Qadimiy mumtoz tokkatalar - Musiqa - Referatlar

Qadimiy mumtoz tokkatalar

Yuklangan vaqt:

04.11.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

5182.05859375 KB

Ko'chirib olish

. Qadimiy mumtoz tokkatalar Jirolamo Freskobaldining fa-major Tokkatasi (1628) kansonalarni ham o‘z ichiga olgan tokkatalarning iIkkinchi kitobiga kiritilgan. Ushbu asarlar I.S.Bax davrigacha bo‘lgan qadimgi italyan tokkatalarining namunasidir. Fa-major Tokkatasi uch qismli reprizali shaklda yozilgan bo‘lib, polifonik rivojlanish usullari va musiqiy material rivojining badihaviy usullarini o‘zida noyob tarzda muvofiqlashtirgan. Talabani Tokkata bilan tanishtirayotib, unda sur’at va dinamik belgilarning yo‘qligiga, o‘lchovning tez-tez almashinuvi va bayon turiga e’tiborni qaratish lozim. Tabiiyki, bularning barchasi pedagog oldiga bir qator vazifalarni qo‘yadi, ularning muvaffaqiyatli yechimi esa asarning teran ijrochilik tahlili va shunga muvofiq ravishda o‘zgacha ijro talqinidadir. Tokkata uchun sur’at tanlash borasida bayonning polifonik uslubiga, erkin kanonik imitatsiyaga e’tiborni qaratish lozim: № 1 MISOL. Boshlang‘ich melodik tuzilma ikkita o‘zaro kontrast unsurlardan tashkil topgan: cho‘zilgan tovush va naqshinkor figuratsion harakatni hosil qiluvchi qisqa cho‘zimlardan. Bunday struktura dastlabki 10 takt davomida kuzatiladi, u nisbatan tugallangan kadentsiyali va cho‘zilgan akkordli mustaqil bo‘limni hosil qiladi. Tokkataning xarakteri barokko musiqasi uslubini aks ettiruvchi harakatli intiluvchan va nafis. Tokkataning ijro sur’ati harakatchan, u qadar tez emas, ammo unchalik sekin ham emas. Bunda o‘rganuvchi uzun va qisqa, qo‘shilgan har bir

tovushni hamda figuratsion hosilalarni yaxshi eshita olishi kerak. 2-misoldan boshlab o‘lchov va faktura almashinuvi yuz beradi. Musiqiy material bayonining komplementar tamoyili turli mavzuli bayon bilan almashinadi: № 2 MISOL. Bu yerda pastki ovoz birmuncha faol, uni alohida o‘rganish uchun qulayroq applikaturani tanlash lozim. O‘rta ovozda e’tiborni punktir ritmga qaratish zarur, uni keskinlashtirmasdan, jarangni yumshatib chalish tavsiya etiladi. O‘lchovning o‘zgarishi ijrochidan agogik erkinlikni talab etadi. Ijroning metroritmik erkinligi qadimgi tokkatadek badihaviy shakllarga xos bo‘lgan cho‘zimdorlikni, to‘xtamni, kichik sekinlashuvni, sur’at tezligini nazarda tutadi. Barokko davri musiqa ijrochiligining yuksak virtuozlilik ifodasi bo‘lgan har ikki qo‘ldagi passajlar alohida qiyinchilik tug‘diradi: № 3 MISOL. Har ikki qo‘ldagi passajlarni birmuncha sekin chalish tavsiya etiladi, shunda ular yaxshiroq ajralib, qo‘llar epchilligi va bilak harakatining egiluvchanligini ilg‘ash imkonini beradi. Passajning affektli ijrosi erkin, badihaviy kadension

akkorddagi to‘xtam bilan amalga oshirilishi zarur. Sur’atning kadension sekinlashuvi asarning musiqiy shaklini yorqinroq ko‘rsatishga yordam beradi. Musiqa shaklini his etishga shuningdek, cho‘zimlarning yiriklashuvi yoki maydalashuvi ham sabab bo‘ladi. Shunday qilib, tokkataning o‘rta qismi cho‘zimlarning yiriklashuvi, o‘lchovning navbatdagi almashinuvi va cho‘zimlarning maydalashuvi bilan boshlanadi: № 4 MISOL. J.Freskobaldining tokkatasi ritmik jihatdan nihoyatda rang-barangdir. Bunda punktirli figuralarni ham, sinkopalangan ritmlarni ham, triollar va duollarning o‘zaro muvofiqlashuvini ham ko‘rish mumkin. Bularning barchasi Tokkataning o‘rta qismida turfa ko‘rinishlarda namoyon etilgan bo‘lib, unda kompozitor musiqa yozuvining polifonik texnikasini ajoyib tarzda namoyish qiladi: bu imitatsiyalar, intonatsion formulalar aylanmasi, rang-barang stretta kombinatsiyalaridir. Asarning reprizasi dinamizatsiyalangan. U metroritmik jihatdan birmuncha erkin bo‘lib, ovozlarining zichlashuvi bilan tavsiflanadi. J.Freskobaldi reprizaga musiqiy rivojni jonlantiruvchi jigasimon lavha kiritadi: № 5 MISOL.

Uni ijro etayotib, jonli, dinamik tokkataviy pulsni ta’kidlab ko‘rsatish, ijroning o‘ta aniqligiga erishish zarur. Tokkataning ifodali ijrosiga ko‘proq puxta o‘ylangan artikulyatsiya orqali erishiladi. J.Freskobaldining tokkatasi ustida ishlash o‘rganuvchining ham texnik, ham ijroviy jihatdan o‘sishiga, uning intellektual rivojlanishiga yordam beradi. Mazkur Tokkatani o‘rganish barokko davri kompozitorlari asarlaridagi cholg‘u shakllarini tafakkur etish imkonini beradi. * * * Qadimgi klavir tokkatalarini o‘zlashtirishda Ditrix Bukstexude (1637-1707) tokkatalari muhim o‘rin tutadi. Uning klavir uchun yozgan tokkatalari yirik virtuoz asarlardandir. Kompozitor o‘z asarlarini tor ma’noda klavir uchun mo‘ljallagan – ya’ni, klavesin, klavikord uchun, va bu ko‘p jihatdan eksperimental ahamiyat kasb etib, ularda kompozitsiyaning turli usullarini qo‘llash erkinligini taqdim etgan. Sol-major tokkatasi qadimgi tokkatalarning oxirgi toifalariga yaqin turadi. U hajmdor uch qismli kompozitsiyaga ega bo‘lib, unda qadimgi syuita qirralarini ko‘rish mumkin, zero, asarning barcha bo‘limlari asosiy sol-major tonalligida yozilgan va ularning har birida o‘sha davrda syuita tarkibiga kirgan u yoki bu qadimgi raqs qirralari kuzatiladi. Tokkatada imitatsion rivoj katta rol o‘ynaydi. Boshlang‘ich akkord – sol-majorning tonika uchtovushligi tinglovchini sozlaydi va harakatga chaqiruv sifatida yangraydi. Bir-birini o‘zaro to‘ldiruvchi, melodiko-garmonik figuratsiyalar o‘yiniga qurilgan pyesaning boshlanishi nihoyatda go‘zal tovush effektini yaratadi:

№ 6 MISOL. Tokkatada sur’at belgilanmagan bo‘lib, bu o‘z navbatida musiqa ijrosining erkin, badihaviy (improvizatsion) xarakteriga ishoradir. Ayni paytda shuni ham hisobga olish joizki, odatda virtuoz xarakterdagi asarlar klassitsizm davrida o‘ta harakatchan sur’atlarda ijro etilgan. Shu bois sur’atni shogirdning imkoniyatlari, uning texnik mahoratidan kelib chiqib, ustoz belgilaydi. O‘rganuvchi musiqiy mazmunni tafakkur eta olishi, barcha imitatsiyalarni tinglay olishi va ularni cholg‘uda “kuylay” olishi uchun sur’at qulay bo‘lmog‘i kerak. Tokkatada mordent ko‘rinishidagi bezaklar ko‘plab uchraydi. Shu sabab dastlab bezaklarsiz, keyin esa nihoyatda yorqin va nafis unsurlar bilan bezovchi fakturaning naqshlar qatlamini qo‘shib ijro etish maqsadga muvofiqdir. Tokkataning o‘rta qismi fugalashgan tuzilmaga ega bo‘lib, uning asosida “o‘n oltitaliklar”ning jimjimador figuratsiyalaridan tarkib topgan ikki taktli musiqiy mavzu yotadi. Ushbu mavzuni tahlil qilayotib, shogird e’tiborini yashirin polifoniya unsurlari va taktning kuchsiz hissalariga to‘g‘ri keladigan mordentlar xarakteriga qaratish zarur. Mordentlar ajralib qolmasligi uchun ularni umumiy harakat kesimida tabiiy va ravon ijro etish lozim: № 7 MISOL.

