Ilk o‘rta asrlardan to XIX asr o‘rtalariga qadar musiqa amaliyotida qo‘llangan cholg‘ular tasnifi - Musiqa - Referatlar

Ilk o‘rta asrlardan to XIX asr o‘rtalariga qadar musiqa amaliyotida qo‘llangan cholg‘ular tasnifi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

883.5 KB

Ko'chirib olish

Ilk o‘rta asrlardan to XIX asr o‘rtalariga qadar musiqa amaliyotida qo‘llangan cholg‘ular tasnifi Reja: 1. Musiqiy cholg‘ular juda qadimiy rivojlanish tarixiga ega. 2. Musiqiy cholg‘ularning eramizgacha mavjud bo‘lganligini tasdiqlovchi zamonaviy arxeologik topilmalar 3. Arfada yigirmaga (20) yaqin juftlangan holda joylashtiril- gan torlar bo‘lgan

Musiqiy cholg‘ular juda qadimiy rivojlanish tarixiga ega. Arxeologik qazilmalar, qoyatoshlardagi va devoriy tasvirlar, tarixiy va ilmiy hujjatlar, adabiy manbalar, miniatyura asarlaridan musiqiy cholg‘ular uzoq o‘tmishda mavjud bo‘lgani va turli xalqlar o‘rtasida muloqot vositasi bo‘lganligini isbotlaydi. O‘zbek xalq cholg‘ulari haqidagi bebaho ma’lumotlar A.Eyxgorn, V.Bertels, A.Boldirev, B.Riftin, A.Semyonov, R.Sadokov, T.Vizgo, O.Malkeevalarning tadqiqotlarida o‘z aksini topgan. So‘nggi yillarda musiqiy cholg‘ularni o‘rganishga bo‘lgan qiziqish nafaqat bizning respublikamiz, balki chet davlatlarda ham sezilarli darajada ortdi. Ushbu yo‘nalish bugungi kunda zamonaviy san’atshunoslik ilmi oldida turgan dolzarb muammolardan biri hisoblanadi. Musiqiy cholg‘ular ma’naviy madaniyat bilan uzviy bog‘liq bo‘lib, jamiyat rivojining ma’lum bosqichida shakllangan estetik didni ham aniqlaydi. Shuningdek, musiqiy cholg‘ular va ularning madaniy yodgorliklardagi tasvirlari o‘tmish davr hayotidan dalolat beruvchi haqiqiy va yagona ma’lumot manbai hisoblanadi. Musiqiy merosning qaysi-ki turida ish olib borilishidan qat’iy nazar, tadqiqotchi uchun hududiy chegaralarni aniqlash biroz qiyinchilik tug‘diradi, chunki davlatlarning zamonaviy chegaralanishi unchalik uzoq bo‘lmagan davrda vujudga kelgan. O‘rta Osiyo hududida Parfiya, So‘g‘diyona, Baqtriya, Xorazm kabi turli davlatlarning vujudga kelganligi bizga tarixdan ma’lum. IX-X asrlarda Eron va Afg‘oniston davlatlari hududi Buxoro xonligining erlari bo‘lgan. XII asrda Xorazm hukumronligi shimoliy Hindistongacha bo‘lgan juda katta hududni egallagan edi. XIV asrda mo‘g‘ul imperiyasi vayronalarida Temurning buyuk saltanati yuzaga keladi va Samarqand uning markazi bo‘lgan. Shuning uchun musiqiy cholg‘ularning yaratilishi va rivojlanishini faqatgina bir xalqning mahsuli deb hisoblash noto‘g‘ri. Ular ko‘p asrlik rivojlanish natijasida, o‘zaro ta’sir va o‘zaro aloqalar orqali vujudga kelgan. Musiqiy cholg‘ularning eramizgacha mavjud bo‘lganligini tasdiqlovchi zamonaviy arxeologik topilmalar katta qiziqish uyg‘otadi. Jumladan, yaqinda Samarqand viloyatining qishloqlaridan birida, ayol qabridan oltin va bronza

