XIX asrning ikkinchi yarmi XX asr boshlarida cholg‘u musiqasining tutgan o‘rni - Musiqa - Referatlar

XIX asrning ikkinchi yarmi XX asr boshlarida cholg‘u musiqasining tutgan o‘rni

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

816.5 KB

Ko'chirib olish

XIX asrning ikkinchi yarmi XX asr boshlarida cholg‘u musiqasining tutgan o‘rni Reja: 1. XIX asrning ikkinchi yarmida o‘zbek xalq cholg‘ulari ijrochiligi sohasidajiddiy o‘zgarishlar 2. XX asrning ikkinchi yarmida Qo‘qon mashhur cholg‘uchilar

XIX asrning ikkinchi yarmida o‘zbek xalq cholg‘ulari ijrochiligi sohasidajiddiy o‘zgarishlar yuz berdi: yangidan-yangi shakllar paydo bo‘ldi. Xalq ijrochiligi an’analari asosida yangi, nisbatan murakkab va mukammal, xalq hayotining turli tomonlarini yorituvchi kuy va qo‘shiqlar yaratila boshlandi. Taniqli dutorchi, tanburchi, doyrachi, naychi, surnaychi, bulamonchi, g‘ijjakchi, qashqar va afg‘on rubobchilari paydo bo‘ldi. Xalq cholg‘ulari musiqa ixlosmandlari orasida keng yoyildi. Ular “Navro‘z” bayramlarida va shu singari xalq sayllari va tomoshalarida, hosil bayramlarida faol ishtirok etdilar. Cholg‘ular orasida musiqa tovushlarini yozib ko‘rsatadigan maxsus belgilar tizimini (notatsiya) yaratishga intilish paydo bo‘ladi. Buni amalga oshirish shoir va musiqachi Pahlavon Niyoz Mirzaboshi (Komil Xorazmiy 1825- 1879)ga nasib etadi. Iste’dodli musiqa ijrochisi, mohir tanburchi va g‘ijjakchi Pahlavon Niyoz Komil Xorazmiy Mirzaboshi sayohat chog‘ida nota bo‘yicha kuy chalayotgan cholg‘ularni ko‘rib hayratga tushdi. Mirzaboshi-Komil Xorazmiy Xorazmga qaytishi bilanoq ilgaridan diliga tugib yurgan niyati - maqomlarni yozib olishga ilhom bilan kirishdi. Cholg‘uchi tanbur chizig‘ida joylash- gan ladlar miqdoriga muvofiq ravishda o‘zida 18 bo‘ylama chiziqni mujassam etgan tabulatura yozig‘i – “Xorazmcha tanbur notatsiyasi”ni kashf etdi. Ladni bosish joyi nuqtalar bilan belgilandi. Chiziq ustidagi va ostidagi nuqtalar bilan tanbur torlarini usti yoki ostidan chertish soni ifodalangan. Bu Xorazm tanbur yozuvi o‘ngdan chapga o‘qilgan. Muallif Xorazm

olti yarim maqomining birinch maqomi “Rost”ni Tanbur notatsiyasi “Rost” maqomi cholg‘u va aytim yo‘llarini yozib oladi. Bu ishlarda o‘g‘li Mirzo Matrasulboy yaqindan yordam beradi. Muhammad Rahimxon (Feruz)ning yordamida mashhur xattotlar tomonidan nusxalar ko‘paytiriladi. Nusxalardan bittasi Abu Rayxon Beruniy nomidagi Sharqshunoslik institutida, 1tasi O‘zbekiston davlat konservatoriyasida saqlanib kelinmoqda. Mukammal bo‘lmasada, bu yangi nota yozuv uslubi ijrochilik tarixiga musiqa merosini yozib olish va saqlab qolish yo‘lidagi ilk urinish sifatida kirdi. Notatsiya muallifi katta musiqa arbobi va o‘qituvchisi ham edi. Xudoybergan Muxrkan, Xudoyberdi Mahsum, Bobojon bo‘lamonchi, Muhammad Rasul Mirzo, Matyoqub Xarratov, Matniyoz Yusupov va ko‘pgina boshqa taniqli sozanda va xonandalar undan dutor, tanbur, g‘ijjak, bo‘lamon, surnay, doyra va boshqa cholg‘ular chalishni o‘rganishgan. O‘zbek xalq cholg‘u ijrochiligi taraqqiyotiga xorazmlik sozandalardan - dutorchi Qambar bobo, bo‘lmonchilar Abdurahmonbek, Abdulla bo‘loman, Yoqub bo‘lamon, surnaychi Sharif Mehtar, tanburchi Muhammad Yoqub Xarratov, Usta Xudoyberdi, Niyozxo‘jalar katta hissa qo‘shishgan. Xorazmda garmonchilarda Safo Mug‘anniy, Xo‘ja Otajonov, Jumaniyoz Xayitboev va boshqalar xalq orasida juda mashhur edilar. Ta’kidlash kerakki, notatsiya kashf qilinganligiga qaramay o‘zbek xalq musiqa cholg‘uchiligi asosan ko‘p sonli ijrochilik san’ati ustalari tomonidan yaratilgan an’anviy og‘zaki usulda rivojlandi. Musiqa asrlariga jiddiy yondashuv esa har bir ijroning takrorlanmas o‘ziga xos bo‘lishini ta’minladi. Pahlavon Mirzaboshi Komilning shogirdi Muhammad Yoqub Xarratov (1867-1939) mashhur tanburchi edi. U nafaqat cholg‘uchilik san’atini, balki xattotlik san’atini ham mukammal egallagan edi. Iste’dodli