Tokkataning o‘rta qismi ustida ishlayotib, shogirdga qadimgi polifonik uslubning bitta badiiy obrazini yoritish asosini, musiqa mazmunini belgilab beruvchi bitta mavzu, bitta yadro (negiz)ning ko‘p marotabali takrori asosiga qurilishini tushuntirib berish muhimdir. Bunday turdagi mavzular ijrochilardan avvalambor fikrlash ishini talab etadi-ki, u, ham ritmik, ham intervalli melodik strukturaga erishishga intilishni nazarda tutadi. Mavzuni tahlil etib, uning ko‘p marotabali o‘zgarishlarini kuzatgan shogird intellektual vazifani bajaradi. Fikrlashning faol ishi mos keluvchi hissiyotlar, tuyg‘ular va kayfiyatlar oqimini jalb etadi. Uch ovozli fugalashgan tuzilma figuratsiyalar o‘yini, ovozlar almashinuvi va harakatning umumiy shakliga asoslangan prelyudiyaviy-invension bo‘lim bilan almashinadi: № 8 MISOL. P’yesaning mazkur bo‘limi “o‘n oltitaliklar”ga asoslangan bo‘lib, ular ijroning faol, jonli va aniq xarakteriga ishora qiladi. Ushbu bo‘limni fortepianoda o‘zlashtirayotib, o‘quvchi tovush va ritmning kuychanligi va ravonligiga erishishi lozim. Intonatsion ifodaviylikni his etish va uning bor teranligini tafakkur etgan holda tinglovchiga yetkazish uchun asarni vazmin sur’atda o‘rganish kerak. Musiqiy matn yaxshi o‘zlashtirilgach, sur’atni asta-sekin tezlashtirish mumkin. Musiqiy rivoj tokkataning jiga uslubida yaratilgan yakunlovchi bosqichiga olib keladi. Bunga fakturaning almashinuvi va jigaga xos bo‘lgan “sakkiztaliklar”ning triolli figuratsiyalari ishora qiladi:

№ 9 MISOL “O‘n oltitaliklar”dan “sakkiztaliklar”ning triollariga sezdirmasdan o‘tish lozim, biroq ayni paytda ijrochi rivojlanishning yangi bosqichi, yangi fazasini ko‘rsatib berishi ham muhim. Jiga uslubida yaratilgan Tokkataning yakunlovchi bo‘limi odatda qadimgi klassik syuitaning bezagi bo‘lib, u avvalgi rivojlanishning mantiqiy yakuni sifatida final hissi bilan ijro etilishi lozim. Pyesaning oxirgi beshta taktida D.Bukstexude harakatni “o‘n oltitaliklar” bilan yangilaydi, bu esa olamni optimistik ruhda idrok etib, hayot boqiy harakatining yorug‘, pozitiv obrazini ta’kidlagan holda, asarga uslub birligi va yaxlitligini baxsh etadi. Tokkata ijrochining ham texnik, ham intellektual rivojlanishiga ta’sir ko‘rsatib, uning tafakkurini faollashtiradi, badiiy didi va qadimgi klassik uslub tushunchasini charxlaydi. Tokkataning yakunlovchi bo‘limi figuratsiyalar almashinuvi munosabati bilan alohida e’tibor talab etadi. Bu, “o‘n oltitaliklar”ning muttasil oqimidan so‘ng to‘xtatib bo‘lmaydigandek tuyulgan harakatni vazminlashtirish usuli deyiladi. Triolli bo‘limdan so‘ng, pyesaning oxirgi beshta taktidagi “o‘n oltitaliklar” avvalgi rivojning umumlashmasi sifatida yiriklashtirilib, birmuncha og‘ir va ahamiyatli yangrashi kerak. Umuman olganda Tokkataning fakturasiga uning ijro amaliyoti asoslari singdirilgan. D.Bukstexudening sol-major Tokkatasi avvalgisidan farqli o‘laroq, juda ixcham. Unda uch qismli shaklning chetki qismlaridagi imrovizatsion (badihaviy) asos katta rol o‘ynaydi. D.Bukstexude avvalgi Tokkatadagi kabi sur’atni ko‘rsatmagan, u (sur’at) bu yerda o‘ta harakatchan bo‘lishi kerak. Musiqa xarakteri shijoatli, faol va intiluvchan. Tokkata hayotiy tovush oqimi olamiga olib kiruvchi

birovozli melodik hosila bilan boshlanadi. Bunda ijrochi harakat impulsini ichichidan his etishi va uni ishonch bilan, dadil harakat ila chalishni boshlashi muhim. Bu asnoda o‘ng qo‘ldagi kuy chizig‘ini birinchi taktning to‘rtinchi hissasida chap qo‘lga o‘tkazish juda muhim: № 10 MISOL Tokkataning fakturasi polifonik uslubda. Uchinchi taktda o‘rnatilgan uch ovozli yozuv tuzilmasi ko‘povozli musiqiy matoni tashkil etuvchi ovozlar kontrasti bilan tavsiflanadi. Yuqorgi ovoz “o‘n oltitaliklar”ning faol figuratsion harakati bilan tavsiflanadi, o‘rta ovoz punktir aralashgan “choraktalik” cho‘zimlar bilan harakatlanadi, pastki ovoz esa pedalli fonga monand. Musiqaning kontrastni o‘zida jamlagan bunday ijro qiyinchiligi, unda ifodalangan hislar tarangligi, yuqorigi ovoz intiluvchanligi, go‘yoki bas ovozining davomiyligi va o‘rta ovozdagi “choraktalik” cho‘zimlarning irodali qadamlari bilan vazminlashtiriladi. Sakkizinchi taktga e’tibor qaratish lozim, unda parallel tersiyalar gruppettosi ko‘rinishida bayon etilgan “o‘ttiz ikkitalik” cho‘zimlar mavjud. Bunda kompozitor qisqa notalardan tarkib topgan gruppettosimon figurani chap qo‘l partiyasi boshida paydo bo‘lib, so‘ngra o‘ng qo‘lga o‘tuvchi shiddatli, yuqorilovchi gammasimon harakat impulsi sifatida qo‘llaydi. Shundan so‘ng keluvchi imitatsiyalar va harakatning umumiy shakllarini o‘rganuvchilar odatda sust va bee’tibor ijro etishadi, bu o‘z navbatida zerikarli jarangga olib keladi. Bu yerda o‘quvchi ohanglarni fakturaning turli ovozlariga o‘tishini ifoda etishda dinamik taranglikni tashabbuskorona kuchaytirishga erishishi zarur. Musiqa xarakterini jonli, irodali, egiluvchan va ohangdor ekanligini tushunish juda muhim. Asarning o‘rta qismi kichik fugato ko‘rinishida bo‘lib, xarakter jihatdan shijoatli va faoldir. Fugato mavzusi – ritmik jihatdan aniq bo‘lib, ikki unsurdan

tashkil topadi, binobarin ikkinchisi birinchisining rivoji sanaladi. Ayni paytda D.Bukstexude fugato mavzusining o‘zidayoq musiqiy fikrning faol harakati impulsini beradi: № 11 MISOL Mavzuni mustahkam, to‘yingan tovush bilan, harakatini quvvat ila to‘ldirib, mordentlarni ta’kidlagan holda, mf nyuansida chalish maqsadga muvofiqdir. O‘ng qo‘l partiyasiga o‘tish asnosida mavzu unga jo‘r bo‘luvchi ovozlar bilan boyitilgan holda, birmuncha yorug‘, jarangdor va go‘zal yangrashi lozim. O‘rta qismni ijro etishda shogird oldida applikatura qiyinchiliklari yuzaga keladi, shu bois o‘qituvchi ham applikatura, ham fugato ustida ishlash usulini ko‘rsatib berishi kerak. Fugatodan keyin keluvchi repriza (takror) badihaviy tarzda invensionprelyudiyaviy xarakterda tuzilgan. U “o‘n oltitaliklar”ning yuqorigi registrdan pastkisiga silliq tushuvchi nafis garmonik figuratsiyalarini namoyon etadi. Bu yerda qat’iy ritm va ishonchli iboralar bilan mutanosiblikdagi barcha tovushlarning o‘ta ravon, ilhomlangan xonishiga erishish juda muhim. Figuratsiyaning o‘ng qo‘ldan taktning to‘rtinchi hissasida chap qo‘lga o‘tkazilishi alohida e’tibor talab etadi: № 12 MISOL

