokkatasini pianinochi Margarita Longning turmush o’rtog’i, birinchi jahon urushida vafot etgan kapitan Jozef de Marliavga bag’ishlaydi. Jozef de Marliav taniqli fransuz musiqachisi, bir qator musiqalar muallifi, K.Debyussi va M.Ravelning do’sti edi. Tokkatada nafaqat Kuperen, balki bir qator tokkatalar muallifi bo’lgan Skarlatti an’analari ham seziladi. Virtuoz fortepiano texnikasi sohasiga mansub bo’lgan Tokkata, ayni paytda kompozitorlar tomonidan tanlangan texnik formulalar doirasi ila qat’iy chegaralangan. Bu F.List va M.Balakiryevdan qolgan mashqlar va martellato akkordlarining rang-barang shakllaridir. Qat’iy ratsionalistik tuzilishga ega bo’lgan bu pyesada ravon va muttasil harakat dinamikasi, keng yoyiluvchi passajlar tezlashuvi hukmronlik qiladi. Tokkatada M.Ravel mahorati har tomonlama ochib berilgan – bu elementar passajli shakllarni o’zgartirish yo’li bilan erishilgan davomli crescendoning yaratilishidir. Ҳ arakat darhol o’rnatiladi va pyesaning oxiriga qadar o’zgarmay qoladi, uning bir maromliligi urg’ularning almashinuvi orqali rangbaranglashadi. Tokkataning tonal rejasi: mi-minor – re-diyez minor – mi-major. Pyesa staccato mualliflik ko’rsatmasi bilan ijro etiluvchi RR nyuansli ikkinchi oktava “mi” tovushining repetitsiyasi bilan boshlanadi: № 53 MISOL. Bu yerda tovush maydonining bir tovushdan klaster toifasidagi ko’p tovushli mutanosibliklargacha o’sib borish effektini his etish zarur. M.Ravel to’lqinli rivojlanish usulini qo’llaydiki, bu keyinchalik S.Prokofyev Tokkatasidan ham munosib o’rin egallaydi. Rivojlanishning ikkinchi to’lqini kichik oktava “fadiyez”dan boshlanadi va yuqori registrga intiladi:

№ 54 MISOL. Bu asnoda faktura qo’sh notalar va fakturaning yuqorgi qatlamidagi kuy yo’llarining ora-sira paydo bo’lishi hisobiga murakkablashadi. Ushbu to’lqinning dinamik profili jarang dinamikasining “pp”dan “ff”gacha asta-sekin kuchayib borishi bilan belgilanadi. Bu to’lqinni ijro etishda nota matnida ko’rsatilgan agogik holatlarga e’tibor berish zarur. Rivojlanishning keyingi fazasi – bu dinamik o’sishning yangi to’lqinidir. U “r” nyuansidagi katta oktava “si” tovushidan boshlanadi: № 55 MISOL. “PP” nyuansi va sempre staccato belgisi paydo bo’lishi bilan birmuncha o’tkir, tikanli jarang talab etiladi. Bu yerda urg’ularga, xromatizmlar mo’l- ko’lligiga e’tibor berish lozim. Re-diyez minor tonalligining paydo bo’lishi bilan fakturaning yangi toifasi o’ng qo’l partiyasidagi tersiya va o’rta ovozdagi ikkinchi oktava lya-diyez pedalli cho’zimdor tovush ustunligida o’rnatiladi: № 56 MISOL.

Harakat o’zining shiddatli talpinishi bilan cholg’uning yuqori registrlariga intiladi, unda passajlar alohida yarqiroq tus oladi. Bularning barchasi olg’a intilayotgan to’xtatib bo’lmas tovush oqimi tasavvurini uyg’otadi. Jo’sh urayotgan passajlarga go’yoki tubsizlikdan yuqoriga suzib chiqqan melodik ovozlar qo’shilib, jarangga yangi emotsional rang beradi. Mahobatli kulminatsiya (avj)ga olib keluvchi rivojlanishning yangi to’lqini “r” nyuansli katta oktava fa-diyez tovushining mashqi bilan boshlanadi va staccato hamda sourdine belgilari bilan chalinadi: № 57 MISOL. O’zaro qo’shilib ketuvchi melodik ovozlar nihoyatda yorqin va ifodali yangrashi lozim. M.Ravel kulminatsiyaning ta’sirlantiruvchi effekti uchun, dinamikani kuchaytirish uchun bu usuldan mohirona foydalanadi: № 58 MISOL. Harakatning shiddatli oqimi Tokkatani yakunlovchi ulkan kulminatsiyaga olib keladi. Bunda o’ta muhim rol o’ynagan ritmik uzilishlarga e’tibor qaratish lozim. Ular bas sakramalari bilan muvofiqlashib, katta diapazonni qamrab oladi va bo’shliqni to’ldiruvchi effekt hosil qiladi.

Martellat figuratsiyalarning to’xtovsiz oqimi cholg’uning yuqori registriga olib keladi va u go’yoki dissonans garmoniya tomonidan uzib qo’yilgandek bo’ladi. Shundan so’ng kichik fermata keladi va orqasidan ko’zni qamashtiruvchi, yorqin mimajorda kulminatsiya-koda yangrab, jasorat apofeozini, shuhrat g’oyasini tasdiqlaydi. Pyesa yakuni ulug’vor va yarqiroq bo’lishi lozim. M.Ravelning qahrli, irodali Tokkatasi ijro uchun qiyinchiliklar tug’diradi va o’ta jiddiy katta mehnatni talab etadi. Uni og’ir sur’atda, bo’limlar-to’lqinlar bo’yicha o’rganish va o’zlashtirilgan to’lqinga bosqichma-bosqich yangisini qo’shib borish, ayni paytda Tokkata shaklini yaxlit bir butunlikka jamlash maqsadga muvofiq. Ijrochilarni tez sur’atda chalishga berilishdan qaytarish lozim. Shu munosabat bilan fransuz pianinochisi Alfred Korto quyidagicha maslahat bergan: “Tokkata o’ta tez chalinsa, u albatta mag’lub bo’ladi. Bu yerda eng asosiysi mashqlarning aniqligidir. Ҳ addan ortiq pianissimo bu oquvchan, ammo nihoyatda ajib ritmli musiqaga zarar yetkazishi mumkin edi. Pyesaning asosiy poydevori - ritmdir. U oxirigacha o’zgarmasdan, go’yoki silkingandek bo’lib qolishi lozim” 14 . Tokkataning ritmik jihati ustidagi ish, nota matnida ko’rsatilgan artikulyatsiya va urg’ular hamda kompozitor tomonidan ko’rsatilgan barcha ijrochilik ko’rsatmalarini puxta bajarish bilan birga olib borilishi lozim. Tabiiyki, Tokkata ijrosiga faqatgina eng iste’dodli, iqtidorli o’quvchilarning qurbi yetadi va u S.Prokofyev Tokkatasini o’zlashtirish uchun ajoyib bosqich bo’lishi mumkin. * * * Klod Debyussi Tokkatasi (1901) – bu virtuoz pianinochilikni yuzaga chiqarish uchun mo’ljallangan asardir. U “Fortepiano uchun” nomli syuitaning uchinchi, yakunlovchi qismi bo’lib, uning ustida kompozitor 1895 yildan 1901 yilgacha ishlagan. Yorqin va temperamentli Tokkata birmuncha qiziqarli asardir. K.Debyussi ijodining tadqiqotchisi Yu.Kremlyov ta’kidlaganidek: “Fortepiano uchun” nomli syuitaning uchta pyesasi orasida ehtimol Tokkata K.Debyussining