taqinchoqlar orasida suyakdan ishlangan nay topilgan hamda uning bronza davriga mansubligi aniqlangan. Shuni ham aytish kerakki, o‘zgacha ko‘rinishga ega bo‘lgan buben cholg‘usi ham O‘rta Osiyoda qadimda istiqomat qilgan aholiga ma’lum bo‘lgan. Afrosiyobning terrakota haykalchalariga qarab, lyutnya (ud) so‘g‘diylarning sevimli cholg‘usi bo‘lganligini aniqlash mumkin. Cholg‘uning katta va kichik hajmdagi, yumaloq va uzunchoq shakldagi, ammo asosiy jihatlari o‘xshash bo‘lgan turlarini uchratamiz (2-3 rasmlar) 1 . Ushbu tasvirlarda biz lyutnyaning torli-tirnama, kosaxonasi katta va dastasi kalta, bosh qismi orqaga qayrilgan turlarini ko‘rishimiz mumkin. Bu cholg‘u “kalta lyutnya” yoki ud nomi bilan mashhurdir. 2-rasm 3-rasm So‘g‘d musiqachilari udni tik turgan holda, o‘ng qo‘lini torlarga (ba’zan mizrobni ushlab), chap qo‘lini esa cholg‘uning dastasiga qo‘ygan holda ijro etganlar. Ko‘proq cholg‘ularda to‘rttadan ba’zilarida esa uchtadan torlari mavjud. Torlar dekaga joylashtirilgan tor ushlagichga mahkamlangan. Daraxt tanasidan butunligicha o‘yib olingan terrakota lyutnyasi ham katta qiziqish uyg‘otadi. So‘g‘diylar bu cholg‘uni qanday nomlaganliklari noma’lum bo‘lganligi sababli, unga ovro‘pacha “lyutnya” atamasi qo‘llanilgan. Afrosiyob terrakota haykalchalarida lyutnyaning ko‘p tasvirlanganligi So‘g‘diylarda bu cholg‘u keng qo‘llanilganligidan dalolat beradi. Kalta lyutnya tasviri qadimgi Xorazm, Marv va sharqiy Turkistonning terrakotalarida ham uchraydi. Ma’lumotlarga qaraganda, lyutnya Gretsiyada mashhur cholg‘u 1 Вызго Т. Музыкальные инструменты Средней Азии, 19-бет.

bo‘lmagan. Qadimgi Misrda esa ko‘pgina madaniy yodgorliklarning tasdiqlashicha “uzun lyutnya” nomli cholg‘uning boshqa turi mavjud bo‘lgan, u ham bo‘lsa qadimgi Misr musiqa tadqiqotchilarining taxminiga ko‘ra Misrga Osiyodan keltirilgan ekan. Ud Xitoy pipasi Italiya mandolinasi Pipa atamasini L.Pikken quyidagicha “pi” qo‘lning oldinga, “pa” esa orqaga harakati deb izohlaydi. L.Pikken: - kalta lyutnya (oval shakldagi korpusli) Xitoyda V asrning boshlarida paydo bo‘lganligini va uning kelib chiqish tarixini esa Markaziy Osiyo, balkim Parfiya davlatlari bilan bog‘lash lozimligini ta’kidlaydi. L.Pikkenning fikri alohida e’tiborga loyiqdir. Tarixdan barchamizga ma’lumki, eramizning birinchi asrlarida Sharqiy Turkistonda so‘g‘diylar davlati yuzaga