Uning qiyinchiligi shundaki, bu yerda jarang ravonligi zarur bo‘lib, figuratsiyalarni o‘ng qo‘ldan chapiga o‘tkazishni sezdirmasdan, harakatning yagona chizig‘i taassurotini qoldirib, amalga oshirish kerak. Bu ijrochidan tovush sifatini tuzatish imkonini beruvchi egiluvchanlikni, yaxshi koordinatsiya va nozik eshitish qobiliyatini talab etadi. Tokkataning kadentsion bo‘limi nihoyatda qiziqarli bo‘lib, u ijrochiga virtuoz mahoratini namoyish etish imkonini beradi. Mazkur kadentsiya, asarga yorqin obrazli kontrast kirituvchi “o‘ttiz ikkitaliklar”ning melodiko-garmonik figuratsiyalari asosida tuzilgan. Kulminatsion bo‘lim hisoblangan - kadentsiyada melodik harakat faolligining kuchayishi yuz beradi: № 13 MISOL Sekvensiyalar taranglikni oshiradi va ijrochi ular dinamikasini ajratib ko‘rsatishi, “o‘ttiz ikkitaliklar” harakatini aralash-quralash, tartibsiz tovushlar oqimiga aylantirmasdan ahamiyatli ravishda tezlashtirishi zarur bo‘ladi. “Yirik cho‘zimlar” pyesani sol-majorda tugallovchi go‘zal kadansli bayonning yakunlovchi toifasini ta’kidlashi bilan taranglik pasayadi. Avvalgi Tokkatada bo‘lganidek, D.Bukstexude bu yerda ham na sur’atni, na dinamik belgilarni ko‘rsatgan, bu esa o‘qituvchiga mazkur vazifani o‘z nuqtai nazariga qarab, to‘liq ado etish vakolatini beradi. Sur’at masalasiga kelsak, yosh o‘qituvchilarni haddan tashqari tez sur’atlardan asrash va ularni harakatchan, biroq o‘ta tezkor bo‘lmagan sur’atlarni ushlashga o‘rgatish lozim. Dinamika borasida o‘qituvchilarga klassitsizm davri cholg‘u musiqasida keng tarqalgan terrasasimon dinamikadan foydalanish tavsiya etiladi. Ayni paytda tuyg‘ular meyori va

musiqani estetik his etishni nazorat qilgan holda, klassitsizm badiiy uslubini buzmasdan, dinamik belgilarni eng xilma-xil ko‘rinishlarida qo‘llash imkoni mavjud. D.Bukstexudening klavir uchun yozgan Tokkatalari o‘qituvchiga ham texnologik, ham badiiy ahamiyatga molik bo‘lgan bir qator vazifalarni amalga oshirish imkonini beradi. * * * Domeniko Skarlattining G-dur Tokkatasi - ilk mumtoz uslubning ajoyib namunasidir. Klavir musiqasi buyuk italyan kompozitori, betakror ijrochi-virtuoz ijodida muhim o‘rin egallagan. D.Skarlatti tomonidan klavir uchun yaratilgan ko‘plab sonata va tokkatalar o‘ziga xos ekzersizlarni, boshqacha qilib aytganda, muallifning tug‘ilajak gomofon uslub sohasi va sonata shaklini yaratishdagi ijodiy eksperimentlari uchun ajoyib baza bo‘lgan mashqlarni namoyon etadi. D.Skarlattining asosan bir qismli bo‘lgan aksariyat klavir sonatalarida qadimgi sonata shakli ustunlik qiladi, faqat kam sonli asarlaridagina to‘liq sonata shakliga ishoralar kuzatiladiki, bu mazkur Tokkatada ham o‘z o‘rniga ega. Ta’kidlash joizki, D.Skarlatti o‘z sonata va tokkatalarini ikki manualli klavesin uchun yozgan, bu esa ularni zamonaviy fortepianoda ijro etishda noqulayliklar tug‘diradi. Ushbu Tokkataga kelsak, u nihoyatda qulay yozilgan bo‘lib, unda qo‘llar kesishuvi va katta masofalarga sakrashlar yo‘q, bu esa janrni o‘rganish uchun aynan uni tanlash joizligini belgilab berdi. Tokkata - kompozitsion jihatdan quyidagicha tuzilgan: ||: A B :|| ||: A 1 B 1 :|| B.P. Yo.P B.P. Yo.P. D-dur G-dur e-moll a-moll Asar “o‘n oltitalik” notalar bir partiyadan boshqasiga muntazam ravishda o‘tib turadigan ikki ovozda bayon etilgan, bu orqali tovush manzarasining o‘ziga

xosligi va rang-barangligiga erishiladi. Ayni paytda bu holat shogird oldiga jarang ravonligi va “o‘n oltitalik” notalarning chap qo‘ldan o‘ng qo‘lga (va aksincha) silliq o‘tishlari bilan bog‘liq murakkab ijrochilik vazifalarini qo‘yadi: № 14 MISOL D.Skarlattining bu “Tokkata”si juda mayin kuychan tovush va yaxshi egiluvchan legatoni talab etadi. Pyesa go‘yo ekspromt tarzda paydo bo‘luvchi virtuoz topilmalarga boy. D.Skarlatti klavir asarlarini o‘tmish davr italyan organ- klavir maktabi kompozitorlarining badiha-prelyudiya toifasidagi asarlari tayyorlab bergan edi. Tokkataning ixtiroviy fakturasida rivojlanishning imitatsiya, kontrapunkt singari ko‘plab polifonik usullari kuzatiladi. Garchi Tokkata ikki qismli bo‘lsa-da, unda rivojlovning tug‘ilish alomatlari kuzatiladi. Pyesaning birinchi qismida ikkita bo‘lim mavjud: bosh va yondosh partiyalar. Bosh partiya asosiy G-dur tonalligida, yondosh partiya esa D-dur dominanta tonalligida yozilgan. Bosh partiya ustida ishlayotib, ijrochilik shtrixlari detalizatsiyasiga e’tibor qaratish zarur, zero, pyesaning ijrosi ilk klassitsizmning estetik tamoyillariga ko‘ra nafislikni, nazokatni talab etadi. “Allegro vivace” sur’ati o‘ta shiddatli bo‘lishi kerak emas, sababi o‘quvchi bunda tovushning kuychanligiga, fakturaning shaffofligi va yengilligiga intilishi lozim. Nota matnida dinamik belgilar juda aniq ko‘rsatilgan, ular ham o‘quvchi nazaridan chetda qolmasligi kerak. Bosh partiya muhiti yorug‘, hayotdan mamnunlik hissi ufurib turgan yagona kayfiyatda bo‘lib, bir registrdan boshqasiga o‘tishlar juda ravon va tabiiy bo‘lishi kerak.

Yondosh partiyada kontrast qirralarni ko‘rsatish muhim, xususan, o‘ng qo‘l partiyasidagi bo‘rttirilgan melodik ovozni. Ushbu mavzuning ijrosi o‘ta aniq artikulyatsiyani talab etadi. D.Skarlatti chap qo‘l partiyasida jo‘rovozning arpedjiolangan toifasidan foydalanadi, nashr muharriri bu yerda pedal qo‘shib chalishni tavsiya etadi: № 15 MISOL. Kompozitor yakunlovchi taktlarda bosh partiyaga xos bo‘lgan fakturani yangilaydi va Tokkataning birinchi qismini D-dur dominanta tonalligida tamomlaydi. Tokkataning ikkinchi qismi rivojlov-repriza. D.Skarlatti pyesaning rivojlov qismida bosh partiya mavzusini yangi detallar, xususan, tremololar kiritib, variatsiyalaydi: № 16 MISOL Mazkur qismdagi melodik va garmonik rivojlanish o‘zining tarangligi va ekspressiyasi bilan ajralib turadi. Rivojlangan fakturada kuy chizig‘i va jo‘rnavoz funksiyalari aniq ajraladi, bunda jo‘rnavoz chap qo‘l partiyasidagi yashirin ikkiovozli unsurlar bilan ta’kidlab ko‘rsatiladi:

№ 17 MISOL. Ushbu fonda kuy ayniqsa o‘ng qo‘l partiyasida erkin va kuychan yangraydi. Yondosh partiya reprizada kichik o‘zgarishlarga uchraydi. U trelsimon figuratsiyalar bilan boyitilib, bayramona yorug‘ kayfiyatni tasdiqlaydi. D.Skarlattining yorqin va virtuoz klavir uslubi F.Mendelson va F.List ijodiga ta’sir ko‘rsatdi, keyinchalik esa italyan klavirchisi yutuqlarini S.Prokofyev ham ijodiy o‘zlashtirdi. * * * XVII asrning atoqli ingliz kompozitori Genri Persellning (1659-1695) A-dur Tokkatasi mazkur janrda yaratilgan qadimiy klavir p`yesasining yorqin namunasidir. G.Persellning klavishli cholg‘ular uchun yozgan asarlarini tavsiflar ekan, ingliz tadqiqotchisi Jek Allen Uestrep shunday ta’kidlaydi: “Ushbu asarlar orasida eng buyugi – bu ijrochidan virtuoz texnikani talab qiluvchi shiddatkor lya- major Tokkatasidir. Biroq u, Persell qalamiga mansubmi, degan savol ochiqligicha qolmoqda. Britaniya muzeyida saqlanayotgan qo‘lyozmalardan birida bu asar muallifligi Mikelanjelo Rossiga tegishli deyiladi, va tan olish kerakki, Tokkata G.Persellning boshqa klavishli cholg‘ular uchun yozgan asarlaridan uslub jihatidan farq qiladi” 1 . Klavir musiqasining tadqiqotchisi Mixail Druskin ushbu asarning kelib chiqishi xususida shunday fikr bildirgan: “Tokkata uzoq vaqt I.S.Baxga 1 Уэстреп Ж. Генри Перселл. Л., 1980, с.183

tegishli deyildi, faqat yaqindagina u qo‘lyozmani o‘zi uchun ko‘chirib olish maqsadida ingliz do‘stlaridan olgani ma’lum bo‘ldi” 2 . Har holda G.Persellga tegishli, deb tan olingan mazkur Tokkata italyancha uslubda yozilgan bo‘lib, I.S.Bax Tokkatalarida uchraydigan besh qismli strukturaga ega. Bu esa uning I.S.Bax tokkata ijodiga ta’siri xususida so‘zlash imkonini beradi, boz ustiga kompozitor asarni puxta o‘rgangan edi. Asarda beshta qism mavjud bo‘lib, uning birinchi bo‘limi tonikadagi mukammal kadentsiya bilan yakunlanadi, keyingi bo‘limlar esa biridan boshqasiga tanaffussiz o‘tadi. Tokkataning besh qismli kompozitsiyasi sxematik jihatdan quyidagicha ko‘rinishga ega: I II III IV V koda Allegro Piu allegro guasi Tempo I Subito piu adajio Tempo I meno mosso A-dur A-dur fis-moll A-dur A-dur A-dur Tokkataning fis-moll bilan boshlanadigan uchinchi qismidan tashqari qolgan barcha qismlari asosiy tonallikda yozilgan, biroq uchinchi qism ham bir qator kichik og‘ishmalar orqali A-dur tonalligiga keladiki, unda keyingi barcha rivojlanishlar kechadi. Tokkata A-dur tonalligini ta’kidlovchi mikroprelyudiyaviy muqaddima bilan boshlanadi. To‘laqonli tonika uchtovushligining davomli jarangidan so‘ng Tokkataning o‘zi vaqt-vaqti bilan figuratsion yozuv ila almashinib turuvchi motorli va zarbli tovush sadolari bilan boshlanadiki, unda G.Persell yozuvning rang-barang ixtiroviy texnikasini namoyon etgan. Tokkatani chalishni boshlayotib, “o‘n oltitalik” cho‘zimdagi pauza (to‘xtam)ni his etish va tovush ravonligiga erishish zarur: № 18 MISOL. 2 Друскин М. Клавирная музыка. Л., 1960, с.125

Pyesada dinamik belgilar va applikatura qo‘yilmagan, shu bois musiqaning uslubi va xarakteriga mos keluvchi dinamik belgilar spektrini belgilash va o‘quvchiga ko‘rsatib berish o‘qituvchi ixtiyoriga havola etilgan. Terrasasimon dinamikani qo‘llash ham mumkin, u klavir musiqasida forte va piano dinamikasiga mos keluvchi ikki klaviatura-manulali klavesinning texnologik qurilma xususiyatlari munosabati bilan qabul qilingan. Tokkataning tovush sadosi mukammal darajada ravon, o‘ta aniq va ayni paytda aloqali bo‘lishi kerak. G.Persell Tokkatasi ustida ishlashning ahamiyatli tomoni - gorizontal, linear tinglashni vertikal ovozlarni tinglash bilan bir vaqtda olib borishdadir. Tokkatani chalar ekan, o‘quvchi gorizontal rivojlanish chizig‘ini his etishi, va ayni paytda garmonik matoni tinglay olishi kerak. O‘qituvchi Tokkata ustida ishlayotib, ijrochiga qadimgi klavir tokkatalarining tuzilish xususiyatlarini tushuntirib berishi, u (o‘quvchi)ning e’tiborini musiqiykonstruktiv asosga qaratishi kerak. Shunday qilib, asarning birinchi bo‘limi qadimgi sonata yoki syuita qismlariga monand tarzda o‘ta aniq yakunlanadi. Tokkataning birinchi qismini yakunlayotib, nota matnidagi ishoralarga muvofiq tarzda mavzuni sekinlashtirish va kadentsiyani nihoyatda bo‘rttirib, ahamiyatli qilib chalish zarur. G.Persell kadentsiyani ritmik jihatdan, asar bo‘limining shaklini ta’kidlagan holda, yiriklashtiradi. Bu yerda jarang to‘laqonli va kuychan bo‘lishi darkor:

№ 19 MISOL. Yakunlovchi tonika akkordini nihoyatda yaxshi eshitish va faqat shundan keyingina pyesaning ikkinchi bo‘limi Piu allegroni ishonch bilan, o‘ta aniq tarzda boshlash lozim. U birovozli ko‘rinishda o‘ng qo‘l partiyasida boshlanadi, ammo bu birovozlikda yashirin ikkiovozlik alomatlari aniq seziladiki, ularni eshita olish va ijro orqali ifodalash, taktning artikulyatsion kuchli hissasini ta’kidlash lozim. Garmonik figuratsiyalarning o‘ng qo‘ldan chapiga o‘tkazish tabiiy bo‘lishi, musiqaning harakatlanayotgan umumiy oqimini buzmasligi kerak. U (oqim) Tokkataning bu bo‘limida birmuncha jonli va intiluvchan bo‘lib qoladi. Tokkataning ikkinchi qismidan uchinchisiga o‘tish alohida e’tibor talab qiladi, u figuratsiyalarning triolli toifasiga xos bo‘lgan jiga xarakterida yozilgan. G.Persell jigaga o‘tishni ritmik chizmalar almashinuvi yordamida, ajoyib tarzda amalga oshiradiki, bu almashinuvlar asnosida “o‘n oltitaliklar” sur’atning tobora sekinlashuvi bilan yangi mazmun ila to‘ldiriladi va “o‘n oltitaliklar” triollariga tabiiy ravishda aylanadi: № 20 MISOL.

E’tirof etish joizki, G.Persell uchinchi qismda juda kam uchraydigan 18/16 o‘lchovini qo‘llaydi. Bu bo‘lim parallel minorda, fis-moll tonalligida boshlanadi, ammo tezlik bilan Tokkataning asosiy tonalligiga qaytadi. Ikkiovozlik ustun bo‘lgan avvalgi bo‘limdan farqli o‘laroq, jigada G.Persell musiqiy matoni uch va to‘rtovozliklardan foydalangan holda, ovozostilar bilan to‘yintiradi. Rivojlanish jarayonida jigada musiqaning tokkataviy xarakteri ta’kidlanadi, Tokkataning to‘rtinchi “Subito piu adajio” qismi boshlanishiga olib keluvchi triollarning ostinatoli figuratsiyalarida jarangning motori va zarbi kuchayadi: № 21 MISOL.

Ushbu bo‘lim musiqasi – lirik tuyg‘ularning shoirona orolchasi nihoyatda ko‘tarinki bo‘lib, kantilenali jarangni, har bir tovushni tinglashni talab etadi. Bu yerda ijrochi nafis akvarel bo‘yoqlarni topa bilishi, fakturaning barcha ovozlarining o‘zaro bog‘liqligini his etishi, Tokkataning beshinchi bo‘limi “Tempo I”ga silliq o‘tuvchi ularning shoirona lirik dialogini yetkazib berish zarurki, unda dastlabki shiddatkor tokkataviy harakat qayta tiklanadi. Tokkata, noan’anaviy tarzda juda shaffof yangrab, asosiy tonallik uchun ladning III pog‘onasi bo‘lgan VI pog‘onaga olib keluvchi mo‘ljallagan dominanta tonalligiga og‘ishma va sur’atni sekinlashtirish orqali tayyorlangan “meno mosso”dagi nafis koda bilan yakunlanadi: № 22 MISOL.