yetilayotgan impressionistik uslubiga xos bo’lgan garmoniya va shakl qirralarini birmuncha aniqroq ko’rsatadi” 15 . Tokkata juda go’zal va temperamentli. U pianinochiga ijrochilik mahoratini takomillashtirishdek ajoyib imkoniyatni taqdim etadi. Pyesa uch qismli shaklga ega bo’lib, uning sxematik ko’rinishini quyidagicha ifodalash mumkin: A V A Koda (cis-moll-E-dur-cis-moll) (C-dur) (Cis-dur-E-dur-Cis-dur) (Cis-dur) Tokkata xarakteri jonli, tetik, musiqa koloriti esa yorug’ va bayramona. Musiqaning tetik harakatini ifoda etayotib, kuy yo’lining aniqligiga zid bo’lgan shoshma-shosharlikdan qochish lozim. Boshlang’ich mavzu juda oddiy va diatonik. U o’zida pentatonika unsurlarini jamlagan bo’lib, qadim fransuz kompozitorlari, xususan Kuperenning klavesin uslubiga borib taqaluvchi mayda sekvensiyalarning arxaik figuralariga ham boydir. Mavzuning ladi o’zgaruvchan - cis-moll-E-dur. K.Debyussi pyesaning dastlabki sakkiz taktidagi pastlovchi melodik chiziqni ijro etishda o’ng va chap qo’llar almashinuvini qo’llaydi: № 59 MISOL. Bu pianinochidan “o’n oltitalik” notalarda tovush ravonligini, o’ng qo’ldan chapiga, va aksincha o’tishlarda silliqlikni hamda legatoning egiluvchanligi va nafisligi zaruratini talab etadi. Bu borada fransuz pianinochisi Alfred Korto maslahatiga quloq tutish foydalidir: “Dastlabki sakkizta taktni juda oxista va pedalsiz chaling. Pedal tovush muhitini yangilagan holda faqatgina 9-taktda paydo bo’ladi. Bu sirli bo’la qolsin, lekin tushunarsiz darajada emas. Arpedjioni tezlashtirmay, taktga monand chaling: ular orasida vaqt hissini yo’qotmang.

Qo’lingizni oling. U klaviaturaga yopishmay qo’ya qolsin!” 5 . Nota matnida ko’rsatilgan applikaturaga rioya qilish juda muhim: № 60 MISOL. 13-taktdan boshlab E-dur paydo bo’ladi va faktura birmuncha zichlashadi: № 61 MISOL. Bu yerda o’ng qo’l partiyasidagi to’rtta “o’n oltitaliklar”ning har bir guruhini birlashtiruvchi artikulyatsiya va ligalar alohida e’tibor talab etadiki, ularni “o’n oltitaliklar”ning har bir guruhidagi birinchi notani teran tovush bilan biroz ajratgan holda, nihoyatda mayin va egiluvchan qilib chalish lozim. Chap qo’l partiyasida pastlovchi ohangdoshliklar zanjiri mavjud. Kompozitor sakkiztaliklar guruhining har birinchi notasini tenuto shtrixi bilan ta’kidlaydiki, u tufayli pog’onama-pog’ona pastlovchi gammasimon harakat hosil bo’ladi. O’ng qo’l partiyasidagi “o’n oltitaliklar” guruhining birinchi notasi orqali ham takrorlanuvchi ushbu kuy chizig’ini yaxshi eshita olish muhim. Mazkur kuy chizig’ining jarang kuchini 17- taktda uni “f”gacha tobora oshirgan holda ijro etish lozim. Bunda mavzu variatsiyalangan ko’rinishda E-dur tonalligida takrorlanadi. 22-taktdan e’tiboran musiqaga xromatizmlar, tez ko’zga tashlanadigan tersiyaviy qarama-qarshiliklar kirib keladi. Garmoniyaning go’zal almashinuvlarini tinglash qobiliyati orqali sezgirlik bilan nazorat qilish, rr nyuansida yaxshi legato 5 Корто А. О Фортепианном искусстве. М., 1865, с.191

bilan chalish lozim. 33-41taktlar alohida e’tibor talab etadi, unda K.Debyussi fakturani polifoniyalashtirib, uch ovozli tuzilmadan foydalanadi: № 62 MISOL. Bu bo’limda kuy chiziqlarining go’zal mutanosibligiga quloq tutib, har bir qo’lni alohida o’rganish foydalidir. O’ng qo’l partiyasini akkordlar zanjiri ko’rinishida chalish maqsadga muvofiq, bu talabaga faktura har bir qatlamining funksional yuklamasini tushunib yetish imkonini beradi. 42-taktdan e’tiboran musiqiy rivoj cholg’uning deyarli barcha registrlariga yetib, yanada keng qamrovli ko’rinish oladi. Bu yerda pedal ishlatgan ma’qul, sababi u orqali jarang hajmdorlik va to’laqonli tembrga ega bo’ladi. Musiqiy rivoj pyesaning birinchi qismi kulminatsiyasiga, so’ngra esa diatonik bo’yoqlar yangilanadigan mavzu reprizasiga olib keladi. E-durdan C-dur tomon keskin tersiyaviy siljish Tokkata o’rta qismining boshlanishiga olib keladi: № 63 MISOL.

Asarning ushbu bo’limi tuzilishining garmonik jihatdan nafisligiga e’tibor qaratish lozim. Melodik yurish dastlab, o’rta registrdan C-dur subdominantasi o’yinini namoyon etuvchi bas f ga tushadi. So’ngra o’zaro kontrast holda almashinib keluvchi ikki nonakkord majmuasi –ya’ni “As-moll”dan katta (nonakkord) va “e”dan kichik (nonakkord) katta sekunda yuqoridan boshlanib, bas “g”da do-majorning dominantasiga aylantiriladi. Bu asnoda garmoniya subdominantaning avvalgi parchasini takrorlamaydi. Bu yerda K.Debyussi “g” basida H-dur uchtovushligining juda go’zal va yorqin jarangidan foydalanadi. Keyinchalik do-major kulminatsiyasiga eltuvchi izchil dinamik o’sish yuz beradiki, uni K.Debyussi o’ta effektli tarzda sekvension ko’rinishda re-majorga olib keladi: № 64 MISOL.

Pyesaning bu bo’limi kenglik va erkinlikni, jazava darajasidagi hayrat hissini talab etadi. 137–taktda patetik ekstaz birdaniga bo’linib, pp subito nyuansidagi o’n oltitaliklarning yuqorilovchi passaji jarangni pastki registrdan yuqorigisiga o’tkazadi, unda nafis jildiragan va shitirlagan figuratsiyalar yangraydi: № 65 MISOL. So’ngra basda “g” organ punktining tersiya tremolosi o’rnatiladi, unda esa hmoll figuralari harakatlanadi. Boshqacha qilib aytganda, bunda ikki xil ma’noni anglatuvchi dominantaning bifunksionalligi namoyon bo’ladi: ham “C-dur”ga, ham “E-dur”ga, ya’ni avvalgi ikki asosiy tonalliklarga. Xromatik yurishlardan so’ng Tokkata boshlang’ich mavzusining reprizasi boshlanadi, ammo endi yorqin porlayotgan Cis-dur tonalligida va ff nyuansida: № 66 MISOL. 226-taktda Cis-dur tonalligi cis-moll bilan almashadi va kompozitor bu lad o’zgarishini dinamik nyuansni o’zgartirish orqali ta’kidlab ko’rsatadi. Bu yerda albatta, juda nozik va shaffof p, mayin jarang bo’lishi kerak. R nyuansi “E-dur”da ham saqlanadiki, uning takrorlanish asnosida K.Debyussi yangi fakturaviy unsurlar kiritib, buni f nyuansi bilan ta’kidlaydi. 219-taktda xromatizmlar paydo bo’lishi