cholg‘uchi Komil Xorazmiy rahbarlik qilgan saroy xalq cholg‘ulari ansamblining sozandasi bo‘lgan. Muham- mad bo‘lgan. Muhammad Yoqub Xarratov (Matyoqub Xarratov) tanbur notatsiyasini tuzishda xorazmcha maqomlarni yozib olishda qatnashgan. Muhammad Yoqub Xarratov Ustozidan xorazmcha maqom turkumlarini qabul qilib, ularni saqlanib qolishiga katta hissa qo‘shgan. M.Xarratov Rossiyada mavjud bo‘lgan nota ilmini egallashni orzu qilgan. U qator iste’dodli ijrochilarni tayyorlagan, usta tanburchi sifatida ijrochilik mahorati sirlarini Mustafo, Yunus, Asqar, Matyusuf Xarratov, Matpano Ota Xudoyberganov va boshqalarga o‘rgatgan. Muhammad Rahimxon (1806-1825) saroyida ishlagan mashhur tanburchi va qo‘shiqchi Niyozxo‘ja Xojining ijodiy va ijrochilik faoliyati Xivada kechdi. U Xorazm musiqa madaniyatiga katta e’tibor berdi. Matyoqub Xarratovning aytishicha, Niyozxo‘ja Buxoroga “Shashmaqomni” o‘rganish uchun borgan. U Buxorodan qaytgach, buxorocha maqomlar Xiva cholg‘ulari tomonidan o‘zlashtirilib, Xorazmda keng tarqala boshlandi. Xorazmning mashhur cholg‘uchilari Muhammadrahim Feruz, Komil Xorazmiy, Mirzo Muhammadrasul va boshqalar Niyozxo‘ja bilan hamkorlikda maqomlarga yangi cholg‘u bo‘limlari qo‘shib, ularni boyitdilar. XIX asrning ikkinchi yarmida Qo‘qon mashhur cholg‘uchilar to‘plangan markazga aylandi. Bu erda Usta Xudoyberdi rahbarligida o‘zbek xalq cholg‘ularida ijrochilik maktabini o‘rganish bo‘yicha o‘ziga xos maktab yaratiladi. Farg‘ona cholg‘uchilari Buxorocha Shashmaqomni faol o‘zlashtira boshlashdi. Maqomlar ijrosida xonandalar bilan bir qatorda tarkibi turlicha bo‘lgan o‘zbek xalq cholg‘ulari ansambllari ham ishtirok etdi. Cholg‘ular ansambliga Buxoroda tanbur va doira, Xorazmda esa dutor, g‘ijjak, bo‘lamon, doira yoki tanbur, garmon, rubob, doira (uning o‘zi qo‘shiqchi ham) kirgan. O‘z ichiga surnay, karnay, doyra va nog‘oralarni olgan damli va urma cholg‘ular ansambllari xon saroylarida, beklar huzurida xizmat qilishgan. Bunday ansambllarga surnaychi (Mextar) rahbarlik qilgan. Bu kasbning daromadi yaxshi