Keyingi garmonik bo‘yoqlar Tokkataga asarning oxirgi uch taktidagi “Adajio”ga tabiiy ravishda quyiluvchi lirik tuyg‘uning maftunkorligi va nozikligini olib kiradi. G.Persellning A-dur Tokkatasi ijrochiga pianinochilik malakasi va badiiy didni rivojlantirishda boy manbani taqdim etadi. Pyesa kontsert-ijrochilik repertuarini yangilash va kengaytirishga intilgan yosh musiqachilar e’tiborini jalb etishi kerak. * * * Atoqli nemis kompozitori I.S.Bax fortepiano Tokkatasi rivojiga beqiyos hissa qo‘shdi. Uning ijodiga yettita klavir Tokkatasi mansub bo‘lib, ulardan beshtasi, ya’ni № 1-d-moll, № 2 - e-moll, № 5 - c-moll, № 4 - D-dur, № 7 - G-dur Veymarda ijod qilingan davrga - 1709-1711 yillarga to‘g‘ri keladi, qolgan ikkitasi № 6 - fis-moll va № 3 - g-moll esa 1720-yilga, ya’ni kompozitor ijodining kechki pallasiga mansub. I.S.Baxning klavir Tokkatalari musiqa san’atining ajoyib qirrasini namoyon etadiki, yosh musiqachilarni u bilan tanishitirish zarur. F.List shunday degan edi: “Shunday musiqa borki, uning o‘zi biz tomon keladi, ammo shunday musiqa borki, biz u tomon boramiz”. I.S.Bax musiqasi keyingisiga mansub, ya’ni biz u tomon borishimiz, unga erishishimiz va uni ijro etishimiz kerak. Anton Rubenshteyn o‘zining fortepiano san’ati tarixi bo‘yicha o‘tkazgan ma’ruzalarida quyidagi so‘zlarni takrorlashni xush ko‘rardi: “Baxni o‘rganing, unga chuqur kirib boring, toki u siz uchun ustoz bo‘lsin” 3 . Konservatoriyada tahsil olar ekan, yosh pianinochi I.S.Bax Tokkatalarining betakror, boy badiiy olamini o‘zi uchun kashf etishi va ulardan hech bo‘lmaganda bittasi bilan tanishib olishi kerak. Kompozitorning har bir Tokkatasi xuddi uning Brandenburg kontsertlari kabi mutlaqo o‘ziga xos bo‘lib, kompozitsiyasi bo‘yicha birortasi boshqasini takrorlamaydi, Tokkatalar mazmunan boy asarlardir. Tashqi 3 Рубинштейн А. Лекции по истории фортепианной литературы. М., 1974, с.36-37

jihatdan yirik bir qismli asarlarni namoyon etuvchi tokkatalar, bir qator bo‘limlarni o‘z ichiga oladi. Bular: kontrast-tarkibli shakllar, kontrast sur’atlar, faktura turlari, obrazli holatlarning almashinuvidir, biroq ular doimo avvalgi barcha rivojlanishlarning umumlashmasi bo‘lgan - tezkor sur’atdagi jonli fuga bilan yakunlanadi. Tokkata bo‘limlari orasida intonatsion, obrazli va b. kabi ko‘plab ichki aloqalar mavjudki, ularni ajratib ko‘rsatish ijrochi uchun maroqli vazifadir. Zero, ular ijrochining ijodiy tafakkuri, fantaziyasi va intellektini rivojlantiradi. I.S.Baxning klavir Tokkatalari musiqiy eshitish qobiliyatining muhim omillari sifatida xizmat qiluvchi melodik va garmonik asosning dinamik muvozanati, gomofonik-garmonik va polifonik tuzilmalarning o‘zaro ta’siri bilan tavsiflanadi. Ularni to‘liq asos bilan kompozitor badiiy obrazlarining o‘ziga xos qomusi, deb atash mumkin. Tokkatalar alohida ovozlarning kuchli faolligi bilan ajralib turadi, bu to‘ldiruvchi ritmika tamoyilidan foydalanish sharofati bilan yuz berib, unda harakat tashabbusi tobora bir ovozdan boshqasiga o‘tib boradi. I.S.Bax Tokkatalari o‘zining fakturaviy rang-barangligi va bayon turining teztez almashinuvi bilan ajralib turadi. Bu ijrochi oldiga murakkab vazifalarni qo‘yib, ifodaviy vositalar va usullarni faollik bilan izlab topishni talab etadi. Tokkatalar fakturasi ko‘p jihatdan barokko davrining yangi tendensiyalarini aks ettirdiki, pirovardida ular, fortepiano yozuvining odatiy formulalarida, ayniqsa vena klassiklarining asarlari, avvalo Motsart va Betxovenda namoyon bo‘ldi. Tokkatalarning klavir yozuvlarida keyingi davrlar fortepiano bayonining bir qator asosiy usullari jamlangan. “Klavirda kuylash”ga ko‘p vaqtini ajratgan I.S.Bax, buni Tokkatalar fakturasida, ayniqsa o‘sha davrda opera ariyasi sifatida qabul qilingan vazmin sur’atli bo‘limlarda aks ettirdi, recitative remarkasi ularning vokal kelib chiqishiga aniq ishora qiladi. I.S.Bax Tokkatalari badihaviy (imprvizatsion) ko‘rinishda bo‘lib, bu Tokkatalarning muqaddima bo‘limlarida yanada yorqin aks ettirilgan. Tuzilishi jihatidan murakkab bo‘lgan Tokkatalar o‘zida cholg‘u kontsert, sonata, syuita kabi janrlar qirralarini jamlaganki, ular tokkatalarga original tarzda singdirilgandir. Tokkatalar xususiyatlari – bu ularning bo‘limlar o‘rtasidagi teran ichki bog‘liqligi, mavzu jihatdan qardoshligidir. Qizig‘i shundaki,

ular asarning birorbir qismidan finalga olingan. Masalan, fis-moll tonalligidagi №6 Tokkatada ikkinchi lavha bevosita final fugasining mavzusini tayyorlab beradi. c- moll tonalligada yozilgan №5 Tokkatada esa birinchi fuga finalda qo‘sh fugaga aylanadi. “Bax”cha Tokkatalar fenomenal polifonik mahoratni namoyish etuvchi barcha polifonik usullar, mavzularning aylanma, kamaytirilgan, orttirilgan ko‘rinishdagi o‘tishlari va kanonik imitatsiyalar bilan boyitilgan. Ushbu usullar shunchalik tabiiy va uyg‘unki, musiqiy bir butunlikning badiiy kesimida ular o‘z holicha ko‘rinmaydi, balki obraz va uning mavzuiy serqirraligini teranlashtirishga yordam beradi. Tokkatalar ovozlarning beqaror tarkibi bilan tavsiflanadi. Tokkatalarda musiqiy matoning nisbiy zichligi yoki bo‘shashganligi ifodaviy ahamiyat kasb etadi, va odatda faktura, bayonning zichligi rivojlanishning kulminatsion fazalarida konsentratsiyalanadi, unda matoning quyuqligi mavzuiy to‘yinganlik bilan muvofiqlashadi. E-moll tonalligida yozilgan №2 Tokkata to‘rt bo‘limni o‘z ichiga olgan strukturasining ixchamligi bilan ajralib turadi. Uning sxematik ko‘rinishi quyidagicha: I II III IV Maestoso a piacere Un poco Allegro Adagio. Quasi recitativo Allegro Fuga Shunisi e’tiborliki, har bir bo‘lim E-dur tonalligida yakunlanadi. Bu Tokkataga qadimiy syuita qirralarini baxsh etadi, undagi barcha qismlar odatda bitta tonallikda yozilgan. Erkin, ixtiyoriy ravishda rivojlanuvchi birinchi bo‘lim Maestoso a piacere ko‘tarinki lirik-falsafiy tuyg‘ular olamini ifodalaydi. Boshlang‘ich motiv yorqin individuallashtirilgan, ifodali bo‘lib, basda bayon etiladi va f nyuansida nihoyatda bo‘rttirilib, tugal ijro qilinadi. Yo‘g‘on erkaklar ovozi sifatida unga ayollar ovozining mayin pastlovchi melodik figuratsiyasi javob beradi: № 23 MISOL.