keladi. Shubhasiz so‘g‘d ko‘chmanchilari o‘zlari bilan musiqa cholg‘ularini, jumladan lyutnyani olib kelgan bo‘lishlari mumkin. Shu tariqa lyutnya osongina Sharqiy Turkistondan Xitoyga kirib kelgan. Har xil turdagi lyutnyaning tasvirini Shimoliy Hindistonda ham ko‘rishimiz mumkin. Ularning biri afrosiyob terrakota lyutnyalarini eslatadi. V.Baxmanning fikricha, kamon yordamida ijro etiladigan cholg‘ular dastavval O‘rta Osiyoda paydo bo‘lgan. Shuningdek u Ayritom frizidagi gitarasimon cholg‘u X-XI asrlarda Vizantiyada mavjud bo‘lgan qadimgi kamonli cholg‘uga aynan o‘xshashligini aytadi. Cholg‘ularning ikkalasida ham to‘rttadan torlari bo‘lib, qopqog‘i (dekasi)da 8 shaklidagi rezonator, ya’ni aks-sado beruvchi o‘yiqlari va eng asosiysi - kosaxona o‘rta qismining yon tomonlari toraygan shaklda bo‘lgan. Biroq, Ayritom frizida lyutnya ijrochisi mizrob yordamida ijro etiladigan tirnama cholg‘uni ushlab turibdi. Balkim bu ham tirnama, ham kamonli cholg‘udir. Hozirgi kunda ham ijrochilik amaliyotida bir cholg‘uning o‘zida ikki xil ijro san’atini uchratishimiz mumkin. Xususan, tanbur cholg‘usini ham noxun (plektor) ham kamon yordamida ijro etish mumkin. Buyuk Ipak yo‘li bo‘ylab Sharqga sayohat qilgan holda, so‘g‘d lyutnyasidan Xitoy pipasi va Yapon bivasi shakllangan. Shundan kelib chiqib aytish mumkinki, qadimda lyutnya ijrochiligining asosiy markazi O‘rta Osiyoning janubiy hududlari - So‘g‘diyona, Marg‘iyona va Shimoliy Baqtriyalar bo‘lgan. “Bizda kalta lyutnyaning qachon va qaerda paydo bo‘lganligi haqida aniq ma’lumot yo‘q, - deb yozadi T.Vizgo, lekin u Arab istilosi davrigacha So‘g‘d va Eron xalqlari jamiyati hayotidagi eng ommabop cholg‘u hisoblanganligini bilamiz. VII-VIII asrlarda butun islom dunyosi so‘g‘d-eron lyutnyasini o‘zlariga moslashtirib, arabcha “al- ud” nomini berishadi. Arablar orqali Ispaniyaga etib kelgan lyutnya keyingi asrlarda butun Evropani hayratga soladi” 2 . Hech qanday o‘zga- rishlarsiz, so‘g‘d- eron lyutnyasi evropa musiqa amaliyotiga osongina kirib keladi. 2 Вызго Т. Миграция музыкальных инструментов Средневосточного региона на Запад в эпоху раннего средневековья // Традиции музыкальных култур народов Ближнего, Среднего Востока и современность. - М., 1987, 62-63 бет.

So‘g‘dlarning eng ommalashgan yana bir cholg‘usi arfa bo‘lgan. Afrosiyob terrakotalari orasida arfa ijrochilari tez-tez uchrab turadi. V.Meshkeris ularni eramizgacha bo‘lgan II asr va eramizning I asriga bog‘laydi. Haykalchaga qarab cholg‘uning turini aniqlash mushkul, ammo diqqat bilan nazar solinsa cholg‘u rezonatori oldinga egilgan, o‘rta qismi va torlar mustahkamlangan pastki gorizontal qismi keng bo‘lgan burchakli arfa ushlab turgan cholg‘uchini aniqlash mumkin. Afrosiyob arfachilari qadimgi (antik) davrlarga xos ravishda cholg‘uni tik turgan holda ijro etishgan. Ko‘p vaqtlar arfaning vatani Misr hisoblangan. Eramizdan avvalgi 30002250- yillardagi qadimgi podshoxlik davridagi yodgorliklarda yoysimon arfalarni uchratish mumkin. Ular bir necha asrlar davomida o‘z shaklini yo‘qotmagan holda qo‘llanilgan. (Shuning uchun ham u yoysimon arfa nomini olgan). Oldosiyo arxeologik qazilmalari natijasida Ur sulolasiga mansub qirolicha Shumer maqbarasida (eramizgacha bo‘lgan taxminan 3000-yil) juda ham bezaklarga boy bo‘lgan arfa topilgan. U noan’anaviy tuzilishga va o‘n bitta torga ega. Cholg‘uning rezonator qismi yashik sifatida ishlangan bo‘lib, uzun silindr shaklidagi torlar taqiladigan grif bilan yakunlangan. Rezona- torda joylashtirilgan buzoqning oltin boshi va ko‘z o‘rnidagi qimmatbaho toshlar cholg‘uning old qismini bezab turibdi. Bu cholg‘uning paydo bo‘lishi yoysimon arfaning ko‘p asrlik evolyutsiyasi natijasidir. Tarixiy ma’lumotlardan ma’lumki, Osiyo xududida eramizning yoysimon arfasining markazi Hindiston bo‘lgan. Eramizning birinchi asrlarida Osiyoning boshqa davlatlariga ham kirib borgan. Arfa eng avvalo Xitoyda va Sharqiy Turkistonda tan olinib, keyinchalik Afg‘onistonda ham tarqaladi. Parfiya, Eron, So‘g‘d, Xorazm va Baqtriya madaniy yodgorliklarida biz arfaning yoysimon shaklini emas, balki ijro uchun qulay bo‘lgan, ancha vaqt ijro amaliyotida qo‘llanilib, keyinchalik mukammallashtirilgan burchakli arfani uchratishimiz mumkin. Burchakli arfa yoysimon arfaga nisbatan kechroq paydo bo‘lgan, ammo bu ular bir-birining o‘rnini bosgan degan gap emas. Cholg‘ularning ikkisi ham ijrochilik

