O‘zbekiston kompozitorlari ijodida tokkata - Musiqa - Referatlar

O‘zbekiston kompozitorlari ijodida tokkata

Yuklangan vaqt:

04.11.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

2855.744140625 KB

Ko'chirib olish

O‘zbekiston kompozitorlari ijodida tokkata B.Nadejdin qalamiga mansub Tokkata (1948) – nafis miniatyura bo‘lib, o‘zbek fortepiano pyesasining mazkur janrda yaratilgan ilk namunalaridan biridir. Uning muallifi – mo‘tabar pedagog, bu miniatyurani yosh o‘zbek musiqachilarini ijrochilik san’atiga jalb etish, ya’ni instruktiv maqsadda yaratgan. Pyesada o‘zbek milliy koloriti yorqin ifodalangan. Pyesaning miksolidiy ladi unga yorqin milliy rang bergan. Diatonik asosdagi lad o‘zgaruvchanligi butun pyesa davomida sezilib turadi. Tokkataning boshlanishiyoq g‘ayrioddiy bo‘lib, u “fa” miksolidiy dominantasidagi kvinta ohangdoshligidan boshlanadi, yakun ham shunga muvofiq tarzda kvarta ohangdoshligi bilan tugallanadi, bu esa pyesaga beqaror (mavhum) lad (biladavost) qirralaridan darak beradi. Butun miniatyura yashirin polifoniya alomatlari kuzatilgan ikkiovozli tuzilmaga qurilgan: № 90 MISOL. Stakkato va ostinatoli ritmik tashkilotni ijro etish usullari tokkatalilikni ta’kidlab ko‘rsatadi. G’ayrioddiy tovush mutanosibliklari, kvarta va kvintalar ketmaketligi, va ayniqsa kvintalar parallelizmi o‘zining originalligi bilan e’tiborni tortuvchi, nihoyatda o‘ziga xos jarangni hosil qiladi. Bu ayniqsa miniatyuraning o‘rta qismida seziladi, unda kompozitor tovushlarning kvintali va kvartali mutanosibliklarini o‘zaro almashtirib beradi:

№ 91 MISOL. Pyesada dinamik belgilar juda aniq ko‘rsatilgan bo‘lib, ularga talaba e’tibor qaratishi va ularning ijrosiga erishishi lozim. Tokkataning “p” dan “ ff”gacha bo‘lgan dinamik profili, puxta ishlov berishni talab qiluvchi dinamikaning ichki sarhadlarini ham o‘zida mujassam etishi kerak. Ixcham hajmiga qaramay Tokkata o‘zida bir qator qiyinchiliklarni jamlaganki, ularni o‘zlashtirish musiqachining texnik va musiqiy rivojlanishiga yordam beradi. Tokkata ustida ishlash musiqachi qo‘llarining yaxshi postanovkasini mustahkamlashga, qattiq stakkatoni ishlab chiqishga, barmoqlar texnikasi aniqligiga va dinamik sarhadlarni his etishga ko‘maklashadi. Tokkata ustida ishlashni kvartali, kvintali va boshqa g‘ayrioddiy mutanosibliklarga, musiqaning o‘ziga xos lad jamlanmasiga quloq tutib, og‘ir sur’atda boshlash kerak va uni tobora tezlashtirib, yakunda Vivogacha yetkazish lozim. B.Nadejdinning kashf etilgan miniatyurasi lad tafakkurini rivojlantiradi va yosh pianinochilarni o‘zbek tokkata janri bilan tanishtiradi. O‘quvchilarning obrazli tafakkurini rivojlantirish uchun ushbu miniatyuraga mos keluvchi sharq she’riyati miniatyurasi bo‘lmish - Navoiy, Bobur, Ҳ ofiz, Nodira kabi atoqli shoirlarning g‘azal, muhammas yoki ruboiylarini, yohud talaba xohishiga qarab boshqa bir shoir asarini tanlash kabi topshiriqni berish foydalidir. * * * Xayri Izomov ijodiga mansub Tokkata (1948) – o‘zbek fortepiano tokkatasining mumtoz namunasidir. Yarim asrdan ziyod vaqt o‘tibdi hamki, u o‘zining maftunkorligini yo‘qotmay, hayotga yangidan-yangi ijrochilik talqinlarini chorlamoqda. Ushbu asarda milliy o‘ziga xoslik va kompozitor musiqiy fikri bayonining aniq mumtoz shakllari o‘zaro uyg‘unlashgan. Kontrast toifali o‘rtaliqqa