Dastlabki olti takt erkaklar va ayollar ovozlarining dialogiga qurilgan, hosil bo‘luvchi tokkataviy harakat yana “dialog”ga aylanadi, biroq endi boyitilgan qo‘shimcha ovozlar bilan. Bo‘lim go‘yoki havoda muallaq qotib qolgandek, sokin tarzda E-dur uchtovushligi bilan yakunlanadi. Tokkataning ikkinchi bo‘limi Un poco Allegro – shijoatli faol, polifonik tusda bo‘lib, muqaddima boshlang‘ich motivining xromatizatsiyalashgan unsuridan unib chiqadi va intonatsion hamda ritmik o‘zgarishlarga uchraydi. Ushbu bo‘limning polifonik fakturasini tushunib olish uchun, uni batafsil tahlil qilib, bosh va ikkinchi darajali, jo‘r bo‘luvchi ovozlarni ajratib olish lozim. Iboralar, nota matnida ko‘rsatilgan, bosh tovushdanoq ijro etish lozim bo‘lgan ligalar, bezaklar alohida e’tibor talab qiladi: № 24 MISOL. Shuni hisobga olish kerakki, kuy chizig‘idagi melizmlar ijrosining tezligi ushbu musiqa xarakteriga bog‘liq. Ushbu bo‘lim ijrosining murakkabligi shundaki, barcha ovozlar mutlaqo har xil funksiyalarga ega bo‘lib, o‘zlarining intonatsion tuzilishi bo‘yicha ham turlichadir. Shunday qilib, o‘zaro zich bog‘langan uchta yuqorigi ovoz, muqaddimaning mavzuiy materialini erkin, va shijoat bilan rivojlantiradi, ayni

paytda bas ajratib qo‘yilgan, go‘yoki izolyatsiyalangandek. Uning intonatsion- ritmik o‘ziga xosligi jo‘rnavozning odatiy qirralarini namoyon etadi, bu esa mos keluvchi dinamikani, pastki ovoz kuy chizig‘ini yiriklashtirib berishni talab etadi. Ovozlar o‘rtasidagi bunday dinamik kontrast I.S.Baxning klavir uslubiga xos bo‘lib, klavesin dinamikasidan keluvchi tarixiy asosga ega. Klavesinlar ikkita klaviatura manulali bo‘lgan: bittasi forte tovushini, boshqasi esa pianoni sadolantirishga mo‘ljallangan. Klaviaturalar almashinuvi odatda kadanslardan so‘ng, uzoq davom etuvchi pauzalar va fermatalar vaqtida yuz berganki, bu mazkur Tokkataning dinamik va kompozitsion tomonlarida o‘z aksini topgan. Asarning uchinchi bo‘limi Adagio. Quasi recitativo tinglovchida hayratomuz taassurot qoldiradi. I.S.Baxning Quasi recitativo ko‘rsatmasi musiqaning vokal tabiatini, uning alohida ifodaviyligini ta’kidlaydi. Ushbu bo‘lim musiqasi ham intonatsion, ham fakturaviy jihatdan birinchi bo‘limga yaqin bo‘lib, ko‘tarinki, iltijoli holat ifodasidir: № 25 MISOL. Musiqaning elegik xarakteri motivlarning o‘zaro bir-birini to‘ldiruvchi dialogini hosil qiluvchi pastga yo‘nalgan figuratsiyalar bilan ta’kidlanadi. Bunda talaba e’tiborini motivlarning dialogik aloqasiga, ular ohanglarining egiluvchanligi va rang-barangligiga qaratish zarur. Bularning barchasini ijroda ifoda etish uchun har bir motiv chegarasini, uning mustaqilligini his etishni xotirada mustahkamlash juda muhimdir. Har bir motivni tinglash, va uni ravon kuychan tovush bilan chalish foydalidir. 4-taktda uzun melodik oqimda alohida ifodali motiv va iboralarni farqlash lozim, buning natijasida ijro yanada mazmunli va ta’sirchan bo‘ladi. Shu yo‘l bilan

polifoniya qiyinchiliklaridan biri – uning muttasil oquvchanligi bartaraf etiladi. Shu bilan birga bo‘linishlar ustidagi ish, motivlardan tashkil topgan uzun melodik tuzilma talaffuzining yaxlitligini buzib qo‘ymasligi kerak. 8-taktda rivojlanish E- dur sakkizovozli akkordiga olib keladiki, u o‘ta salmoqli va to‘laqonli, garmonik jihatdan mukammal yangrashi kerak. f nyuansidagi “choraktalik” pauzadan so‘ng birdaniga yorqin kontrast olib kiruvchi tokkataviy ostinatoli hosilalar yangraydi: № 26 MISOL. Bu tokkatali orolcha kollaj tasavvurini uyg‘otmasligi kerak, uni katta did bilan, nihoyatda ifodali qilib chalish, trelsimon ko‘rinishda oltitovushli akkordga olib kelish va fermatadan so‘ng musiqaning badihaviy (improvizatsion) oqimini davom ettirish lozim. Mazkur bo‘limning keyingi rivojlanishida I.S.Bax figuratsiyalarning rangbarang turlaridan foydalanadi va bularning barchasini yorug‘ E-durda yakunlaydi. Tokkataning to‘rtinchi bo‘limi Allegro o‘z tuzilishi bilan fugani namoyon etadi. Fuga mavzusi hajman 4 taktni egallaydi. U “o‘n oltitaliklar” melodik- garmonik figuratsiyalarning umumiy shakllari asosida tuzilgan bo‘lib, o‘zida yashirin ikkiovozlik unsurlarini jamlagan: № 27 MISOL.

Fugadagi ovozlarning boshlanish tartibi quyidagicha: T_______________ T_____________________ T____________ Javob aniq, mavzuning ikkinchi va uchinchi o‘tishi orasida bir taktli intermediya mavjud. Mavzuning xarakteri tokkataviy harakatga monand shiddatli, intiluvchan va bir qadar motorlidir. Fugadagi polifonik rivoj mutlaqo erkin, uning o‘rta bo‘limida invensiya toifasidagi ikkiovozli faktura ustunlik qiladi va faqat Tokkataning oxiriga kelib faktura zichlashadi, unda kompozitor harakatni sezilarli ravishda kengaytirib, musiqaning tantanavor xarakterini unga bayramona qo‘ng‘iroqlar jarangi imitatsiyasini kiritish hisobiga kuchaytiradi: № 28 MISOL.

Oxirgi uch takt birinchi bo‘limning intonatsion materialini umumlashtiradi. Tokkatani ulug‘vor Grave sakkiztovushli E-dur akkordining ko‘tarinki jarangi bilan yakunlaydi. Shunday qilib, № 2 Tokkata e-moll qadimiy klavir tokkatalari yaratuvchisi bo‘lgan - I.S.Baxning ijodiy laboratoriyasiga kirish imkonini beradi. Ushbu asar uslubi o‘zining ajabtovur birligi, yuksak go‘zalligi va mazmunining mumtozona aniqligi bilan ajralib turadi. Mazkur asar ustidagi ishning umumiy yo‘nalishi talabaning tashabbusi va mustaqilligi, shuningdek tinglash qobiliyatining talabchanligi va ijodiy tasavvuridan kelib chiqishi kerak. Pedagogning vazifasi – o‘quvchi ishini I.S.Bax uslubini tushunishga va kompozitor musiqasi bilan ruhiy aloqani topishga yo‘naltirishdir. Ana shundagina natija ishonarli bo‘ladi va maqsadga erishiladi. №7 Tokkata G-dur – I.S.Baxning eng yorqin sahifalaridan biridir. U juda ixcham bo‘lib, talabaga o‘z musiqasining go‘zal tovush olamini ochish imkonini beradi. Tokkata uchta bo‘limdan iborat uch qismli kompozitsiyaga ega: chetki qismlari tez sur’atda, o‘rtaliq esa vazmin: I II III Allegro Adajio Allegro