amaliyotida ko‘p asrlar davomida mavjud bo‘lgan. Burchakli arfa Misrga Osiyodan keltirilganligi sababli uni “Osiyo” arfasi deb nomlashgan. Mesopatamiya madaniy yodgorliklarida arfaning bu turi saroy marosimlarida boshqa cholg‘ular bilan birgalikda ansambl tarkibida qo‘llanilgan. Bu cholg‘u to‘g‘ri rezonator va unga perpendikulyar joylashgan burchak hosil qiluvchi tor ushlagichdan iborat (6, 7, 8-rasmlar) 3 . Arfada yigirmaga (20) yaqin juftlangan holda joylashtiril- gan torlar bo‘lgan. Torlar maxsus moslamalar, ya’ni iplar (shnuroklar) yordamida sozlangan. O‘rta Osiyoning qadimgi arfasi cholg‘uning burchakli turiga mansub bo‘lib, boshqalardan keng va engil egiluvchan rezonatori bilan farqlanadi. 6-rasm 7-rasm 8-rasm Aynan shu kabi rezonatorga ega bo‘lgan arfa eramizgacha bo‘lgan V asr grek vazasida tasvirlangan, vaholang-ki, kelib chiqishi Osiyoga tegishli bo‘lgan arfa Gretsiyaga bundan ancha ilgari kirib kelgan. Qizig‘i shundaki, bunday tuzilishga ega bo‘lgan arfa O‘rta Sharq tasviriy san’atida, Eron va O‘rta Osiyo miniatyura tasvirlarida o‘z holicha saqlanib qolingan. Cholg‘uni greklar olib mukammallashtirganlar, uning keyingi rivoji esa O‘rta Sharq mamlakatlariga tegishlidir. Afrosiyobdan topilgan musiqachilar tasvirlangan terrakota shaklchalari So‘g‘dda yoysimon shakldagi arfa mavjud bo‘lganligini tasdiqlaydi. Afrosiyob terrakota haykalchalarida fleyta cholg‘usining ham har xil turlari tasvirlangan. Loydan ishlangan miniatyuralar barcha detallarni to‘liq ko‘rib chiqish imkonini bermaydi. Shu sababli so‘g‘d fleytasining tuzilishi va tovushqatorini 3 Вызго Т. Музыкальные инструменты Средней Азии, 21-бет.