bilan dinamik ko’tarilish o’sadi va u Cis-dur tonalligida yangrovchi asosiy mavzu reprizasiga olib keladi: № 67 MISOL. Bu yerda jarang juda yorqin va jazavali bo’lishi kerak. Bunda orttirilgan uchtovushliklar fanfarlari, xromatik passajlar kaskadlari milltillaydi. Musiqa dinamik jazavada shiddat bilan oldinga intiladi, so’ngra esa qo’ng’iroq jarangi tusini oladi. Tokkataning eng oxirida to’rt takt davomida Cis-dur dominantasi yangraydi. O’zida mahobatli xoralni jamlagan Tokkataning bu oxirgi sakkiz taktini og’ir sur’atda, kompozitorning La double plus lent ko’rsatmasiga muvofiq holda, fff nyuansida ijro etish va pyesani haybatli qo’ng’iroqlar jarangining quvnoq zarblari bilan yakunlash lozim. Tokkata ustida ishlayotib, diatonikani xromatika bilan yorqin qiyoslash, goh so’nuvchi, goh yana alanga oluvchi, goh o’ta jarangdor, goh nafis shitirlovchi tovush o’yinlarini his etish muhim. Bu turdagi ifoda vositalar majmuasida Yu.Kremlyov o’zining o’tkir nigohi bilan shuni sezadi: “Musiqadagi

impressionizm tafakkur tizimi mana shu bo’ladi, uning uchun koloritsiz shakl yo’q, balki kolorit shaklni yaratadi” 6 . * * * XX asr italyan kompozitori Gotfred Petrassi (1904-2003) qalamiga mansub Tokkata (1933) mazkur janrda yaratilgan eng yorqin asarlardan biridir. U boy va rang-barang fakturaviy materialga ega, rivojlantirilgan kontsert asarini namoyon etadi. Italyan musiqiy neoklassitsizmi namoyandasi bo’lgan G.Petrassi e’tiborini qadimiy musiqa o’ziga jalb etgan, uni o’rganib, u uzoq o’tmish kompozitorlarining ijodiy tamoyillarini qayta tiklashga intilgan. U ixlos qilgan kompozitorlar orasidan Palestrina nomini e’tirof etish joiz. Bu kompozitor G.Petrassi uchun kompozitorlik texnikasi mukammalligining dahosi edi. Bu uning Tokkatasidagi fakturaning polifonikligida, fugalashgan rivojlanish tamoyili asosida mahobatli kompozitsiya yaratish vazifasini hal etishda va fuga mavzusiga o’xshash yagona mavzuiy manbadan butun musiqiy rivojni ajratib olish imkoniyatida namoyon bo’ldi. G.Petrassi asari qadimiy tokkata modeli bo’yicha yaratilgan bo’lib, bu uning erkin badihaviy rivojini belgilab bergan. U kompozitsion jihatdan I.S.Bax tokkatalariga yaqin turadi. Pyesa bo’limlarining o’zaro kontrastligiga qaramay, tokkata butun kompozitsiya hosil bo’ladigan asosiy intonatsion tezis sabab, o’zining ajib ichki yaxlitligi bilan ajralib turadi. G.Petrassi Tokkatasi M.Ravel, S.Prokofyevlarning motorli tokkatalariga qarama-qarshi turadi, shu bois ham u mutlaqo o’zgacha sadolantirish tamoyilini, avvalo, o’ta ravon ijro va ijroning kuychan hamda egiluvchanligini talab etadi. Tokkata fugaga monand birovozli ko’rinishda, Adajio (contemplavito) sur’atida boshlanadi. Xayolchan xarakterdagi ikki taktli ohang nihoyatda ravon va kuychan bo’lib, o’zida ikki unsurni jamlagan: 1) sof kvarta ko’lamidagi ohangga va “nimchorak” cho’zimidagi pauza bilan ajratilgan relefli pastlovchi kvartali yurishga asoslangan, individuallashtirilgan; 2) pastlashga moyil, va ifodali xromatizmlari bo’lgan navbatdagi melodik harakat: 6 Кремлёв Ю. Клод Дебюсси. М., 1965, с.304

№ 68 MISOL. Boshlang’ich ohangning ijrosi nihoyatda kuychan, ifodali va birmuncha parishon bo’lmog’i lozim. Ushbu ikki taktli tuzilma so’ngra o’ng qo’l partiyasida melodik jihatdan rivojlangan o’rta ovozlar bilan boyitilib, bir oktava yuqorida bayon etiladi. Mavzu o’zini turli registrlarda namoyon etadi – o’rta, pastki va yuqorigi; bunda pianinochi kuyning go’zalligini eshita olishi va ayni paytda kuyning balandlik holati saqlangani bois barqarorlikni saqlagan holda, uni har xil tembr ranglarida ko’rsatib berishi darkor. Mavzuning keyingi rivoji muttasil intonatsion rivojlanish tamoyili asosida, tobora ritmik bo’linishlar yuz beradigan uch ovozli faktura doirasida kechadi. Bu o’z navbatida mavzuiy material rivojlanishi bilan “o’ttiz ikkitaliklar”ning virtuoz passajlari almashinib keladigan improvizatsion bo’limga olib boradi. Sur’at astasekin jonlanadi, rivojlanish cholg’uning barcha registrlarini qamrab oladi va mahobatli kulminatsion cho’qqiga olib keladi. Unda mavzu o’zgartirilgan, bo’rttirilgan ko’rinishda yangraydi va alohida tantanavorlik, ulug’vorlik kasb etadi. Piu lento (solenne) sur’ati va “ ff” nyuansi kulminatsiyaning ahamiyatini ta’kidlaydi:

№ 69 MISOL. Bu yerda pedal muhim rol o’ynaydi, u turli registrlar va qo’ng’iroq ovozlari effektini o’zaro bog’lashi kerak. Urg’u (aksent)lar keskin bo’lmasligi kerak, klaviaturaga singib, klavishlarni bor og’irlik bilan bosib chalish va yelkadan boshlanadigan harakat ijrochiga to’laqonli ovoz sifatini topishga va musiqiy material rivojining kengligini his etishga yordam beradi. Shundan so’ng keladigan badihaviy (improvizatsion) bo’limning kiritilishi kompozitor ko’rsatmasiga muvofiq pianinochi fantaziyasiga qarab (con fantasie) an’anaviy tokkataga olib keladi. Presto sur’ati, subito pp, oktavali va kvartali hosilalarning keskin, dona-dona ketma-ketligini stakkato qilib chalish ajib jarangni yaratib beradi: № 70 MISOL.

Stakkato legato bilan almashtiriladi, dinamika rivojning keyingi, birmuncha hajmdor dinamik kulminatsion to’lqini uchun taranglikni to’playotgandek yanada sirli tus oladi (pp). Piu lento sur’ati, ff dinamik belgisi, karilonga o’xshash alohida keskin jarangni talab qiluvchi sguillante, pianinochidan ijrochilik kuchining maksimal konsentratsiyasini talab etadi: № 71 MISOL.

Ushbu shijoatli, dinamik oqim, havoda tebranayotgan ulkan qo’ng’iroqlar jarangidan so’nuvchi fff sempre presto nyuansidagi tovush bo’yoqlarining shiddatli badihaviy fantaziyasiga borib quyiladi. Shundan so’ng taranglik pasayib, tokkatali harakatning tobora tinchlanishi yuz beradi. Kuychan legatoli harakat qayta tiklanib, asosiy mavzu unsurlari yodga olinadi. Adajio yakunlovchi bo’limida esa ohangdor, melodik bezakli ovozlar bilan qurshalgan asosiy mavzuning o’zi paydo bo’ladi. Dastlabki xayolchan, sokin, fikrlovchi emotsional holat tiklanib, unda go’yoki tokkatali ekspressiya va beto’xtov energiya orolchalari ora-sira ko’zga tashlanadi. Bu yerda ularning umumiy tobora tinchlanuvchi, xotirjam yo’lidagi ovozi bo’lgan ikkilamchi xarakterini ko’rsatish muhim. Pyesaning oxirgi uch takti xuddi samoviy qo’ng’iroqlar ovozi singari lento sur’atida, ppp nyuansi bilan nihoyatda yorug’ va ulug’vor yangrashi lozim. Umuman olganda G.Petrassi Tokkatasi yuragining, borlig’ining tub-tubidan Xudoga nola qilayotgan inson tuyg’ularining ehtirosli jo’sh urishini ifodalovchi teran diniy e’tiqod bilan yo’g’rilgandir. Mazkur asarning teran pozitiv ma’nosi ham shundadir. Bunday obrazli-emotsional ijrochilik konsepsiyasi pianinochiga pyesaning badiiy mazmunini yoritishda mos keluvchi ifoda vositalarini topish va tashqi teatral effektlardan qochish imkonini beradi. Shunga ko’ra, tokkatani ochib beradigan boshlang’ich ohangga yana murojaat etish zarur, zero unda kompozitor tomonidan jo etilgan, birinchi taktdagi pastlovchi kvintali ohang semantikasi bilan bog’liq, shuningdek, ritmik jihatdan choraktalik notalar orqali ajratib ko’rsatilgan ikkinchi taktdagi pastlovchi kvintali ohang ila bog’langan, teran ma’noli mazmun