bo‘lgan. Ammo ansamblning faoliyati mavsumiy bo‘lib, cholg‘uchilar turli tantalar kam bo‘ladigan qish mavsumida tirikchilik o‘tkazish uchun temirchilik, quruvchilik, duradgorlik va shunga o‘xshash ikkinchi kasbni egallashga majbur bo‘lishgan. Ota Jaloliddin Nosirov (1845-1928) maqom ijrochisi, taniqli o‘qituvchi, cholg‘uchi, usta tanburchi edi. U dastlabki musiqa ilmini onasidan o‘rgandi, so‘ngra maqomlarning zukko bilimdoni va mohir ijrochisi bo‘lgan otasidan ta’lim oldi. Ota Jalol Nosirov uzoq yillar mobaynida Amir Olimxon (Buxoro), Amir Muzaffarxon (Shaxrisabz), Amir Otajonlar (Karmana, hozirda Navoiy) saroyida o‘zbek xalq cholg‘ulari ansamblining doimiy rahbari va xonandasi bo‘lgan. Xoji Abdulaziz Rasulov (1852-1936) — o‘zbek va tojik musiqasining taniqli ijrochilaridan biri, mohir tanburchi Xoji Rahimqulning shogirdi. 1888 yilda Buxoroga boradi. U erda Ota Jaloliddin Nazirov rahbarligi ostida bir yil ichida Shashmaqomni mukammal o‘rganadi. A.Rasulov Farg‘ona, Samarqand, Toshkent shaharlarida o‘zbek xalq musiqasi va maqomlarini faol targ‘ib qiladi. U o‘zbek xalq cholg‘ulari ijrochiligi rivojiga tanburchi, dutorchi va xonanda sifatida salomoqli hissa qo‘shib, xalq va musiqa jamoatchiligining mehr- muhabbatiga sazovor bo‘ldi. XX asrning I yarmida o‘zbek doyra ijrochiligi san’atining rivojlanishi, yangi “zarbli” asarlarning yaratilishi mashhur sozanda Usta Olim Komilov nomi bilan bog‘liqdir. U o‘zining yarim asrlik umrini xalq san’atini o‘rganish va rivojlantirishga bag‘ishlagan. Xalq cholg‘ularidan chang va Usta Olim Komilov doyrada birdek o‘z ijro mahoratini namoyon eta oldi. Doyrada ijro mahoratini mukammal darajada egallagan ustoz - san’atkor, keyinchalik o‘zbek xalqining boy va rang-barang qo‘shiq va raqslarining betakror usullarini to‘plashga katta hissa qo‘shgan.

Usta Olim Komilov 1875-yil Marg‘ilon shahrida to‘quvchi-hunarmand oilasida dunyoga kelgan. Ota-onasidan erta ayrilib qolgan Olimjon 10 yoshidan arava tayyorlaydigan ustaxonaga kirib ishlashga majbur bo‘ladi. Shu tarzda bir necha yil yashashga to‘g‘ri keladi. Faqatgina kechqurunlari hech kimga bildirmay to‘ylarga borib u erda tinglagan musiqa unga xursandchilik baxsh etardi. O‘sha paytlarda doyra ijrochiligi san’ati keng quloch yoygan edi. Olimjonda doyraning sehrli zarblari yoshligidanoq zavq uyg‘otadi. Ishdan bo‘sh paytlari darhol qo‘liga doyrasini olib, xotirasida saqlanib qolgan usullarini qaytara boshlaydi. Tez orada u yallachi (qo‘shiqchi) ayol Salom xolaning e’tiborini o‘ziga jalb etadi. U boladagi musiqaga bo‘lgan qiziqishini ko‘rib o‘zi bilan to‘ylarga olib boradi. Shu tariqa u asta-sekin turli tadbirlarda musiqa va raqslarga jo‘rnavozlik qila boshlaydi. Olimjonning mahoratli sozanda bo‘lib etishishida taniqli doyrachi Masaid otaning xizmatlari beqiyosdir. U yosh iqtidor egasiga doyra chalishning o‘ziga xos nozik yo‘llari va sirlarini o‘rgatadi. Olimjon doyradan tashqari chang, nog‘ora va dutor chalishni ham mukammal o‘rgandi. Doyra ijrochiligida uning iste’dodi yorqinroq namoyon bo‘ldi. U chalayotgan doyra alohida ta’sirchanlik kasb etardi. Uning sadolari o‘ziga xos va ta’sirli bo‘lardi. Cholg‘uchining ijrosi o‘zining ritmik aniqligi, dinamik va tembr bo‘yoqlarining rang-barangligi hamda jilvador va betakror ovoz tarovati bilan boshqalardan ajralib turardi. 1918-yili u Marg‘ilondagi turli tashkilotlarda musiqiy havaskorlik badiiy jamoalarini tuzib, ular bilan choyxonalarda va qishloqlarda konsertlar bera boshlaydi va iqtidorli yoshlarni ushbu ansamblga kelib qo‘shilishga jalb etadi. O‘sha davrda u 20dan ortiq yoshlarni jalb eta olgan. Ular esa kelgusida professsional sozandalar darajasiga erishdilar. 1926-yili Olim Komilov taniqli komik-raqqos Yusupjon qiziq bilan birgalikda Muhiddinqori Yoqubov tomonidan tashkil etilgan konsert-etnografik ansambliga ishga kiradi. Keyinchalik ushbu ansamblga Tamaraxonim ham kelib qo‘shiladi va bir necha yillar davomida Usta Olim Komilov bilan birgalikda ijodiy faoliyat olib boradi. Bir yildan so‘ng ular Moskva, Leningrad va Boku shaharlarida gastrol