aniqlashda muammolar keltirib chiqaradi. Cholg‘uning tuzilishi, uning qanday xomashyodan tayyorlanishi va nechta ijro teshikchalari mavjudligini aniqlash ham mushkuldir. Fleyta cholg‘usida ijro etayotgan so‘g‘d ayolining shakl tasviriga e’tibor qaratamiz. Cholg‘uning uzunligi taxminan 700 mm ni tashkil etadi. Ijrochining labiga tegib turgan chetidagi teshigi, pastki qismga qo‘llar joylashtirilganligidan cholg‘udagi teshiklar miqdorini taxmin qilish mumkin. Nazarimizda fleyta bambuk yoki qamishdan tayyorlangan. Ko‘p xalqlarda bo‘ylama fleyta cho‘ponlar cholg‘usi sifatida ommalashgan, qozoqlarda-sibizg‘i, boshqirdlarda-kuray yoki chibizg‘i, turkmanlarda- kargituydyuk, kavkaz xalqlarida (cherkes sibizg‘isi, abxaz acharpishi). Bu cholg‘ular bir-biridan teshiklar miqdori bilan farqlanadi, ular uchtadan oltitagacha va uzunligi 450 mm.dan 1000 mm.gacha bo‘lishi mumkin. Sug‘d fleytasining qanday ovoz tarovatiga ega bo‘lganligini taxmin qilish qiyin, ammo u faqatgina cho‘ponlarning cholg‘usi bo‘lgan deyish noto‘g‘ri. Ko‘pgina manbalarda keltirilgan ma’lumotlarga asoslanib, yorqin ifodalangan plastik uslub, diniy kanonga qat’iy bo‘ysungan Afrosiyob terrakotalaridan, fleyta va lyutnya ijrochilari ham madaniy marosimlarga jalb etilganligining guvohi bo‘lamiz. Afrosiyob terrakotalarida yonlama fleytali musiqachilar tasviri uchraydi. Tasvirda musiqachining ijro vaqtidagi holati ifoda etilgan. Terrakotadagi tasvirdan tasavvur etish mumkinki, cholg‘u va qo‘llarning holati o‘zbek nayini eslatadi. Cholg‘u uzunligi 450-520 mm.li bo‘lib, unda oltita ijro teshikchalari hamda nafas yuboriladigan bitta teshik mavjud. T.Vizgoning yozishicha: “Hindistonda bu cholg‘u I asrda paydo bo‘lgan. Uning ilk ko‘rinishilari gandxar tasvirlarida uchraydi. Xitoyda yonlama fleyta - ommabop cholg‘ulardan biridir. Shunisi qiziqki, xitoy manbalarida cholg‘uning kelib chiqish tarixi boshqa hududga tegishliligi ta’kidlanadi (uning qadimgi nomixenchuy). “Szan tarixi” kitobining musiqa bo‘limida aytilishicha, xenchuy – “xu” (ya’ni, boshqa hudud cholg‘usi) aynan yonlama fleyta cholg‘usidir” 4 . 4 Вызго Т. Музыкальные инструменты Средней Азии, 25-бет.

Zamonaviy Xitoy fleytasi ham o‘zbek nayiga juda yaqindir. Bambukdan tayyorlangan cholg‘uning umumiy uzunligi 610-630 mm.ni tashkil etadi, unda oltita ijro teshikchalari mavjud (hozirgi vaqtda cholg‘uning mazkur turi O‘zbekiston davlat konservatoriyasi huzuridagi “Davlat noyob ilmiy ob’ekti”da eksponat sifatida saqlanmoqda). Xalq cholg‘ularini o‘rganish bo‘yicha ma’lumotlar yuqorida nomlari qayd etilgan olimlarning ilmiy tadqiqotlarida o‘z aksini topgan. Shuningdek, V.Belyaevning “O‘zbekiston musiqa cholg‘ulari” (1933), R.Gruberning “Musiqa madaniyati tarixi” (1941), I.Rajabovning “Maqomlar masalasiga doir” (1963), A.Karomatovning “O‘zbek cholg‘u musiqasi” (1972), T.Vizgoning “O‘rta Osiyo musiqa cholg‘ulari” (1980), A.Petrosyansning “Cholg‘ushunoslik” (1990), A.Odilovning “O‘zbek xalq cholg‘ularida ijrochilik tarixi” o‘quv qo‘llanmasi (1995), A.Lutfullaev va T.Solomonovaning “O‘zbek xalq musiqa cholg‘ulari” o‘quv-uslubiy qo‘llanmasi (2005), A.Tashmatovaning “Musiqiy cholg‘ular muzeyi Katalogi” (2006), A.Lutfullaevning “O‘zbek xalq cholg‘ularida ijrochilik san’ati tarixi” o‘quv qo‘llanmasi (2006), S.Saidiyning “Markaziy Osiyo madaniyatida urma cholg‘ular” nomli o‘quv qo‘llanmasi (2008) xalq cholg‘ularini o‘rganishga bag‘ishlangan. V.Belyaevning “O‘zbekiston musiqa cholg‘ulari” nomli kitobi 1933-yili Moskvada nashr etilgan bo‘lib, u 7 bobdan iborat. I-bob zarbli, shovqinli, tilchali va rezonansli cholg‘ularga bag‘ishlangan. II-bobda damli cholg‘ular, III-bobda torli cholg‘ular haqida ma’lumotlar berilgan. IV-bob o‘zbek musiqa cholg‘ularining ansambllarda qo‘llanilishi, V-bob o‘zbek musiqa cholg‘ularining avvalgi (eskicha) vazifalari, VI-bob o‘zbek xalq cholg‘ularning tarixiy ahamiyati, VII-bob o‘zbek musiqa cholg‘ularining O‘zbekiston musiqa madaniyatini qurishda qo‘llanilishi kabi ma’lumotlarni o‘z ichiga qamrab olgan. Ushbu kitobda o‘zbek musiqa cholg‘ulari haqidagi bebaho ma’lumotlar o‘rin olgan. R.Gruberning “Musiqa madaniyati tarixi” 1941-yili Moskvada chop etilgan bo‘lib, u III-bobdan iborat. I-bob musiqaning paydo bo‘lish (yaratilishi) masalari va qadimgi (ibtidoiy jamoa tuzumi) davr musiqa madaniyati deb nomlanadi. Ushbu