yotadi. Aynan shu unsurlardan keyinchalik qo’ng’iroqlar jarangiga monand kuchli kvartakvintali ohangdoshliklar unib chiqadi. Nota matnidagi har bir ifoda detali, har bir shtrix, har bir dinamik belgi va ijrochilik ko’rsatmalarining pianinochi tomonidan anglab olinishi, pyesaning ta’sirlantiruvchi obrazli tovush olamini va yakunda ishonchli badiiy ijrochilik konsepsiyasini yaratish imkonini beradi. Tokkataning texnik qiyinchiliklarini hisobga olgan holda, uni bo’limlarga bo’lib og’ir sur’atda o’rganish, so’ngra bo’limlarni juftlab qo’shish, va nihoyat, to’liq ko’rinishda chalish tavsiya etiladi. Tokkatani yaxlit bir butunlikka yig’ib, sur’at sarhadlari va dinamik belgilarning o’zaro munosabatini taqsimlash, nota matniga jo etilgan energetik imkoniyatlarni o’z jismoniy kuchingiz bilan o’lchash lozim. Bu yo’nalishdagi puxta va maqsad sari yo’naltirilgan ish qo’yilgan maqsadga erishish, bir qator kasbiy vazifalarni hal etish va Tokkataning kontsert sahnasida betakror yorqin, unutilmas ijro talqinini yaratish imkonini beradi. Ammo bu asarga faqatgina maqsad sari intiluvchan, qat’iyatli va ijod bilan yonib yashovchi magistratura talabalarining qurbi yetadi. * * * Aram Xachaturyan Tokkatasi (1932) – XX asrda mazkur janrda yaratilgan eng yorqin asarlardan biridir. U pianino ijrosi uchun juda qulay bo’lib, o’zining dinamizmi, qaynoq sharqona temperamenti bilan maftun etadi. Pyesa juda effektli bo’lib, o’zining butun dunyoda mashhurligini ta’minlagan pianinochilardan minnatdor. O’tmish ustalarining, avvalo Debyussi va Ravel ijodiy tajribasiga tayangan armanistonlik kompozitor Tokkata janriga nisbatan o’zining betakror individual yondashuvini topa oldi. Uning badiiy tasavvurini boyitgan bosh manba deb, xalq musiqasini, bevosita tinglash hissini aytish lozim. Aynan shu birinchi navbatda Tokkata janrining kompozitor tomonidan o’ziga xos tarzda talqin etilganini belgilab berdi va mazkur janrga murojaat etgan o’zbek kompozitorlari tomonidan qilindi. A.Xachaturyan etyud xarakterida yaratilgan bir qator tokkatalarga xos bo’lgan mexanistik harakatdan qochishga muvaffaq bo’ldi. Uning

Tokkatasi yorqin tasvirli pyesa, xalq hayotining manzarasi kabi qabul qilinadi. Pyesaning ritmik energiyasi – jonli va dinamik. Undan xalq hayoti stixiyasining ifodasi, xalq cholg’ularidagi temperamentli ijrolar eshitiladi. Tokkatada ko’plab qiziqarli va dadil topilmalar mavjud. Unda mazkur janr uchun odatiy bo’lmagan obrazli muhitning tezlik bilan o’zgarishi, shunga muvofiq fakturaning o’zgarishi kuzatiladi. Umuman olganda pyesa uch qismli shaklga ega, ammo kompozitor unga rapsodiyaviylik va kontsertlilik unsurlarini singdirib, janrni qo’shiqsimonlik bilan boyitadi. Tokkata kompozitsiyani quyidagi sxema ko’rinishida tasavvur etish mumkin: A B A Koda Allegro marcatrissimo. Vivace con brio Andante espessivo Tempo I Andante b-moll Es-dur e-rubato es-moll b-moll es-moll Shunisi qiziqki, Tokkata b-moll tonalligida boshlanib, es-mollda yakunlanadi. Bunda kompozitorning g’ayrioddiy tonal rejalarga ega romantik an’analarga, F.Shopenning bir qismli yirik asarlariga moyilligini kuzatish mumkin. Tokkata o’rta va chetki qismlar orasidagi yorqin kontrastning mavjudligi, shuningdek, kadension parchalar ko’rinishidagi lirik virtuoz badihaviy chekinishlarga ega ekanligi bilan tavsiflanadi. A.Xachaturyan xalq san’ati xususiyatlarini Tokkata musiqiy tilida nihoyatda yangi va ijodkorona tusda ifoda etgan. Kompozitor uchun boshlang’ich lahzalar sifatida torli cholg’ular sozi asosida yotuvchi kvarta-kvintali ohanglar va tor cholg’usi uchun xos bo’lgan kichik sekundali qo’shimcha tovushlar xizmat qilgan. Bu boshlang’ich mavzuiy urug’ning o’ziga xosligini belgilab berdiki, undan pyesaning keyingi barcha hosilalari, shuningdek, kvartali septakkordlar va jarangning yarim funksional qatlamlari unib chiqadi. Tokkataning boshlanishi juda yorqin, effektli va ritmik jihatdan o’tkir bo’lishi kerak: № 72 MISOL.

Boshlang’ich akkordni to’g’ri pedalni qo’llash orqali kuchaytirish lozim, qo’llar almashinuvi voqealar mutanosibligini, bir maromli puls, mustahkam va aniq, juda kuchli zarbni talab etadi. Pyesaning boshidayoq asosiy mavzuning variatsion rivoji asosidagi bayon turlarining almashinuvlari yuz beradi. 9-taktdan boshlab jarang birmuncha yumshaydi va ligalar paydo bo’ladi. Bu yerda ijrochi cholg’uning pastki registridagi tembr bo’yoqlarini his etishi va bu asnoda o’ng qo’l partiyasidagi yuqorgi ovozni bo’rttirib ko’rsatishi kerak. Musiqiy rivojni nihoyatda izchillik bilan birinchi kulminatsion fazaga olib kelish lozim, kompozitor uni vazn jihatdan ajratib ko’rsatgan: o’lchovning o’zgarishi ro’y beradi – to’rt hissali (4/4) vazn uch hissalik (3/4) bilan almashinadi, tokkataviy harakat o’rniga impulsli akkordlar keladi. Ular sinkopalar bilan ajratilib, energiya unsurlarini konsentratsiyalaydi, kulminatsiyada esa uch hissali vaznda, oktavali organ punktiga tayanib ulug’vor va keng yangraydi: № 73 MISOL.

Ushbu kulminatsiyaning keyingi, yanada baland fazalari hisoblangan 37-40 taktlardagi rivoji muayyan qiyinchilik tug’diradi, zero tokkataviy oqimga yorib kiruvchi qahramonona-epik mahobatli akkordlar majmualari kollaj, ya’ni begona material taassurotini qoldirmasdan, balki A.Xachaturyan tomonidan yorqin va effektli kulminatsiyaga olib keluvchi vertikal qatorni tobora to’plash va uni zichlash orqali yaxshi ifodalangan avvalgi rivojdan kelib chiqmog’i kerak. Bu ijrochidan sur’atni kengaytirishni, mahobatli va ulug’vor jarang, epik kenglik va erkinlikni talab etadi. Rivojlanishning keyingi muhim fazasi Vivace con brio – sof tokkataviy, bu yerda sur’at va tonallik o’zgarishlari yuz beradi – fakturaning Es-dur tonalligi paydo bo’ladi: № 74 MISOL.