safarlariga boradilar va ko‘p sonli tinglovchilarni o‘zbek halq ijodiyotining boy namunalaridan bahramand etadilar. 1930-yili ansambl qayta tashkil etilib o‘zbek davlat musiqa teatriga aylantiriladi. O.Komilov ham ushbu teatr artistlari bilan Moskvada bo‘lib o‘tadigan xalq ijodiyoti olimpiadasiga boradi. Tamara Xonim va Mukarram Turg‘unboeva ijro etadigan “Daromadi gul o‘yin”, “Katta o‘yin”, “Ufori sabo” raqslariga jo‘rnavozlik qiladi va tinglovchilarning olqishiga sazovor bo‘ladi. 1931-1934-yillar davomida O.Komilov unutilib borayotgan xalq tomonidan yaratilgan usullarni yig‘a boshlaydi. Ushbu ishni amalga oshirish uchun ustozlari Masaid ota va Yusup Qiziqlarning yordamiga tayanadi va natijada bir necha o‘nlab rang-barang usullarni yig‘ishga ulgiradi. Usta O.Komilov o‘zbek raqs san’atining rivojiga ham katta hissa qo‘shgan. Tamara Xonim bilan birgalikda yangi o‘zbek raqslari “Zang”, “Gul o‘yin”, “Sadr”larni yaratishga muyassar bo‘ldi. O‘zbek musiqali spektakllarda raqslarni sahnalashtirishda ham O.Komilovning hissalari beqiyosdir. 1930-yillarning eng yirik postanovkalari bo‘lmish - V.Uspenskiy va G.Mushelning “Farxod va Shirin”, R.Glierning “Gulsara” musiqali dramalaridagi raqslar aynan Usta O.Komilov tomonidan yaratilgan va sahnalashtirilgan. Samarali mehnatlarining evaziga 1932yili “Mehnat qahramoni” unvoniga sazovor bo‘ldi. 1935-yili O.Komilov Londonda bo‘lib o‘tgan Xalqaro raqs festivalida Tamara Xonim, A.Ismoilov va T.Jalilovlar bilan birgalikda ishtirok etib “Oltin medal”ni qo‘lga kiritgan. Ustaning shogirdi Odil Kamolxo‘jaev ustozini eslab, - “1935-yili Angliya qrolichasi Yelizaveta Usta Olim Komilovning doyra ijrosiga mahliyo bo‘lib qolgan ekan. O‘shanda mohir sozandaning panja izi ganchga ko‘chirilib, Buyuk Britaniya san’at muzeyiga qo‘yilgan va u hozirgacha o‘sha yerda saqlanarkan”, - dedi. 1937-yili Moskvada o‘tkazilgan o‘zbek san’ati dekadasida “Sayil va kolxoz to‘yi” inssenirovkasini sahnalashtirdi va “Nog‘ora”, “Zang”, “Pilla” raqslariga jo‘rnavozlik qiladi. Dekadadan qatgach yana xalq raqslarini sahnalashtiradi va “Tantana” nomli yangi ommaviy raqsni yaratadi. Usta O.Komilov raqslarga jo‘r