ega uch qismli shakl, lad o‘zgaruvchanligi, virtuoz fortepiano fakturasi, ko‘zga tashlanuvchi effekt, yutuqlarga muhtoj bo‘lmagan yuksak badiiy mazmun – pyesaning mazkur barcha qirralari uning ajoyib umrboqiyligi va bizning davrimizda ham talab darajasida ekanligidan dalolat beradi. Shunisi muhimki, X.Izomov tokkata janri talqiniga o‘zicha, o‘ta individual tarzda yondashdi: ya’ni, u turli milliy maktablar kompozitorlarining ijodi, xususan K.Cherni, R.Shuman, S.Prokofyev tokkatalarida bu janrning rivojlantirilish tajribalarini hisobga olib, mazkur janrda yangi ifodaviy imkoniyatlarni ochib berdi va pianinochilarga juda qiziqarli bo‘lgan musiqiy materialni taqdim etdi. X.Izomov tokkatasi ustida ishlayotib, pedagog avvalo, uning nooddiyligiga, milliy o‘ziga xosligi va boy ifoda vositalariga ishora qilishi lozim. P`yesaning boshlanishiyoq g‘ayrioddiy: tabiiy si-bemol minor o‘zining go‘zal lad koloriti, dutor ijro spetsifikasiga taqlid qiluvchi kvarta-kvintali parallelizmlari, yumshoq plagal garmoniyasi, tabiiy lad diatonikasi va serjilo forshlaglari bilan e’tiborlidir. Pianinochining vazifasi – o‘zining doston ijrosini muqaddimali prologlardan boshlovchi xalq baxshilari ijro amaliyotidan olingan lahzalarni o‘zida jamlagan muqaddimaning qahrli epik koloritini yetkazib berishdir. Allegro commado kompozitorlik ko‘rsatmasiga e’tiborni qaratish lozim. U ijrochiga sur’atni shiddat bilan tortib ketuvchi o‘ta tezkor sur’at olmaslikni aytib turadi. Ҳ arakat bir maromli epik bo‘lmog‘i, musiqa “r” nyuansida go‘yoki zamonlar qa’ridan eshitilib, biz zamondoshlarga yaqinlashmog‘i kerak. Shu bois tokkataning boshlanishini sirli ko‘rinishda, tinglovchini asta-sekin pyesaning mazmun intrigasiga jalb etgan holda, jarang kuchini tobora oshirib ijro etish lozim: № 92 MISOL.

Qo‘llar harakatining o‘zaro kesishuvi orqali ijro etiladigan martellat faktura pianinochidan harakat epchilligi va egiluvchanlikni talab etadi. Klavishlarga teginish nihoyatda batartib, birmuncha tikanli bo‘lishi, klavishlar tubini his etgan holda, barmoqlar uchi bilan chalish kerak. Oltinchi taktdan tovush sadolanishi o‘zgaradi: ligalar, chap qo‘l partiyasida pauzalar nafasi paydo bo‘ladi. Garmonik bo‘yoqlarni ajratib ko‘rsatuvchi pedalizatsiya qo‘shiladi. Eshitish qobiliyati nazorat qiladigan to‘g‘ri pedal tavsiya etiladi. Musiqiy til ifodaviyligini kuchaytiruvchi garmonik bo‘yoqlar, alteratsiyalar almashinuvini eshita olish juda muhim. O‘ninchi taktda pyesa asosiy mavzusining boshlanishini bo‘rttiribroq ko‘rsatish uchun jarang kuchini “r”gacha pasaytirish va sur’atni biroz sekinlashtirish lozim. “Tempo I! ko‘rsatmasi boshlang‘ich sur’atni qayta tiklashni talab etadi, bu asnoda asosiy diqqat-e’tiborni o‘ng qo‘l partiyasidagi ohangdor kuyga qaratib, uning ifodaviyligi va kuychanligini ta’kidlash joiz: № 93 MISOL. Mazkur mavzu ijrosining qiyinchiligi, uning tembr bo‘yoqlaridadir, ular pedalizatsiya bilan ta’kidlangan, oberton qo‘shimcha tovushlar jarangini boyituvchi forshlaglar va registrli kontrastlarni kuchaytiradi. Bu yerda nota matnida aniq ko‘rsatilgan artikulyatsiya va iboralar alohida e’tibor talab qiladi.