Ushbu bo’limning boshlanishini legato bilan mp nyuansida birmuncha past, arman xalq torli-chertma cholg’usi “chongur” jarangiga o’xshatib chalish lozim. O’ng pedalni albatta qo’llash kerak. So’ngra harakatning tokkataviy toifasi o’rnatiladi. Chap qo’l partiyasining 62-67 taktlaridagi ligalar va kichik oktava tovushidagi organ punkti alohida e’tibor talab qiladi. Bu yerda albatta fortepianoning yuqorgi registriga birmuncha mayin va nafis jarang baxsh etuvchi o’ng pedalni qo’llash lozim. Tokkataviy harakat 72-80 taktlarda kadension toifali badihaviy bo’limga olib keladi. Bu kadentsiya “chongur” arman xalq cholg’u ijrochiligiga asoslanadi va uning ijro xarakteri ham bamaylixotir, erkin, ammo ayni paytda ritmik jihatdan juda aniq. To’rtta o’n oltitalik notalardan iborat har bir guruh o’ng qo’l bilan boshlanadi, guruhning oxirgi notasi esa chap qo’l bilan, virtuoz passajning pastlovchi chizig’ini ta’kidlagan holda chalinadi. Ushbu katta bo’lmagan kadentsiyadan so’ng kadentsiyaning takroriga olib keluvchi va bu safar teran basdagi Es oktavali jarang bilan yakunlanuvchi tokkataviy harakat yangilanadi. Kichik to’xtamdan so’ng ijrochi o’rta qismning kontrast obraziga moslashuvi kerak bo’ladi. Bunda musiqa xarakteri mutlaqo o’zgacha tus oladi: u juda ohangdor, lirik va ta’sirchan bo’lib qoladi.

Kompozitorning Andante espessivo e rubato ko’rsatmasi musiqaning erkin va keng oqimiga yo’naltirilgan. Ijrochining vazifasi – musiqaning boyligi va go’zalligini, kuyining egiluvchanligi va xotirjamligini, lad, garmoniya va tembr koloritini yetkazib berishdir: № 75 MISOL. A.Xachaturyan Tokkataning o’rta qismida o’zining kuychanligi, melodik jihatdan boyligi, badihaviyligi bilan tavsiflanuvchi gusan-oshug musiqasiga xos bo’lgan bir qator ifoda vositalaridan foydalanadi. Shu bois ijrochi bu yerda gusanoshugcha ijro uslubining o’ziga xosligini yetkazib berishi va har bir ohangdoshlik go’zalligini tinglagan holda, keng va erkin melodik nafasdan foydalanishi zarur. O’rta qism musiqasi ritmik jihatdan o’ta murakkab. A.Xachaturyan bunda poliritmik birikmalar, ritmik bo’linishlarning muhim ko’rinishlari – triollar, sekstollar, novemollarni qo’llaydiki, ularning ijrosi shaklsiz emas, balki erkin bo’lishi kerak. Musiqa juda egiluvchan va jonli ritmik pulsga bo’ysunishi kerak. O’rta qismda musiqaning bevosita oqimiga ko’maklashuvchi agogika alohida e’tibor talab qiladi. O’qituvchi talaba e’tiborini nota matnida ko’rsatilgan barcha agogik ishoralarga qaratishi va musiqaning ravon hamda erkin ijrosi, sur’atlarning badiiy jihatdan oqlangan tezlashuvlari va sekinlashuvlariga erishishi lozim. Tokkataning o’rta qismida akkordli bayon ustunlik qiladi. Boshida u chap qo’l partiyasidagi arpedjiolangan keng rivojlangan passajlar bilan muvofiqlashadi, rivojlanish jarayonida esa akkordlar jarang zichligi va hajmdorligini yaratgan

holda, o’ng qo’l partiyasiga ham kirib boradi. Akkordlar va qo’sh notalar ijrosida jarang ixchamligiga, garmonik to’liqlik va go’zallik hissiga erishish lozim. Reprizada boshlang’ich sur’at va tokkataviy harakat xarakteri tiklanadi. Repriza bir qadar qisqartirilgan. Lirik o’rta qism ta’siri ostida repriza ham birmuncha lirik tus oladiki, unda birinchi qismdan farqli o’laroq legato va figuratsion harakatning ravon rivojlanishi ustunlik qiladi. Xalq ijrochilik madaniyati qonuniyatlariga muvofiq holda A.Xachaturyan reprizaga nozik detallar kiritadiki, ular Tokkataning birinchi qismida yo’q edi. Ushbu katta bo’lmagan, ammo ustaning juda yuksak badiiy didi va dramaturgik sezgisi bilan yaratilgan shtrixlar pyesaga g’ayritabiiy maftunkorlik, xalq san’atining iforini olib kiradi. Talaba e’tiborini mana shu detallarga qaratish va undan birinchi qismga nisbatan reprizada yuz bergan barcha o’zgarishlarni tahlil qilib berishni so’rash kerak. Tokkataviy harakat kadension improvizatsiyaga olib keladiki, uning ijrosini biroz yiriklashtirish va passajli figuratsiyalarning har bir notasi ahamiyatini ta’kidlash mumkin. Agar birinchi qismda kadension parchalar sof virtuoz xarakter kasb etgan bo’lsa, bu yerda kadentsiyaning ifodaviy ma’nosini kuchaytirish maqsadga muvofiq, boz ustiga repriza ham sezilarli daraja qisqartirilgan. Shunda o’rta qism materiali asosida yaratilgan kichik koda Andante sur’atida ta’sirchan yangraydi. A.Xachaturyan Tokkatasi – ijro borasida juda effektli asar bo’lib, kontsert dasturlarining bezagi bo’lishga arziydi. Uning musiqasi hayratlanarli darajada yorug’, hayotiy energiyaga limmo-lim bo’lib, yosh musiqachilarda oliyjanoblikni, ularni qurshab turgan olamga nisbatan muhabbatni, hayotiy faollik va yaratuvchilik shijoatini tarbiyalashga qaratilgan. Tokkata ustida ishlayotib, arman musavviri, hayotiy emotsional peyzaj ustasi Martiros Saryan asarlariga, ayniqsa uning “Armaniston”, “Ararat vodiysi” kabi kartinalariga murojaat etish foydalidir.

* * * Arman kompozitori Arno Babadjanyan (1921-1983) qalamiga mansub “Olti kartina” turkumidan Tokkatina (1965) – shiddatli energiya, yorqin dinamika va ajib skersiosimonlik bilan yo’g’rilgan asardir. Badiyhaviyligiga qaramay, u mavzuiy materialning musiqiy rivoj mantiqi evaziga teran ichki yaxlitlikka ega bo’lgan. Uning tuzilishi umumiy holatda rivojlangan o’rtaliq va reprizadan avval keluvchi kichik kadentsiyaga ega uch qismli, reprizali shaklni namoyon etadi. A.Babadjanyan Tokkatinasi jo’shqin sharqona raqsbop marosimlarga o’xshab ketadi. O’tkir dissonansli sakkiztaktli muqaddima xalq raqsi muhitiga olib kiradi: № 76 MISOL. Presto cur’ati energiyaning faollashuvi va ritmning o’ta aniq hissini, dona- dona artikulyatsiya va mustahkam zarbni talab etadi. Birinchi taktda liga bilan belgilangan ikkinchi oktava “fa” - birinchi oktava “sol-bekar” oralig’idagi katta septimaning pastlovchi ohangini tinglay olish muhim. Shuningdek, pauza (to’xtam)ni yaxshi his etish zarur. Muqaddima dissonans akkordlar va ajib

garmonik figuratsiyalar almashinuvi asosiga qurilgan bo’lib, ular ijrosida fakturaning bir ko’rinishidan boshqasiga silliq o’tishga erishish zarur. Bu holat pyesaning texnik qiyinchiliklaridan biridir. Bu yerda asosiysi ijrochining musiqiy g’oya rivoji mantiqini tafakkur etishidir. O’ng qo’l partiyasida, to’qqizinchi taktda Tokkatinaning asosiy mavzusi paydo bo’ladi. Kompozitor uni urg’ular bilan ta’kidlab, tezis sifatida qat’iy tasdiqlaydi va bir necha marotaba takrorlaydi: № 77 MISOL. Chap qo’l partiyasidagi “sakkiztaliklar”ning gammasimon harakati mukammal ravon pulsni yaratishi kerak, sababi ular fonida mavzu yangraydi. Chap qo’l partiyasining ijrosi aniq jarangni va qattiq barmoqlar bilan chalishni talab etadi. Mavzuning har bir taktidagi dinamik belgilarning almashinuviga ham e’tibor qaratish zarur. Musiqa xarakteri quyi registr sharoitlarida birmuncha mistik ko’rinish oladi va uch marotaba takrorlanuvchi afsun-duoga o’xshab ketadi. 15-16 taktlarda o’lchov (6/8), faktura va ijrochilik shtrixlarining almashinuvi kechadi: № 78 MISOL.