bo‘lish bilan chegaralanmay, balki yangi usullarni kashf etadi. Tamara Xonim va M.Turg‘unboeva bilan birgalikda “Paxta” va “Pilla” xoreografik kompozitsiyasini yaratadi. Usta Olim Komilov ko‘p usullarni xotirasida saqlagan. Ularning ko‘pgina qismlari I.Akbarov, V.Uspenskiy, E.Romanovskayalar tomonidan yozib olingan. I.Akbarov tomonidan yozilganlari “Doyra usullari” nomli to‘plamda nashr etilgan. Ushbu to‘plamda 47 ta xalq usullari va bir necha ritmik kompozitsiyalar joy olgan. Dunyo tan olgan doyrachi, o‘zbek raqs san’atining bilimdoni hamisha shogirdlar qurshovida bo‘lgan edi. Ko‘p yillik pedagogik faoliyati davomida u ko‘pdan ko‘p mahoratli sozandalarni, O‘zbekistonda doyra ijrochiligi san’atining ravnaqi uchun hamda o‘z ishining davomchilari sifatida tayyorladi. To‘ychi Inag‘omov, G‘ofir Azimov, Abulqosim To‘ychiev, G‘ofir Solixovlar shular jumlasidandir. Ko‘p yillik ijodiy va pedagogik faoliyatini nazarda tutib unga “O‘zbekistonda xizmat ko‘rsatgan artist” unvoni berildi. Abdusoat Vahobov (1875-1934) mashhur usta dutorchi, musiqa bilan yoshligidan mustaqil ravishda, keyinroq toshkentlik mashhur dutorchi Ilhomjon bilan shug‘ullangan. Abdusoat ijrochilik faoliyatini Ilhomjon dutorchi, Karimbek Xo‘ja g‘ijjakchi, Shobarot tanburchmi, Karimbekxon tanburchi, Ilyosxoji changchilar bilan hamkorlikdagi havaskorlik xalq cholg‘ulari ansamblida boshladi. Shu ansamblning a’zosi sifatida, u 15 yil davomida jamoa sayillarida, ishchi klublaridagi, choyxonalardagi konsert chiqishlarida faol ishtirok etdi. Ansambl repertuarini, asosan raqs kuylari “Dugoh Husayniy”, “Chorgoh”, “Nasrullo”, “Navo”, “Ajam”, “Sarbozcha”, “Eshvoy”, Kurt va Farg‘ona-Toshkent maqomlaridan parchalar tashkil etgan. Qo‘zixon Madrahimov (1888-1952) mohir dutorchi. Sozandaning repertuariga uning ijrosida takrorlanmas jilolar kasb etgan rang-barang xususiyatli “Gulyor”, “Shaxnoz”, “Chapandoz”, “Qorazang”, “Munojot”, “Safti Munojot”, “Ufori Munojot”, “Taronai Ufor”, “Tanovar”, “Sayqal”, “Dilxiroj”, “Yalang Davron”, “Kurt” kabi raqs kuylari va turkum asarlar kirgan. Uning chiqishlari (ijrosi) o‘zining meyoriga etganligi va o‘ta musiqiyligi bilan ajralib turar edi. U

grammofon plastinkasiga “Qo‘sh tor”, “Ajab yorlarim”, “Mayda tor” kabi cholg‘u asarlarini yozdirgan. Qo‘zixon Madrahimovning “Qo‘shtor” asarini ijrosi ayniqsa e’tiborga loyiq. Taniqli O‘zbekiston bastakori A.F.Kozlovskiy o‘zbek cholg‘uchisining ijrochilik mahoratiga yuqori baho bergan edi: “Ta’kidlash kerakki, marg‘ilonlik dutorchi o‘zining zo‘r mahorati, iqtidorining jilosi va san’atkorlarga xos o‘zini tuta bilishi bilan o‘zi ijro etayotgan xalk musiqiy asarlari mazmunining chuqurligini tinglovchiga etkaza oldi. Ijrochi tomoniddan ifodalangan bu musiqa mohiyatining chukurligi, haqiqiy mahorat jilvasi bizdan Q.Madrahimov siymosida o‘zbek xalq musiqachiligida nodir voqelikni ko‘rishni va uning san’atini keng ommalashtirishni taqozo etadi” 1 . XIX asrning 70-80 yillaridagi O‘rta Osiyo tub joy aholisining hayoti (turmush tarzi, urf-odatlari, musiqiy madaniyati, marosimlari) rus va xorijiy etnografikfolklorshunoslarining diqqatini o‘ziga jalb etgan. Xalq madaniyatining tarkibiy kismiga kirgan xalq cholg‘ulariga bo‘lgan qiziqishning boisi ham shunda. XIX asrning oxiri XX asrning boshlarida O‘rta Osiyoga kelgan etnograf va sayyohlar Turkiston o‘lkasining xalq musiqasini yozib olishda (notalashtirishda) muayyan ishlar qilishdi, bunda ular xalq cholg‘ularini o‘rganishga alohida e’tibor berishdi. Ular o‘z ijodiy ishlarida musiqaning o‘ta ommaviyligiga, uning xalq hayotida muhim rol o‘ynashiga ahamiyat berishdi. Mazkur manbalar tufayli biz musiqa san’ati mundarijasi, ijrochilik turlari, musiqa an’analari, cholg‘ularining ta’riflari, o‘zbek xalq kuylarining nota yozuvlari haqida ma’lumotga ega bo‘ldik. N.Likoshinning “Yarim umr Turkistonda” (SPB, 1917) kitobida va boshqa asarlarda xalqning boy badiiy merosi, an’analari va o‘zbek xalq cholg‘ularining ahamiyatiga muayyan o‘rin ajratilgan. Turkiston o‘lkasining taniqli tadqiqotchisi V.Massalskiy yozadi: “Musiqa cholg‘ulari (dutor va qobiz)ni deyarli barcha xonadonda uchratish mumkin edi...” 2 . Bu shundan dalolat beradiki, xalq turmushida oilaviy musiqachilik keng tarqalgan bo‘lib, chalishga esa eshitish qobiliyatiga asoslanib o‘rgatilgan. 1 А limbayeva К , А hmedov М . O‘zbekiston sozandalari va xonandalari. - T., 1974, 102-bet. 2 О dilov A. O‘zbek xalq cholg‘ularida ijrochilik tarixi. - Т ., 1995, 20-bet.