Tokkataning birinchi bo‘limi pog‘onama-pog‘ona pastlovchi melodik harakat bilan boshlanadi. I.S.Baxda tezkor notalar harakati odatda melodik xarakterga ega bo‘lib, aksariyat vaziyatlarda bunday kuy chizig‘i pog‘onama- pog‘ona pastlovchi harakatni namoyon etadi: № 29 MISOL. Bunday turdagi passajni chalayotib, uning harakati uchun tayanch nuqtalarni topa bilish zarur, hammasini bir xil chalish mumkin emas. Musiqiy ibora muayyan tayanch nuqtaga intilayotganini tinglovchi his etishi zarur. Ijro tafakkur etilgan bo‘lishi kerak. Birinchi nota g² ni uzoq cho‘zib yubormaslik lozim. Kuyni o‘ng qo‘ldan chapiga o‘tkazish, nihoyatda silliqlik bilan, sezdirmasdan amalga oshiriladi. 3- va 4-taktlarda pastlovchi kuy chizig‘i yiriklashib, akkordlar ko‘rinishida bayon etiladiki, ular keng va ko‘tarinki ruhda yangrashi joiz. Bu akkordli majmua jonli va ifodali bo‘lishi kerak. Mazkur vaziyatda musiqiy rivoj mantiqi bir vaqtning o‘zida ikki koordinat bo‘yicha taqsimlanadi: ya’ni, darhol ikki holatni qayd etadi – melodik (chiziq) va garmonik (akkord)ni. Shu bilan birga faktura egiluvchanligi va harakatchanligiga erishiladi. 5- va 6-taktlarda jarangning tembr go‘zalligiga sabab bo‘luvchi kontrapunkt usuliga e’tibor qaratish zarur. Allegroning keyingi barcha rivojlanishlari Tokkataning boshlanishida ma’lum bo‘lgan mana shu uchta

koordinatlarga asoslanadi. I.S.Bax fakturani zichlash va bo‘shashtirish usulini, fakturaviy o‘zgarishlarni ajratib ko‘rsatuvchi registr kontrastlari va dinamik qaramaqarshiliklarni mahorat bilan qo‘llaydi. Natijada Tokkata ushbu bo‘limining dramaturgik istiqboli dinamikasini ta’minlaydi. Asarning o‘rta bo‘limi Adajio parallel minorda yozilgan. Ushbu qism musiqasi tuyg‘ularning alohida ko‘tarinkiligi va ilhombaxshligi bilan ajralib turadi. Adajioni polifonik matoning har bir ovoziga quloq tutgan holda ravon, diqqatni jamlab, e’tibor bilan ijro qilish lozim: № 30 MISOL. Adajio qismi I.S.Bax tomonidan yozuvning o‘tkir polifonik texnikasini qo‘llash orqali yozilgan: bu - imitatsiyalar, kanonik sekvensiyalar, motivlar aylanmasi va kombinatorika. Bunda musiqiy ifoda ekspressiyasini kuchaytiruvchi pastlovchi xromatik yurishlar va ko‘tariluvchi yurishlar muhim ifodaviy ahamiyatga ega. Ushbu bo‘lim xotimasida alohida vazminlik va ijro ahamiyatini talab etuvchi con discrezione ko‘rsatmasiga e’tibor qaratish lozim. Majorli dominantadagi yakun nihoyatda ifodali va yorug‘ yangraydi. Tokkataning uchinchi qismi Allegro fuga shaklida yozilgan. Fuga mavzusi uch taktli hajmda bo‘lib, bir nechta unsurlardan tashkil topgan. Birinchisi – sitsiliana ritmini eslatuvchi, individuallashtirilgan, ikkinchi unsur “o‘n oltitaliklar”ning bir maromli ritmik chizmasiga asoslangan, bunda shuningdek, to‘ldiruvchili sakramalar toifasi va garmonik figuratsiyalarga olib keluvchi katta sekunda tomon ko‘tariluvchi ifodali yurish mavjud:

№ 31 MISOL. Mavzu xarakteri shiddatli, intiluvchan, birmuncha raqssimon va skersiosimon. Fugadagi ovozlarning boshlanish chizmasi quyidagicha: T_______________________ T___________________ T_______________ Bu yerda tonal javob bo‘lib, mavzuning ikkinchi o‘tishidan so‘ng bir taktli intermediya keladi. Mavzuning har bir unsuri turli xil modifikatsiyalarga uchrab, polifonik birikmalarni hosil qilgan holda, boshqa unsurlar bilan o‘zaro ta’sirga kirishadi. I.S.Bax butun fuga davomida asosan uchovozli polifonik tuzilmani saqlaydi. Talabaning fuga ustidagi ishini yo‘naltirayotib, uning e’tiborini uch ovoz mutanosibligiga qaratish kerak: bu - o‘z harakatida irodali va shiddatli bo‘lgan yagona badiiy obraz unsurlarining yaxlit o‘zaro ta’siridir. Ijrochining vazifasi – barcha ovozlari o‘zaro bog‘langan fuganing yaxlit tovush obrazini yaratishdir. Fuganing ritmi ham kam bo‘lmagan murakkablikni namoyon etadi. Agar o‘rganuvchi mavzuda punktir figuratsiya va pulsli “o‘n oltitaliklar”ni his etsa, u holda bu unga mavzuda yashiringan butun ritmik zaryadni ifoda etishda ko‘mak beradi. Tokkataning tafakkur etilgan yaxlit ijro shakli talaba intellektini rivojlantirishga, fikrlash doirasini kengaytirishga yordam beradi. I.S.Bax tokkatalarini o‘rganish – bu yosh musiqachilarning texnik va ijrochilik mahoratini takomillashtirish tomon yo‘l ekanligi shubhasizdir.

* * * I.S.Baxning №1 Tokkatasi d-moll hajmdor kompozitsiyani namoyon etadi, uning shaklini kontrast-tarkibli, deya belgilash mumkin. Asarda sur’at va obrazli kontrast tamoyili bo‘yicha birin-ketin keluvchi beshta bo‘lim mavjud. Tokkataning sxematik strukturasini quyidagicha ifodalash mumkin: I II III IV V Allegro imrovisando Adajio espessivo Allegretto energico Adajio Allegro-Fuga Tokkataning birinchi bo‘limi Allegro imrovisando badihaviy muqaddima xarakterida bo‘lib, unda asarning boshlanishi go‘yoki cholg‘uni sinab, uning imkoniyatlarini baholayotgan musiqachining mashqini yodga soladi. Asarning boshlanishi erkin, kuychan, belgilar bilan ko‘rsatilgan notalar artikulyatsiyasini ta’kidlangan holda, teran to‘laqonli tovush bilan chalinadi: № 32 MISOL. 8-taktda fakturaning keskin o‘zgarishi yuz beradi: melodik passajlar garmonik vertikal strukturalar va polifonik unsurlar bilan almashinadi. Taktning birinchi va uchinchi hissalaridagi organ-oktavali bas d-moll tonikasini 4 takt davomida ta’kidlaydi, shundan so‘ng Tokkataning birinchi qismini yorqin, effektli- kontsert ruhida yakunlovchi badihaviy harakat yangilanadi. Mazkur bo‘lim ustida ishlashda musiqiy rivoj mantiqini tafakkur etish va ushbu nihoyatda ifodali musiqa

sadosini tinglovchiga yetkazib berish uchun go‘zal ifoda vositalarini topish muhimdir. Asarning ikkinchi bo‘limi Adajio espessivo ravon, nafis harakatli fusunkor qadimiy raqs ruhida yaratilgan: № 33 MISOL. Unda musiqaning nozik elegik xarakterini ta’kidlovchi bezaklar, qisqa motivlarning imitatsiyalari va pastlovchi xromatizmlar muhim ifodaviy rol o‘ynaydi. Ushbu qism ijrosi alohida ko‘tarinkilikni, tantanavorlik va legato egiluvchanligini talab etadi. Nafis, nazokatli raqs kutilmaganda go‘yoki ochiq derazaga yopirilib kirgan shamol singari bo‘ronli Presto bilan almashinadi. Kaleydoskopik tarzda almashinuvchi figuratsion hosilalardan iborat bu shiddatli oqim birdan, fermataga borib urilgandek tinchib qoladi, shundan so‘ng voqealar rivojining keyingi bosqichi boshlanadi. Uchinchi bo‘lim Allegretto energico yetarlicha rivojlantirilgan bo‘lib, u harakatchan energiyali xarakterda yozilgan. Uning fakturasi imitatsion usullarga boy, polifonik tusda. Ushbu bo‘limni ochib beruvchi mavzu faol intonatsion harakatli va oktava parvozli, yorqin individuallashtirilgan qiyofaga ega: № 34 MISOL.