Iboralarni ta’kidlovchi ligalar, pastlovchi septimalar, so’ngra esa sekstalar paydo bo’ladi; o’ng qo’l partiyasida rivojga xuddi nolaga o’xshash ohanglar yorib kiradi. Ular 17-taktda birdan shiddatli energiyaning yangi to’lqini bilan, qayta tiklangan to’rt hissali vazn (metr) va uch marotaba takrorlanuvchi asosiy mavzu- tezis bilan o’rin almashadilar. Shundan so’ng 24-taktdan e’tiboran pyesaning o’rta qismi boshlanadi. U ikki unsurning o’zaro almashinib kelishi asosiga qurilgan: o’rta qismda keskin yangrovchi katta septimalar ko’rinishida dinamizatsiyalangan to’rt hissali vaznda namoyon bo’luvchi mukammal asosiy mavzu va 9/8 o’lchovidagi silliq pastlovchi ohangli iboralar. Turli xil tembr-registrli mutanosibliklardagi va dinamik o’sishdagi almashinib keluvchi bu unsurlarning o’zaro qarama-qarshi qo’yilishi asosida harakat, Tokkatinaning kulminatsion zonasiga intiladi. O’ta yuqori registrdagi jarang ko’zni qamashtiruvchi darajada jarangdor bo’lishi kerak; u asosiy mavzuning basda, orttirilgan katta septimalar ko’rinishida paydo bo’lishi lahzasida haddan ziyod katta kuchga erishadi: № 79 MISOL. Basdagi mavzu va cholg’uning o’ta yuqori registridagi “sakkiztaliklar”ning ajib figuratsiyalari hajmdor jarang maydonini yaratadi, muhit go’zalligini bas chizig’i jarangini ajratib ko’rsatuvchi va teranlashtiruvchi pedal orqali ta’kidlash lozim. Kutilmagan urg’ular va sado berishlar (pereklichka), o’zgaruvchan vazn (metr) pyesaga ajib skersiosimon xarakter baxsh etadi. Fakturaning tovush aniqligi, mavzuiy materialning nutq ifodasi, har bir intonatsion burilishlar xarakterliligi

tafakkur etilgan va tinglovchiga shiddatli, impulsiv ohangda yetkazilishi kerak. Ҳ arakatchan, aniq pianizm, turli shtrixlarning barcha registrlarda aniq qarama- qarshi qo’yilishi, mavzuiy sado berishlarning registrlanishdagi tembr aniqligi o’rta qismning ishonchli, yorqin ijrosini ta’minlaydi. O’ziga xos kadentsiya-tinchlanishni namoyon etuvchi o’rta qismdan reprizaga o’tish, ijrochidan alohida e’tibor talab etadi. Bo’ronli tovush effektlari (ff mo’lko’lligida), urg’ulangan ohangdoshliklar va quyi registr tomon izchil yo’nalgan alohida tovushlardan so’ng butun taktga cho’zilgan pauza (to’xtam) keladi, so’ngra esa teran baslarda so’nuvchi pastlovchi gamma yangraydi. U ikki marotaba, dastlab granpauzalar bilan bo’linib, so’ngra esa rit. ko’rsatmasi bilan Meno mosso “p” nyuansida yangraydi. O’ng qo’l partiyasidagi katta oktava “do- diyez” tovushi tinglovchiga pyesaning hali tugamaganligini, bu rivojlanishning muhim bosqichlaridan birigina ekanligini bildirib ayniqsa ahamiyatli yangrashi lozim. Artistizm hissi ijrochiga artikulyatsiya xarakteri va rivojlanishning yangi fazasini kutish hissini yaratishni o’zi aytib beradi. Grandpauzadan so’ng “sf”ning keskin dissonanslanuvchi akkordi bilan “ff” nyuansida pastlovchi tovushlarning vulqonsimon oqimi yopiriladi va qayta tiklangan boshlang’ich sur’atda repriza boshlanadi. Bu yerda ijrochi shiddatli tokkatalilikning impulsiv tokini tiklashi, uni pyesaning oxirigacha saqlagan holda, yorqin, effektli va ko’tarinki tarzda yakunlashi lozim. Tokkatina ijrochi oldiga yuksak talablar qo’yadi, zero u fakturaning har tomonga sochilganligi bilan belgilanuvchi cholg’uning turli registrlarida erkin harakatlanish zarurati va g’ayrioddiy tembr-registrli mutanosibliklar mavjudligi bilan bog’liq texnik muammolarni o’zida jamlagan. Mazkur pyesaning obrazli tuzilishini yoritib berish ham ijrochi uchun ba’zi qiyinchiliklar tug’diradi. O’ziga xos ritmik pulsatsiya, vaznning o’zgarishi, taktning kuchli hissalarini urg’ular bilan ajratib ko’rsatish alohida e’tibor va puxta ishlovni talab etadi. A.Babadjanyan Tokkatinada cholg’uning dinamik imkoniyatlarini kulminatsiyada jarangni fortissimogacha ko’targan holda, maksimal darajada qo’llaydi, bu esa ijrochidan mustahkam jismoniy kuchni talab

qiladi. Pyesada pedal muhim rol o’ynaydi, u pyesaning shtrixlari bilan silliq bog’langan: taktning kuchli hissalariga kechikib tushuvchi va garmonik dissonant ohangdoshliklardagi koloristik uzun pedal. Tokkatina ustida ishlash yosh pianinochilar mahoratini rivojlantirish va zamonaviy fortepiano musiqasi tilini o’zlashtirishga yordam beradi. * * * Pianinochilik mahoratini rivojlantirishda Lotin Amerikasi kompozitorlarining tokkatalari juda qiziqarli materialdir. Ular o’zining alohida energiyasi, fakturasining rang-barangligi, virtuozligi, texnik imkoniyatlarining boy arsenali, yorqin milliy xarakterliligi bilan, kompozitorlar tomonidan xalq musiqa ijrochiligidan olingan usullarning keng qo’llanilishi bilan ajralib turadi. Bularning barchasi Lotin Amerikasi kompozitorlarining tokkatalarini O’zbekiston kompozitorlari tokkatalari bilan o’zaro yaqinlashtiradi. Lotinamerikacha fortepiano tokkatalarida lotinamerikaliklarning dunyoqarashi, turmush tarzi, go’zal tabiat, tutqich bermas yugurik vaqt va hayotning cheksiz harakati o’zi aksini topgan. Braziliyalik kompozitor Kamargo Guarneri, argentinalik kompozitor Antonio Tauriyelo va boshqa mualliflarning jahondagi ko’plab mamlakatlar fortepiano pedagogikasi va kontsert ijrochiligida keng qo’llanilayotgan tokkatalari shunday asarlar sirasiga kiradi. Braziliyalik kompozitor Klaudio Santoro (1919-1985) qalamiga mansub Tokkata (1954) mazkur janrda yaratilgan eng yorqin lotinamerikacha namunadir. Mazkur asar pianinochilarning xalqaro tanlovlari dasturiga kiritilgan bo’lib, dunyo miqyosida juda mashhurdir. Asar keng rivojlantirilgan o’rta qismli, reprizali uch qismli shaklda yozilgan bo’lib, yozuvining virtuoz tuzilmasi, ham mayda, ham yirik fortepiano texnikasining rang-barangligi bilan ajralib turadiki, bu ijrochi uchun muayyan qiyinchilir tug’diradi. Asar ijrochisi oldida yuzaga keladigan