N.Likoshinning guvohlik berishicha: “Toshkentda yangi, notanish gusli, simbalga o‘xshash ko‘p torli musiqa asbobida ikki xivchin yordamida sodda kuylar chaluvchi tunganlik kishi paydo bo‘ldi: Uni g‘aroyib yangilik sifatida to‘xtovsiz yig‘inlarga taklif eta boshlashdi. Keyin mahalliy cholg‘uchilardan biri tungandan changni sotib olib, nafaqat uning kuylarini, balki boshqa ko‘pgina, sof milliy kuylarni ham chala boshladi. Bu tinglovchilarda o‘ta yoqimli taassurot qoldirdi. Shundan buyon simbalchi torli orkestr tarkibida barcha yig‘inlarga taklif etila boshlandi” 3 . O‘zbekistonda ilk musiqiy cholg‘ular tadqiqotchisi, Sirdaryo viloyati harbiy kapelmeysteri Avgust Eyxgorn 4 edi. U nemis millatiga mansub bo‘lib, Toshkentga 1870-yillarning boshlarida kelgan. A.Eyxgorn O‘rta Osiyo xalqlari musiqa cholg‘ularining 2 ta kolleksiyasini yig‘adi. Ulardan biri 1872- yilda Moskvaga Politexnika ko‘rgazmasiga, 1 yildan keyin Butunittifoq ko‘rgazmasiga Venaga jo‘natiladi. 2-kolleksiyasi Peterburgga yuboriladi va uni keyin Moskva konservatoriyasi o‘ziga oladi. Hozirgi kunda ushbu kolleksiya M.Glinka nomidagi musiqa madaniyati Davlat Markaziy muzeyida saqlanmoqda. A.Eyxgorn tomonidan tuzilgan Katalogda 37 ta musiqa cholg‘ularining tavsifi yozilgan. 1896-yilda o‘zbek musiqa cholg‘ulari (dutor, g‘ijjak, surnay, qo‘shnay, nog‘ora, doyra) butun Rossiya miqyosida Nijniy Novgorod shahrida o‘tkazilgan ko‘rgazmada namoyish etildi. Taniqli musiqa arbobi N.Findeyzen ko‘rgazmada namoyish etilgan cholg‘ularni maxsus maqolasida ta’riflaydi. O‘zbek xalq cholg‘ulari ko‘rgazmada 4 kishidan tarkib topgan 2ta ansambl yordamida milliy asarlarning jonli ijrosi orqali namoyish etilgan 5 . U qariyib barcha o‘zbek xalq cholg‘ularini to‘plagan, Eyxgorn ularni quyidagicha ta’riflaydi: Ikki buralma torli yarim nok shaklidagi dutorni u lyutnyalar guruhiga, g‘ijjakni uch torli (fors kamonchasiga o‘xshash) kamonchali cholg‘ular guruhiga, rubobni esa (buxoro yoki afg‘on ruboblari nazarda tutilgan) mandolinalar guruhiga kiritgan. Muallif surnayni qamish puflagichli qadimiy damli 3 О dilov A. O‘zbek xalq cholg‘ularida ijrochilik tarixi, 21-bet. 4 Avgust Eyxgorn 1844 yilda Avstriyaning Lasnits shahrida tug‘ilgan, skripkachi, bastakor. U 1870-1883 yillarda Toshkentda yashab ishlagan. 5 Вызго Т , Петросянц А . Оркестр узбекских народных инструментов . - Т ., 1962 , 8- бет .