Variatsiyalanish hisobiga fakturaning tobora murakkablashib borishi pianinochidan fakturaning barcha unsurlariga zargarona puxta ishlov berishni va virtuoz mahoratni talab etadi. Pyesaning o‘rta qismi Allegrettoda lad koloriti yorug‘lashib, tiniq qo‘shiqsimon- lirik mavzu paydo bo‘ladi: № 94 MISOL. Uni kompozitor turli fakturaviy yoritmalarda, tonal bo‘yoqlarda mohirona ko‘rsatib beradi va bu asnoda dinamik belgilarni ham o‘zgartirib boradi. Ushbu mavzuning ijrosi pianinochidan juda yaxshi badiiy did, fantaziya va romantik tuyg‘ularni talab etadi. Xromatizmlarga alohida e’tibor qaratish, tonal bo‘yoqlar va modulyatsion o‘tishlarni eshita olish lozim. Repriza boshlanishidan avval, musiqiy shakl bo‘limlarini yorqinroq ko‘rsatish uchun shuningdek, sur’atni biroz sekinlashtirish lozim. Reprizada musiqiy shakl mumtozligini, uning barqarorligi va turg‘unligini ta’kidlagan holda, boshlang‘ich sur’at va harakat xarakterini qayta tiklash lozim. Tokkata o‘ta yorqin va effektli tarzda yakunlanadi. Mazkur pyesa ustida ishlash ijrochi artistizmini rivojlantirishga yordam beradi. * * *

G.Mushel ijodiga mansub Tokkata (1950) mazkur janrda yaratilgan eng yorqin namunalardan biridir. Fortepiano sinfi bo‘yicha malakali mutaxassis Lev Oborin qo‘lida tahsil olgan kompozitor-pianinochi tomonidan yozilgan bu asar, pianinochilik mahoratini har tomonlama namoyon qilib, ijrochiga tembr tovush go‘zalligining betakror imkoniyatlarini ochib beradi. Tokkata o‘zining aniqligi va mantiqiyligi, musiqiy fikrlar bayonining originalligi, shuningdek, yangi garmonik ifoda vositalariga boyligi hamda ritmik topilmalari bilan ajralib turadi. Bu pyesa haqli ravishda ijrochi va tinglovchilar muhabbatini qozongan. U yorqin milliy o‘ziga xosligi bilan ta’riflanadi. Ushbu tokkatada G. Mushel o‘zbek xalq musiqasiga tayangan holda, o‘zbekona qirralarni ovro‘pacha kasbiy an’analar, xususan fransuz impressionistik maktabi an’analari bilan mohirona uyg‘unlashtirgan. Rondosimon qirralarga ega, o‘z negizi bilan fransuz musiqa an’analari, xususan Ramo, Kuperenlarning klavesin uchun yozilgan asarlari an’analariga borib taqaladigan asarning shakli ham juda original. G.Mushel tokkatasining shakllantirilishida rondo, uch qismli shakl, shuningdek, XX asr kompozitorlari ijodida rivojlanish olgan ritmik ostinatolilik kabi musiqiy material tashkilotining mumtoz tamoyillari o‘zaro ta’sirga kirishgan. Tokkata shakli sxemasini quyidagicha ifodalash mumkin: A B A B1 A D-dur, e-moll D-dur, fis-moll D-dur D-dur-fis-moll-es miksolidiy D-dur Mazkur tokkatada lad va garmonik detallar hamda ritmik ostinatolilikda namoyon bo‘luvchi dinamika ajoyib tarzda o‘zaro ta’sirga kirishadi. Talaba bilan ushbu asar ustida ishlayotib o‘qituvchi uning tuzilish xususiyatlariga, kompozitsion strukturalarining originalligiga e’tiborni qaratishi lozim. Shunday qilib, pyesaning boshlang‘ich tuzilmasi simmetriya tamoyili bo‘yicha tashkil etilgan: 1takt + 2takt + 1takt:

№ 95 MISOL. Harakatning tokkataviy toifasiga miksolidiy bo‘yog‘iga ega bo‘lgan melodik jihatdan ravon, tugal to‘lqinsimon harakat qo‘shiladi. Bu individual shtrix asarga nafaqat yorqin milliy rang beradi, balki keyingi musiqiy rivojlanishning impulsi ham sanaladi. Mazkur unsurda rivojlanishning juda muhim bir omili kuzatiladi – bu ikki hissalilikning uch hissalilikka singdirilishi bilan bog‘liq metroritmik omildir. 9taktdan boshlab rivojlanishga polimetrik omil qo‘shiladi: o‘ng qo‘l partiyasida – uch hissalilik, chap qo‘l partiyasida esa – uch hissali harakat inersiyasini buzib yuboruvchi ikki hissalilikdir. Tokkata o‘zida martellato, mayda passajli texnika, gammasimon, arpedjiolangan passajlar, siniq oktavalar, repetitsiyalar kabi texnikaning turli ko‘rinishlarini muvofiqlashtirishi nuqtai nazaridan muayyan qiyinchilikni namoyon etadi. Bunda martellato ustida ishlash alohida e’tibor talab qiladi: Presto sur’atidagi qo‘llar almashinuvini og‘ir sur’atda, qattiq va kuchli barmoqlar bilan, sur’atni tobora tezlashtirib ishlash kerak. Muallif tomonidan nota matnida ko‘rsatilgan garmonik pedalni qo‘llagan holda, har bir tovushning o‘ta aniq, artikulyatsion jihatdan bo‘rttirilgan talaffuziga erishish lozim. 9-12 taktlardagi yuqorilovchi va pastlovchi harakatning ravon melodik to‘lqinini ijro etishda bilak harakatlarini qo‘llab, egiluvchan legatoga erishish lozim. Kichik crescendo va diminuendo nota matnidagi vilkalar < > bilan mutanosiblikda ijrochiga tovush bo‘yoqlarining rang-barangligini yetkazib berish hamda musiqaga jonli nafas baxsh etishda yordam beradi. 10-taktdagi yashirin ikkiovozlikni eshitish juda muhim. Chap qo‘l partiyasida bu yerda o‘ta aniq va bir maromli jo‘rnavoz juda zarur. 9-taktdagi pauza (to‘xtam)ga e’tibor qaratish lozim: qo‘lning ko‘tarilish paytida pauzadan keyingi birinchi notaga urg‘u berib chalish tavsiya etilmaydi.

13taktda kuchli hissadagi urg‘uni artikulsion jihatdan juda aniq va yorqin tarzda ta’kidlash hamda pastlovchi kvintali ohangni tovushning umumiy oqimidan ajratib ko‘rsatish kerak. Tokkatada original lad ranglarini, garmoniyaning almashinuvini ko‘rsatib berish juda muhim. Major va minor bilan bir qatorda G.Mushel o‘zbek monodiyasi qonuniyatlariga tayangan holda, boshqa ladlardan ham foydalanadi. Kompozitor bu yerda doyra jarangiga taqlid qilib, o‘zbek cholg‘u an’analari xususiyatlarini katta badiiy did bilan ifodalaydi. Pyesada milliy koloritni kuchaytiruvchi, musiqiy materialning erkin rivojlanishida namoyon bo‘luvchi badihaviy asos kuzatiladi. Tokkataning nota matnini batafsil o‘zlashtirish o‘rganuvchining tanishishanglash qobiliyatini rivojlantiradi. Masalan, talabaning e’tiborini pyesaning quyidagi parchasiga qaratish zarur, unda kompozitor poliritmik ifoda vositalarini ajoyib tarzda muvofiqlashtiradi: № 96 MISOL. G.Mushel p`yesaning bu parchasida rang-barang ijrochilik namunalarini qo‘llaydi: bular legato, stakkato, urg‘ular, uzun va qisqa ligalardir. Ushbu shtrixlarning Presto sur’ati va ff nyuansida bajarilishi yetarlicha murakkablikka ega bo‘lgan ijrochilik vazifasini namoyon etadiki, uni o‘qituvchi talaba oldiga qo‘yishi va uning amalga oshirilishiga erishishi shart. G.Mushel Tokkatasi musiqiy ifoda vositalari doirasida qiziqarli topilmalarga boyki, ularga o‘qituvchi o‘quvchining e’tiborini qaratishi kerak. Xususan, pyesaning asosiy mavzusi es-miksolidiy ladida yorqin yangragan lavha shu jumlaga kiradi.