yanada murakkabroq vazifa, uning brazilcha xalq cholg’u madaniyati xususiyatlaridan kelib chiquvchi metroritmik tashkilotidir. Tokkata pastki registrda baraban jarangiga taqlid qilayotgan tor hajmli diapazonda keskin taqqillovchi tovushlar bilan boshlanadi. Pyesaning boshlanishini qattiq barmoqlar bilan f nyuansida chalish kerak. 1- va 2- taktlarda birovozli kuy chizig’ini o’ng va chap qo’l o’rtasida notalar shtillariga qarab taqsimlash lozim, 3takt va undan so’ng esa, ya’ni chap qo’l partiyasidagi teran baslarda oktavalar paydo bo’lganda, yoki ikkiovozlikni o’zida jamlagan kuy chizig’ini o’ng qo’l bilan chalish kerak bo’lganda: № 80 MISOL. Bu yerda urg’ularga e’tibor qaratish lozimki, ular orqali Santoro ikkinchi ovozni ta’kidlaydi. 3-taktda f nyuansi to’satdan p subito nyuansi bilan o’rin almashadi. Bu asnoda jarang xarakteri saqlanishi va ayniqsa basli oktavalar chizig’i bo’rttirilgan holda yangrashi kerak. Tokkataning birinchi taktlaridanoq musiqaning erkin harakatiga qaratilgan, bizning qulog’imiz o’rganib qolgan kvadrat strukturaga mos kelmaydigan o’lchovning tez-tez almashinuvi yuz beradi. Sinkopalar,

fakturaning turli qatlamlaridagi kuy chiziqlarini mustaqil ravishda rivojlantiruvchi poliritmik birikmalar katta ifodaviy rol o’ynaydi. K.Santoro cholg’uning keng rivojlantirilgan diapazonida, fortepiano registrlarini go’zal tarzda o’zaro qaramaqarshi qo’ygan holda, ijroning tokkataviy, zarbli usullarini kuychan, legatolilari bilan galma-gal ijodkorona almashtiradi: № 81 MISOL. P`yesada fakturaning ko’plab ostinatoli turlari mavjudki, ularni o’zlashtirish ijrochiga texnik jihatdan rivojlanish uchun juda foydalidir. Asarning qiyin joylari puxta ishlov berishni va fakturani alohida unsurlari bo’yicha o’zlashtirishni talab etadi. Masalan, Tokkataning keyingi parchasini alohida-alohida o’rganish tavsiya etiladi: dastlab “o’n oltitaliklar”ning ostinatoli triollaridan tarkib topgan yuqorgi ovoz yo’lini, so’ngra o’rta qatlam chizig’idagi yuqorilovchi akkordlar kaskadini, va nihoyat, pastki registrdagi cho’zilgan oktavali baslarni:

№ 82 MISOL. Bu yerda albatta to’g’ridan-to’g’ri garmonik pedalni qo’llash tavsiya etiladi. Pyesaning o’rta qismida tokkataviy harakat o’zining cho’qqisiga erishadi va ifodaning yangi shakllariga ega bo’ladi, xususan bu, pastki registrning tor hajmli diapazonidagi baraban ijrosiga taqlid qiluvchi tersiyalar ketma-ketligidir: № 83 MISOL. Bu yerda chap qo’l partiyasidagi melodik ovoz chizig’i katta ifodaviy ahamiyatga ega bo’ladiki, uni nihoyatda yorqin va bo’rttirib, nota matnida ko’rsatilgan barcha shtrixlarni qo’llagan holda, ritmik jihatdan aniq ijro etish lozim. Ushbu lavha fortepianoning quyi registrida yozilgan bo’lib, go’yoki

to’planayotgan energiya akkumulyatori kabi kuchli oqim bilan, to’satdan f- subitoda boshlanuvchi va fakturaning butun maydonini qamrab olib, virtuozlilikni namoyish etuvchi intiluvchan parvozli passaj ila ulkan kulminatsiya (avj)ga borib quyiladi: № 84 MISOL.

Kulminatsion bo’lim ijrochidan jismoniy matonat va cholg’uning erkin boshqaruvini talab etadi. Bu yerda listcha keng nafas, al fresco uslubidagi ijro, jarang hajmdorligi va salmog’i mutanosibligidagi erkinlik va parvozchanlik zarur. Repriza (takror) musiqaning boshlang’ich xarakterini qayta tiklaydi, biroq birmuncha mo’’tadil nyuanslarda; ff va fff jarangidagi yarqiroq yorqinlik pyesaning faqat oxirgi ikki taktida qo’llaniladi. Reprizaning bunday dinamik yechimi ranglarning katta xilma-xilligiga erishish imkonini beradi va shunday ulkan kulminatsiyadan so’ng tabiiyki, taranglikni qandaydir bo’shashtirish zarur, va bu reprizada amalga oshiriladi. Pyesani jismoniy kuchning maksimal konsentratsiyasi bilan, juda kuchli ko’tarilish ila tamomlash lozim. K.Santoroning Tokkatasi pianinochining nafaqat texnik jihatdan rivojlanishi uchun, balki obrazli tafakkurini rivojlantirishi uchun ham juda foydalidir. Asar o’zida boy badiiy mazmunni jamlagan bo’lib, o’zining emotsional to’yinganligi bilan tinglovchini zabt etadi va brazilcha shorosga, xalqning jodu marosimi va mistik ibtidoiy stixiyalarga o’xshab ketadi. Shu bois mazkur pyesa ustida ishlayotib, talabani brazilcha afsonalar, miflar va braziliyalik yozuvchilar asarlari, masalan, Jorji Amadu hamda Braziliya adabiyotining boshqa klassiklari romanlari bilan tanishtirish maqsadga muvofiqdir. Kubalik kompozitor Fabio Lando (1924) ijodiga mansub Tokkata hajmdor kontsert asari ko’rinishida bo’lib, uslubining birligi va musiqasining yorqin milliy xarakterda ekanligi bilan ajralib turadi. U uch qismli reprizali shakl unsurlariga ega, o’ta erkin tuzilmalidir. Musiqasining hayajonli va tarang xarakteriga qarab pyesa, artikulyatsion jihatdan ligalar bilan ta’kidlangan tugal tuzilmalarning to’lqinsimon figuratsiyalariga asoslanadi, bu asarning birinchi taktlaridanoq ko’rinadi: № 85 MISOL.

Pyesaning fakturasi rang-barang unsurlar, segmentlar, xromatizmlarning g’ayrioddiy birikmalaridan, xususan, pyesaning dastlabki taktlaridanoq o’z o’rniga ega bo’lgan ifoda vositalari ro’yxatidan to’qilgan. Tokkata ustida ishlayotib, talabaning e’tiborini butun asar davomida to kulminatsion bo’limga qadar saqlanadigan pyesa musiqiy matosidagi ovozlarning ajib tarzda o’rilganligiga, ko’povozli fakturaning polifonikligiga qaratish lozim. Tokkatadagi musiqiy rivoj ham dinamik o’sish, ham butun diapazonni tobora keng hajmda qamrab olish chizig’i bo’ylab boradi. Pyesadagi muhim ifoda yuklamasini chap qo’l partiyasi bajaradi, unda tembr zahiralari konsentratsiyalangan: bu pastki registrdagi oktavali kuy chiziqlari va keskin urg’ular bilan belgilangan zich akkordli zanjirlar bo’lib, ular yuqori registrdagi yorug’ ranglarni xiralashtirib qo’ymasligi kerak, unda sakkiztaliklarning ifodaviy figuratsiyalari yangraydiki, ularning ijrosi juda mayin va egiluvchan legatoni talab etadi. Bu asnoda o’ng qo’l partiyasidagi yashirin polifoniyani biroz ajratib ko’rsatish lozim: № 86 MISOL.