cholg‘u, qo‘shnayni qo‘sh qamishli fleyta (Eyxgornning ta’kidlashicha, bunday fleyta (qo‘shnay)larda o‘zbeklar qo‘shiqqa mohirona jo‘r bo‘lishgan, karnayni esa tantanali marosimlarda, harbiy yurishlarda xabar beruvchi vositachi, ya’ni to‘g‘ri shaklga ega bo‘lgan O‘rta Osiyo aholisining harbiy burg‘usi deb ta’riflaydi. Chirmanda (doyra)ni musiqashunos qadimiy Misrliklarning qo‘l litavralarini eslatuvchi chetlarida halqalari bo‘lgan nog‘oracha (tanburin) kabi qo‘shiq va raqs ohanglariga jo‘rlikda qo‘llaniluvchi musiqa cholg‘usi deb ta’riflaydi. Nog‘orani Eyxgorn ikki kichik sopol hurmacha va ikki urma tayoqchadan iborat, deb ta’riflaydi. Safoilni u Qashqardan keltirilgan halqalari ko‘rinadigan shiqildoqlar guruhiga kiritadi. Musiqashunos - etnograf changni qizlarning sevimli cholg‘usi deb ataydi 6 . A.Eyxgorn har bir musiqa cholg‘usiga batafsil ta’rif bergan XIX asrning ikkinchi yarmidagi ilk folklorshunoslaridan biridir. U musiqaning nazariy ilmi va folkloriga katta hissa qo‘shgan. O‘zbek kuylarini mashhur harbiy kapelmeyster V.Leysek ham notaga yozib olib, ular asosida damli cholg‘ular orkestri uchun “Osiyo popurrisi” asarini yozadi 7 . Harbiy kapelmeysterlarning ma’rifatchilik faoliyati mahalliy ziyolilarga rus va jahon musiqasi namunalari bilan tanishish imkonini yaratdi. Shu bilan bir vaqtda teatr va musiqa san’ati bo‘yicha havaskor to‘garaklar vujudga keldi. Bu kishilarning ko‘pchiligi, ommada estetik didni taribiyalash uchun zarur bo‘lgan kasbiy musiqiy bilimga ega edilar. V.Leysek ham jamiyat ishlarida juda faol qatnashdi. Harbiy kapelmeysterlar nafaqat xalq kuylarini yozib olish, musiqa cholg‘ularini to‘plashga va ayni paytda kuylarini yozib olish, musiqa cholg‘ularini to‘plashga va ayni paytda xalq cholg‘ularida ijro etish mahoratiga ham shubhasiz hissa qo‘shishdi. Ko‘rgazmada XIX asr oxirida xalq orasida mavjud bo‘lgan cholg‘ularning barcha turlari bir necha zallarda namoyish etilgan. O‘sha davrning mashhur musiqa 6 О dilov A. O‘zbek xalq cholg‘ularida ijrochilik tarixi, 21-bet. 7 Leysek V. Turkistonga 1878 yil kelgan. Chex bastakori va dirijyori. Rus va Evropa kuylarining faol targ‘ibotchisi. Toshkentdagi “Lira” xor jamiyatining asoschisi va bevosita rahbari. Rustam Hofiz, Hamroqul Qori, Qurbonboy Xoji, Xotan Qori, Erka Qori va boshqa cholg‘uchilar, xonandalar bilan yaqindan ijodiy hamkorlikda bo‘lib, 400 ga yaqin o‘zbek xalq kuylari va qo‘shiqlarini yozib olgan. Ular orasida “Karimqulbegi”, “Istambul marshi”, “Mustahzod”, “Ufori”, “Qashqarcha” kabi asarlar bor.