bobning IV-bo‘limi musiqa cholg‘ularining paydo bo‘lishi va ilk rivoji masalariga bag‘ishlangan bo‘lib, unda cholg‘ularning ibtidoiy jamoa davridan boshlab yaratilish va rivojlanish jarayoni misollar yordamida yoritilgan hamda ular haqida batafsil ma’lumotlar berilgan. Cholg‘ularning yaratilishiga sabab bo‘lgan omillar haqida ham fikrlar bildirilgan. Shu bilan birga cholg‘ular guruhlarining ketma- ketligi ham ko‘rsatib o‘tilgan. II-bobda - Qadimgi dunyo musiqa madaniyati, III- bobda esa Ilk o‘rta asrlar musiqa madaniyati haqidagi ma’lumotlar jamlangan. I.Rajabovning “Maqomlar masalasiga doir” nomli kitob 1963-yili Toshkentda nashr etilgan bo‘lib, u ikki qismdan iborat. 1 qism O‘rta Osiyo xalqlari musiqa madaniyati tarixidan, Ud sozi haqida, Maqom nima, O‘n ikki maqom sistemasi, Sharq nota yozuvi haqida, Qadimiy kuy va ular shakli, O‘n ikki maqom va Shashmaqom qabi mavzularni o‘z ichiga qamrab olgan. Ud sozi haqida nomli mavzuda muallif cholg‘uning kelib chiqish tarixi, ud haqida rivoyat, ilk bora yasalgan cholg‘u haqida, udni ixtiro qilgan inson hamda uning ijrochilik amaliyotida qo‘llanilganligi haqida batafsil ma’lumotlar berilgan. Ikkinchi qism Shashmaqom, Xorazm maqomlari va Toshkent, Farg‘onada mashhur bo‘lgan maqom yo‘llariga bag‘ishlangan. A.Karomatovning “O‘zbek cholg‘u musiqasi” kitobi 1972-yili Toshkentda nashr yuzini ko‘rgan. U uch bobdan iborat bo‘lib, I-bob musiqa cholg‘ulari va ular uchun pesalar deb nomladi va “Zarbli cholg‘ular usuli”, “Damli cholg‘ular uchun pesalar” va “Torli cholg‘ular uchun pesalar” deb nomlangan bo‘limlardan iborat. II-bob cholg‘u musiqasining turlari va janrlariga bag‘ishlangan bo‘lib, u ma’lum vaqtda, ma’lum holatlarda ijro etiladigan pesalar, xalq tomosha musiqasi, xohlagan paytda va har qanday vaziyatda ijro etiladigan pesalar nomli qismlarni o‘z ichiga qamrab olgan. III-bob Cholg‘u ansambllari deb nomlanadi va unda cholg‘u pesalari aks ettirilgan. T.Vizgoning “O‘rta Osiyo musiqa cholg‘ulari” (tarixiy ocherklar) 1980- yili Moskvada chop etilgan. Ushbu bebaho manbada musiqiy cholg‘ular davrlardan kelib chiqqan holda uch bo‘limda tavsiflangan:

Musiqiy cholg‘ular moddiy madaniyat yodgorliklarida (m.a. III asr-mil.IX asr) deb nomlangan I-bo‘limda O‘rta Osiy antik davri va ilk o‘rta asrlar musiqa cholg‘ulari haqida ma’lumotlar berilgan. Feodalizm davri musiqa cholg‘ulari yozma manbalar va tasviriy san’at asarlarida (IX-XVII asrlar) nomli II-bo‘lim musiqa risolalari hamda kitob miniatyuralarini o‘z ichiga qamrab olgan. XIX asr oxiri – XX asr boshida O‘rta Osiyo musiqa cholg‘ulari deb ataluvchi III bo‘lim musiqa cholg‘ulari va ularning taomildagi shakllari hamda musiqiy ansambllar, ularning tarkibi va vazifalari haqidagi ma’lumotlar tavsiflagan. A.Petrosyansning “Cholg‘ushunoslik” nomli o‘quv qo‘llanmasi 1990-yil Toshkentda (3-marta) nashr yuzini ko‘rdi. Ushbu kitobda muallif haqida, o‘zbek xalq cholg‘ulari orkestrining rivojlanish tarixi, modernizatsiyalash- tirilgan hamda yangitdan yasalgan cholg‘ular haqida batafsil ma’lumotlar berilgan. Cholg‘ular ovoz tarovatiga ko‘ra klassifikatsiyalashtirilgan va ketma-ketlikda tavsiflangan. Shuningdek, ularning oilalari, har bir cholg‘uning ijro imkoniyati, sozlanishi, tovush ko‘lami hamda ularda ijro etiladigan zarblar haqidagi ma’lumotlar bayon etilgan. Ushbu o‘quv qo‘llanma 6 bobdan iborat bo‘lib, I-bob torli-kamonli, IIbob torli-chertma, III-bob torli-urma, IV-damli, V-bob zarbli cholg‘ularga bag‘ishlangan. VI-bobda zamonaviy o‘zbek xalq cholg‘ulari orkestrlari, turli orkestrlarning tarkiblari bo‘yicha tavsiyalar, orkestr tarkibidagi cholg‘ular diapazoni, partiturada orkestr cholg‘ularning joylashish tartibi, sozandalarni joylashtirish sxemalari, orkestr uchun taxminiy dastur hamda ayrim asarlarning partituralari berilgan. A.Odilovning “O‘zbek xalq cholg‘ularida ijrochilik tarixi” o‘quv qo‘llanmasi 1995-yilda Toshkentda chop ettirilgan bo‘lib, u IV ta katta boblardan iborat. I-bob - qadim zamonlardan XIX asrgacha bo‘lgan davrda o‘zbek xalq cholg‘ularida ijrochilik san’ati, II-bob - XX asr boshlaridan 1945- yilgacha bo‘lgan davrda o‘zbek xalq cholg‘ularida ijrochilik san’ati, III-bob - 1945-1960yillarda o‘zbek xalq cholg‘ularida ijrochilik san’ati, IV-bob - 1960-1990-yillarda o‘zbek xalq