Har bir kuy chizig’ini, musiqiy fakturaning har bir qatlamini tinglash zarur, bu asnoda barchasi ritmik jihatdan aniq bo’lishi kerak. Bu yerdagi muhim vazifa - keng rivojlangan kuy chizig’ini chap qo’l partiyasidagi akkord-klasterlarning paydo bo’lguniga qadar olib bora bilishdadir: № 87 MISOL. Ularni faktura chetki qatlamlarining ravon chiziqlariga yorib kiruvchi xuddi tovush dog’lari kabi nihoyatda obrazli qilib chalish lozim. Bu akkord-shingillar

musiqiy rivojga yorqin kontrast olib kiradi va asta-sekin tersiya strukturali kuchli akkordlarga aylanadi. Rivojning yangi fazasi fakturaning o’rta qatlamida o’tkir ritmik punktir tashkilotidagi, rivojlanishga faol kirishib ketuvchi, kvarta strukturali akkordlarning paydo bo’lishiga bog’liq. So’ngra faktura bir qadar bo’shashib, birmuncha shaffof bo’lib qoladi, sababi undagi kvarta tuzilmali akkordlar g’oyib bo’ladi. Fortepiano jarangi bu yerda musiqaning dramatik ibtidosi bilan bog’liq bo’lgan rivojlanish yangi to’lqinining boshlanishini yorqinroq ko’rsatish maqsadida ayniqsa shaffof va yengil, parvozli bo’lishi kerak: № 88 MISOL.

Bu yerda besh hissali bo’lib qolgan o’lchov almashinuvi va kulminatsiyani tayyorlash bilan bog’liq bo’lgan faktura musiqiy shakl chegarasi sifatida qabul qilinadi. Yangi tovush to’lqini rivojlanishni izchillik bilan kulminatsion zonaga olib boradi, u nihoyatda keng bo’lib, pog’onama-pog’onali vertikal va yuqori ovozdagi melodik harakat orqali ta’kidlangan, akkordli xoral faktura bilan ajratilgandir. Ayni paytda asta-sekin harakatlanuvchi bu akkordlarni go’zal xromatik tonlar bilan boyitilgan, yo’g’onlashgan melodik chiziq sifatida ko’rib chiqish mumkin. Bu intiluvchan akkordli harakat mahobatli dinamik kulminatsion fazaga olib keladiki, unda Lando kontrast dinamik belgilarni keskinlik bilan qarama-qarshi qo’yadi: № 89 MISOL. Kulminatsiyadan so’ng darhol, repriza o’tishlarsiz, ff nyuansida juda yorqin va keng qiyofada boshlanadi. Kompozitor nota matnidagi dinamik belgilar va iboralarni juda puxta va batafsil ko’rsatib bergan, shunday ekan, ijrochiga kompozitor badiiy g’oyasini yetkazib berish uchun ularni o’rganish va bajarish qoladi xolos.

Lando Tokkatasi uncha katta bo’lmagan koda bilan yakunlanadi, unda pyesa mavzui hosilalarining alohida unsurlari yodga solinadi, bu esa kodaga umumlashtiruvchi xarakter baxsh etadi. ff dan fff gacha bo’lgan dinamik shkaladagi urg’ulangan sakkiztovushli akkordlar yuksak emotsional notada, juda ta’sirli yangrashi kerak. Mazkur asar pianino ijrochiligi nuqtai nazaridan nihoyatda qulay yozilgan. Kompozitor unda keng shtrixni, cholg’uning butun diapazonini qamrab olishdek hajmdorlikni talab etuvchi yirik texnikani qo’llagan. Shu bois Lando Tokkatasini cholg’uning keng diapazonli maydonida erkin harakat qila oladigan, qo’llari katta, va yaxshi rivojlangan jismoniy apparatga ega bo’lgan talabalarga bergan ma’qul. Pyesa royalning hajmdor jarangini his etishni ishlab chiqishda va poema toifasidagi yirik bir qismli shaklni o’zlashtirishda juda foydalidir. Mazkur tokkatani ham shunday toifadagi asar, deyish mumkin. Pyesaning tuzilishi mutlaqo mantiqan bo’lib, uning tinglovchi tomonidan qabul qilinish masalasi kompozitor tomonidan puxta o’ylangan. Kompozitsiyaning bir butunligi, teran ichki yaxlitligiga qaramay, Tokkatadagi oltin o’rtaliq nuqtasida keluvchi kulminatsion zona juda yorqin namoyon bo’ladi. U vertikal profil, akkordklasterlar va tersiyaviy struktura akkordlarining asta-sekin yig’ilib borishi sabab bo’rttiriladiki, ular o’zining ulug’vor oddiyligi va mahobati bilan tinglovchiga katta ta’sir ko’rsatuvchi ulkan va hajmdor kulminatsiyaga olib keladi. Kulminatsiyaning bunday toifasi qoidaga ko’ra, badiiy jihatdan oqlangan bo’lib, qonunan bor avvalgi rivojlanishlardan kelib chiqadi. Landoning Tokkatasi kontsert va tanlovlar dasturining bezagi va ijro borasida juda muvaffaqiyatli asar bo’lishi mumkin. U zamonaviy tilda yozilgan bo’lsa-da, ayni paytda o’zining yorqin melodizmi, romantik poema pafosi, emotsional boyligi bilan maftun etib, tokkata janri xususidagi tasavvurni kengaytiradi va musiqachiijrochining ham texnik, ham badiiy jihatdan o’sishiga ko’mak berib, uning tasavvurlari va ijodiy fantaziyasini rivojlantiradi.

3-MUSIQIY KROSSVORD “XIX – XX asrlarga mansub chet el tokkatalari” krossvordi 1 . 2 . 2. SAVOLLAR: Gorizontal bo’yicha: Vertikal bo’yicha: 1. “Kuperen qabri” nomli syuitani yakunlovchi Tokkata kimning qalamiga mansub? 2. 1904-2003 yillarda yashab ijod qilgan - XX asr italyan kompozitori Petrassining ismi? 1. Tokkata janrida yagona asar yaratgan (1830 yilda C-dur op.7 Tokkatasi, ikkinchi tahriri 1833 yilda) buyuk nemis kompozitori Shumanning ismini bilasizmi? 2. Texnik ko’nikmalarni izchil egallash bo’yicha fundamental fortepiano maktabi asoschisi kim?

Izoh: lotin alifbosidagi undosh - “Ch” qo’sh harfning har biri alohida katakka yoziladi.

Foydalanish uchun tavsiya etilgan adabiyotlar ro’yxati 1. Sh.Zakirova. O’zbekiston kompozitorlarining fortepiano uchun asarlari. – T., «O’zbekiston». 2010. 2. X.Azimov. Fortepiano darsligi. – T., “O’qituvchi”. 1971. 3. Г.Мушель. 24 прелюдии и фуги. – M., 1978. 4. М.Клименти. Избранные произведения. – M.: МузГиз, 1962. 5. К.Черни Школа беглости. – M., “Музыка”, 1982. 6. И.Мартинов. Морис Равель. –М., 1979. 7. И. Нестьев. Сергей Прокофьев. –М., 1957. 8. M.Otajonov. “Guldasta”. – T., 2004. 9. D.Zakirova. “O, yalli-yallo”. Fortepiano uchun asarlar. – T., 2008.

O'xshashlar

Tokkata ustida ishlash bo‘yicha qisqacha uslubiy tavsiyalar

Tokkata janrining yaratilish va rivojlanish tarixidan

XIX asrning ikkinchi yarmi XX asr boshlarida cholg‘u musiqasining tutgan o‘rni

Qadimiy mumtoz tokkatalar

Происхождение русского языка. Русский язык XVIII-XIX веков.