tarixchisi N.Findeyzen: “O‘rta Osiyo bo‘limi cholg‘ularga eng boy bo‘lim edi. Bu erda torli va urma zarbli cholg‘ularning yaxshi nusxalarini uchratish mumkin” 8 , deb yozgan edi. Taniqli musiqashunos T.Vizgo “Nijegorod ko‘rgazmasi Markaziy Rossiya aholisining turli tabaqalarini O‘rta Osiyo hududi cholg‘ulari bilan tanishtirishni boshlab berdi” 9 , deb ta’kidlagan edi. Bu davr Turkiston o‘lkasi musiqiy hayotida boshqa ijobiy voqealar ham yuz berdi. O‘rta Osiyoga Ovro‘pa cholg‘ulari kirib kela boshladi (simfonik orkestr, damli va urma zarbli cholg‘ulari orkestrining musiqa cholg‘ulari, fortepiano, do‘mbira nazarda tutilgan). Xorazmda Rossiyadan keltirilgan garmonika paydo bo‘ldi. Farg‘ona vodiysi va Toshkentda cholg‘ular g‘ijjakni skripka bilan almashtira boshladilar. O‘zbek cholg‘ulari ijrochiligi boshqa xalqlar musiqa madaniyati yutuqlari bilan ham boyidi. XIX asrning 80-90-yillarida barcha harbiy qismlarda damli cholg‘ular orkestrlari mavjud bo‘lib, ular bir vaqtning o‘zida ko‘rgazmalar, yarmarkalar, tantanalar kabi turli xil jamoat tadbirlarida xizmat kilishgan. XX asrning 30-40-yillarida uyushtirilgan arxeologik ekspeditsiyalar (S.Tolstov, V.Vyatkin, M.Masson va boshqalar rahbarligida) natijasida O‘rta Osiyo madaniyati, shu jumladan xalq cholg‘ularini o‘rganishda qimmatli ma’lumotlarga ega bo‘lindi. Topilgan madaniy yodgorliklar: nay, rubobsimon cholg‘u, hozirgi doiraga o‘xshash do‘mbra va shu singari cholg‘ularni chalayotgan mashshoqlar tasvirlangan. Bular Afrosiyob, Tuproqqal’a, Ayritom (Ayritom frizi deb ataladi) kabi shaharlardan topilgan sopol idishlardagi mashshoq haykalchalardir. Ularda turli hil musiqa asboblari: lyutnya, tanbur, rubobsimon cholg‘u, qonun, ud, rud, shemane (musiqor), chag‘ona, chiltor, nay, burg‘u, surnay, karnay, doirasimon cholg‘ularda mashq qilishlari tasvirlangan (1 rasm). 8 О dilov A. O‘zbek xalq cholg‘ularida ijrochilik tarixi, 22-bet. 9 Вызго Т. Музыкальные инструменты Средней Азии, 168-бет.

1-rasm Xalq cholg‘ulari O‘rta Osiyo aholisining turmushi va mehnat faoliyatiga singib, inson faoliyatining ajralmas tarkibiy qismiga aylandi. Cholg‘ular jo‘rligida qo‘shiq, o‘yin va kuylar xalqning katta-katta marosimlari va oilaviy bayramlarida ijro etilgani bizga ma’lum. Bayramlar ko‘proq yil fasllari bilan bog‘liq bo‘lgan. O‘rta Osiyoda “Navro‘z”, “Lola sayli”, “Hosil bayrami”, “Qovun sayli”, “Uzum sayli” kabi mavsumiy bayramlar keng tarqalgan. Bunday ommaviy bayramlarni xalq cholg‘u ansambllari, xonanda va sozandalar hamda raqqosalarsiz tasavvur qilish qiyin. Bayramlarda, madaniy marosimlarda ayniqsa, karnay, surnay, doyra, nog‘ora va chindoul kabi urma-zarbli cholg‘ular keng qo‘llanilgan. Xalq raqslari aslida qosh o‘yini, elka o‘yini, bosh o‘yini kabilarni o‘z ichiga olgan. Ular qarsak jo‘rligida ham ijro etilgan.

O'xshashlar

Ilk o‘rta asrlardan to XIX asr o‘rtalariga qadar musiqa amaliyotida qo‘llangan cholg‘ular tasnifi

Sharq olimlarining risolalarida musiqani jamiyatda tutgan o‘rni va ahamiyati

Mustaqillik yillarida o‘zbek xalq cholg‘ularida ijrochilik san’ati

“So‘g‘diyona” orkestrining gastrol safarlari va turli jamoalar bilan ijodiy hamkorlik rishtalari

XX asrning 20-30-yillarida o‘zbek xalq cholg‘ularida ijrochilik