Mazkur bo‘limda rivojlanish dinamikasi go‘yo boshlang‘ich mavzudan unib chiqqan va yangi mavzuiy hosilalarga olib keluvchi hamda murakkab polifonik birikmalar, imitatsiyalar, kontrapunktlarni o‘ziga jalb etgan musiqiy materialning muntazam ravishda yangilanib turishi evaziga amalga oshiriladi. Ushbu bo‘limni ovozlar bo‘ylab, ularni juftlagan holda, masalan, ikkita chetki ovozni, o‘rta va yuqorigi ovozlardan birini, ularning mutanosibligiga quloq tutib o‘rganish tavsiya etiladi. Alohida ovozlarning qo‘shilmasi yaxshi o‘zlashtirilgach, kuy chiziqlarining tugalligi, iboralar va birmuncha yirik tuzilmalarning o‘ylangan ijrosiga erishgan holda, barcha ovozlarni birlashtirishga o‘tish mumkin. Mazkur bo‘lim cholg‘uning butun diapazonini qamrovchi go‘zal melodik-garmonik figuratsiyalar o‘yiniga qurilgan va ulug‘vor Largamente bilan tamomlanadigan badihaviy tuzilmali virtuoz kadentsiya bilan yakunlanadi. Tokkataning to‘rtinchi bo‘limi Adajio boshqa bo‘limlardan farqli o‘laroq, Bdur parallel majorda boshlanadi va xarakter jihatdan yuqorigi hamda pastki ovozlarning o‘zaro almashinib kelishiga asoslangan cholg‘u duetini eslatadi. Mazkur bo‘limning badihaviy muqaddimasi kontsert-virtuoz xarakterda: № 35 MISOL. U tinglovchini duetning boshlanishiga tayyorlaydi. Dolente remarkasi musiqaning nozik, nolali xarakteriga ishora qiladi va o‘ta kuychan, ilhomli ijroni talab etadi. Xuddi avvalgi “Adajio espessivo”da bo‘lganidek, ushbu bo‘lim oxirida ham Presto “o‘n oltitaliklar”ning o‘ynoqi oqimi bilan birdan bostirib keladi va bo‘limni dominanta garmoniyasida yakunlaydi. Tokkataning beshinchi bo‘limi Allegro – eng hajmdor bo‘lib, u avvalgi barcha rivojlanishlarning umumlashmasidir. Kompozitor uni fuga deb ataydi. Fuga

mavzusi Tokkataning uchinchi bo‘limi mavzusidan unib chiqadi. Bunga faol ko‘tariluvchi oktavali sakrama ishora qiladi: № 36 MISOL. Rivojlanish musiqa yozuvining imitatsion texnikasi va ovozlarning erkin tarkibi asosida qurilgan. Ikki ovozli tuzilma uch ovozli, ba’zan esa to‘rt ovozli rivojning alohida fazalariga singdirilish hisobiga boyitiladi. Fuga nomdosh majordagi obrazning pozitiv pafosini tasdiqlovchi shiddatli koda bilan yakunlanadi. Shunday qilib, I.S.Baxning d-moll №1 Tokkatasi talabani buyuk kompozitor tomonidan individual tarzda talqin etilgan mumtoz janr bilan tanishtirish imkonini beradi. Mazkur asar o‘zida syuita qirralarini jamlagan bo‘lib, boz ustiga uning to‘rtinchi bo‘limdan tashqari barcha qismlari bitta tonallikda yozilgan. To‘rtinchi bo‘lim ham garchi B-dur tonalligida boshlansa-da, baribir d-moll tonalligida yakunlanadi. Raqsboplik ustun bo‘lgan qadimgi mumtoz syuitalardan farqli o‘laroq, ushbu asar qismlarining asosida ham allemando, kuranta, sarabanda, jiga singari raqslar yotadi. I.S.Baxning mazkur Tokkatasida raqssimon asos syuitadagidek aniq namoyon bo‘lmaydi va bunda birinchi planga har bir bo‘limga o‘ziga xos ma’no kiritgan badihaviy asos chiqadi. U asarning og‘ir sur’atli qismlarini Prestoning kutilmagan hislar oqimi bilan, tezkor uchinchi qismni esa Largamente bilan yakunlaydi. Kompozitsiyaning turkumiyligi shu lahzalar orqali tekislab yuboriladi, xuddi faktura turli ko‘rinishlarining tez-tez almashinuvi singari: bular badihaviypassajli, polifoniyalashtirilgan, invension, gomofon- garmonik. Fakturaviy almashinuvlarning tashqi keskinligiga qaramay, Tokkata o‘zining teran ichki uslubiy yaxlitligi, intonatsion umumiyliligi va tonal barqarorligi bilan ajralib turadi.

Pog‘onama-pog‘ona melodik harakatdan unib chiqib, oktavali yuqorilama sakrashlarga olib keluvchi intonatsion mavzuiy modellar asosida I.S.Bax rangbaranglikning birligiga erishadi. Tokkataning aynan yuqorilovchi oktavali sakramadan boshlanishi va oktava intervalining asar birinchi bo‘limida qat’iyat bilan ta’kidlanishi ham ramziy ma’noga ega. Tokkata ustida ishlash talabaning hajmdor, majmuaviy tafakkurini rivojlantirishga, yirik kompozitsiyani qamray olishga, polifonik uslubni o‘rganishiga yordam beradi. Pedagog talabaga mazkur asardagi musiqiy rivoj qonuniyatlarini tushuntirib berishi, uni to‘liq chalib ko‘rsatishi va talabaning tinglagan musiqasi xususidagi fikrlarini bilib olishi shart. Tokkatani o‘rganish jarayonida applikaturani, sur’at va dinamik sarhadlarni, pedalizatsiyani aniqlab olish juda muhim. Tokkatada legato tovush sadolantiruvchi asosiy usul sifatida muhim ifodaviy ahamiyatga ega. U nihoyatda egiluvchan bo‘lishi, talabani tovush madaniyatiga, tugal iboralarni eshita olishga, nozik musiqiy tinglash qobiliyatini rivojlantirishga o‘rgatishi kerak. Tokkatada boshqa ifodaviy vositalar singari fermatalar ham talaygina. Klavesin uchun fermata ma’nosining asardagi katta ahamiyati bir tomondan, klavesin dinamikasining spetsifikasida, zero ikki manualli klavesinda klaviaturalarning o‘zgarishi odatda kadanslardan so‘ng, davomli pauza (to‘xtam) va fermatalar vaqtida yuz beradi. Boshqa tomondan, fermatalar ma’no funksiyasi tinglovchi diqqatini birorbir musiqiy fikrning yakunlanganligi bilan bog‘liq, alohida holatlarga qaratishdan iboratdir. Shu ma’noda talabaga musiqa ham xuddi nutq singari diqqatni jalb etuvchi pauzalar va ohanglarga ega ekanligini tushuntirish lozim. Shuningdek, I.S.Bax Tokkatasida ham ritorik asos o‘zining yorqin ifodasini topgan. Deklamatsion holatlar, nutq ifodaviyligi mazkur Tokkatada rang-barang ko‘rinishlarda namoyon bo‘ladiki, buni ijrochi tafakkur etib ko‘rishi lozim. 2-MUSIQIY KROSSVORD

“Qadimiy mumtoz tokkatalar” krossvordi 2. 1. 2 . SAVOLLAR: Gorizontal bo‘yicha: Vertikal bo‘yicha: 1. Buyuk italyan kompozitori Skarlattining ismi qanday? 2. I.S.Baxning klavir tokkatalari haqida - “Shunday musiqa borki, uning o‘zi biz tomon keladi, ammo shunday musiqa borki, biz u tomon boramiz” 1. Qadimgi klavir tokkatalarini yaratgan, 1637-1707 yillarda yashab ijod qilgan kompozitor Bukstexude ismini bilasizmi? 2. 1659-1695 yillarda yashab ijod qilgan - XVII asrning atoqli ingliz kompozitori Persellning ismi nima?

degan buyuk kompozitor kim?

Foydalanish uchun tavsiya etilgan adabiyotlar ro‘yxati 1. Sh.Zakirova. O‘zbekiston kompozitorlarining fortepiano uchun asarlari. – T., «O’zbekiston». 2010. 2. X.Azimov. Fortepiano darsligi. – T., “O‘qituvchi”. 1971. 3. Г.Мушель. 24 прелюдии и фуги. – M., 1978. 4. М.Клименти. Избранные произведения. – M.: МузГиз, 1962. 5. К.Черни Школа беглости. – M., “Музыка”, 1982. 6. И.Мартинов. Морис Равель. –М., 1979. 7. И. Нестьев. Сергей Прокофьев. –М., 1957. 8. M.Otajonov. “Guldasta”. – T., 2004. 9. D.Zakirova. “O, yalli-yallo”. Fortepiano uchun asarlar. – T., 2008.

O'xshashlar

Tokkata janrining yaratilish va rivojlanish tarixidan

Tokkata ustida ishlash bo‘yicha qisqacha uslubiy tavsiyalar

O’zbek mumtoz musiqasi va uning xususiyatlari

An’anaviy xonandalik kuylash maktabi shakllari

Torli-mizrobli musiqa asboblar guruhi