cholg‘ularida ijrochilik deb nomlangan. Bulardan tashqari ushbu qo‘llanmada xalq cholg‘ulari qafedrasi, har bir cholg‘u bo‘yicha sinflarning tashkil etilishi, mohir sozandalar va ko‘rik-tanlovlar haqidagi ma’lumotlar bayon etilgan. A.Lutfullaev va T. Solomonovaning “O‘zbek xalq musiqa cholg‘ulari” nomli o‘quv-uslubiy qo‘llanma 2005-yilda Toshkentda nashr yuzini ko‘rdi. Qo‘llanma II bobdan iborat bo‘lib, II-bob - “O‘zbek xalq cholg‘ularida ijro etishni o‘rgatish maktablari” deb nomlanadi va u zarbli cholg‘ular, damli cholg‘ular, torlikamonli cholg‘ular, torli-chertma cholg‘ular, torli-urma cholg‘ular nomli qismlardan iborat. Ushbu o‘quv-uslubiy qo‘llanma barcha turdagi o‘zbek xalq cholg‘ulari va ulardagi ijrochilik maktablari haqida bebaho ma’lumotlarni o‘zida mujassam etgan. A.Tashmatovaning “Musiqiy cholg‘ular muzeyi Katalogi” 2006-yilda Toshkentda uch (o‘zbek, rus, ingliz) tilda nashr etilgan. Ushbu katalog uch bo‘limdan iborat bo‘lib, birinchi bo‘lim - ilmiy-ishlab chiqarish eksperimental laboratoriyasining tarixiga bag‘ishlangan bo‘lib, unda laboratoriya asoschilari va hozirgi kungacha bo‘lgan ijodiy jarayon yoritilgan. Ikkinchi bo‘limda - an’anaviy hamda hozirgi kunda amaliyotda qo‘llanilayotgan zamonaviy cholg‘ular haqida batafsil ma’lumot berilgan va ular rangli tasvirda namoyon etilgan. Uchinchi bo‘limda - ilk sozgarlar, bugungi kunda faoliyat olib borayotgan malakali ustalar va ularning shogirdlarining hayoti va ijodi haqida ma’lumotlar berilgan. Anvar Lutfullaevning “O‘zbek xalq cholg‘ularida ijrochilik san’ati tarixi” kitobi 2006-yilda Toshkentda nashr ettirilgan bo‘lib, unda mohir changchisozandalar Fahriddin Sodiqov, Ahmad Odilov, Fozil Xarratov, Rustam Ne’matov, Baxtiyor Aliev, Fazilat Shukurova, Tilash Xo‘jamberdiev va Abdusalom Mutalovlarning hayoti va ijodi hamda ularning ijrochilik maktablari yoritilgan. S.Saidiyning “Markaziy Osiyo madaniyatida urma cholg‘ular” nomli o‘quv qo‘llanmasi Toshkentda 2008-yilda nashr ettirilgan. Qo‘llanma III bobdan iborat bo‘lib, I-bob - Urma cholg‘ularning Markaziy Osiyo xalqlari madaniyatidagi o‘rni, II-bob - Urma cholg‘ular ergologiyasi, Urma-zarbli va musiqiy cholg‘ularning umumiy ergologik konstruksiyasi, III-bob - Urma cholg‘ular

ijrochiligida milliy va mahalliy uslublar deb nomlanadi. Ushbu o‘quv qo‘llanmada urma cholg‘ular haqidagi qiziqarli ma’lumotlar bayon etilgan. Shu bilan birga O‘zbekiston davlat konservatoriyasi professor-o‘qituvchilari tomonidan hozirgi kunda amaliyotda qo‘llanilayotgan 14 turdagi maxsus sinflar, ya’ni cholg‘ular bo‘yicha yaratilgan va nashr yuzini ko‘rayotgan o‘quv qo‘llanma va darsliklar ma’lum bir cholg‘uga bag‘ishlangan bo‘lib, ular har bir cholg‘uni batafsil o‘rganishga bag‘ishlangan. Nay, qo‘shnay, chang, qonun, prima rubobi, qashqar rubobi, afg‘on rubobi, dutor, dutor bas, tanbur, doira, g‘ijjak, g‘ijjak alt, qobuz bas cholg‘ulari bo‘yicha chop etilgan adabiyotlar shular jumlasidandir.

O'xshashlar

Qadimgi davr musiqa madaniyati cholg‘ulari

Sharq olimlarining risolalarida musiqani jamiyatda tutgan o‘rni va ahamiyati

O‘zbekistonda xalq cholg‘ulari orkestri ijrochilikning yangi shakli

XIX asrning ikkinchi yarmi XX asr boshlarida cholg‘u musiqasining tutgan o‘rni

Xalq cholg‘ularida ijrochilik san’atining ikki asosiy yo‘nalishda rivojlanishi