Ushbu mavzu jarangining samaradorligiga uning tayyorgarligi sabab, ya’ni mavzuning miksolidiy rangida paydo bo‘lishidan avval fakturaning yuqorgi qatlamida, sakkiz takt davomida faol, tobora ko‘tarilib boruvchi oktavali harakat keladi. Bunda ijrochining vazifasi – ushbu intiluvchan harakatni ko‘rsatib berishdir, shundagina mavzuning es-miksolidiy ladida paydo bo‘lishi tinglovchida juda yorqin taassurot qoldiradi: № 97 MISOL. Bu yerda registr omili ham muhim musiqiy ifoda vositasi sanaladi, zero yuqorgi registrdan pastkisiga o‘tish yangi tovush bo‘yoqlarini izlab topish imkonini beradi. Dinamik rivoj pyesaning kulminatsion fazasiga olib keladi; u reprizaga o‘tish va uning boshlanishiga to‘g‘ri keladi. Bu yerda kompozitor tokkataviy oqimga o‘zining go‘zal garmoniyasi bilan yangilik olib kiruvchi yuqorilovchi arpedjiolangan passajlarni qo‘shadi: № 98 MISOL.

Ularning ijrosi yorqinlik, erkinlik, har bir taktda garmonik bo‘yoqlarning almashinuvini his etishni talab qiladi. Tokkataning reprizasi o‘ta dinamik tusda bo‘lib, nota matnining yangi unsurlariga boydir. Bu yerda asosiy mavzu f nyuansida, pastki registrda yangraydi, bu esa unga salmoq va umumlashtiruvchi ahamiyat baxsh etadi: № 99 MISOL. Reprizadagi keyingi rivojlanishni piano subitodan f va ff gacha bo‘lgan tovush dinamikasining keskin kontrastlari, turfa xil fakturaviy komponentlar, tokkataviy bayon va martellato bilan o‘zaro almashinib keluvchi melodik va garmonik figuratsiyalar o‘zida jamlagan. Asar juda effektli tarzda, dinamik tusda, bo‘ronli arpedjiolangan virtuoz passaj bilan yakunlanadi. G.Mushel Tokkatasi ijrochining musiqiy qobiliyati, emotsionalligi va artistizmini rivojlantirishda juda foydalidir. Uning materiali asosida o‘qituvchi texnik, ijrochilik, kognitiv, artistizm kabi bir qator muhim vazifalarni hal etishi mumkin. Kontsert dasturlarining bezagi bo‘lgan G.Mushel Tokkatasi har bir pianinochi repertuaridan munosib o‘rin egallashi kerak. * * * B.Giyenkoning Etyud-tokkatasi, etyud va tokkataning o‘ziga xos sintezini namoyon etadi. Ayni paytda bu asarda etyudning muayyan texnik vazifalari va badiiy janr spetsifikasiga hamda tokkata janridan kelib chiquvchi badiiy impulslarga erishish kabi instruktiv maqsadlar o‘zaro qo‘shiladi. Mazkur pyesa yorqin temperamenti va milliy xarakteri bilan ajralib turadi. Etyud-tokkatada B.Giyenko kompozitorlik ijodiyotidagi bosh tamoyil o‘z aksini topgan – bu o‘zbek milliy musiqasi tembrlari imitatsiyasida ifodalanuvchi musiqaning o‘ziga xos

betakror o‘zbekona xarakteridir. B.Giyenko pyesasining birinchi taktlaridanoq, fortepiano musiqasi vositalarida yorqin ifodalangan o‘zbekona milliy xarakter seziladi. Kompozitor kvarta-kvintali intervalli majmualarni muvaffaqiyatli qo‘llab, o‘zbek milliy koloritini juda yorqin va ta’sirli yetkazib bera olgan. O‘zi dutorni ajoyib chala olgan B.Giyenko dutorning ikki ovozli tamoyilini fortepiano fakturasiga o‘tkazadi: № 100 MISOL. Kvartali va kvintali hosilalar, o‘zbek xalq raqslarining jonli va shiddatli usullari Etyud-tokkatada yorqin badiiy umumlashmaga ega bo‘lgan. Pyesaning lad tashkilotiga e’tibor qaratish lozim, unda “Re” miksolidiy asosida tabiiy-lad tashkiloti yotadi. B.Giyenkoning Etyud-tokkatasi avvalo, fortepiano ifoda vositalarining boy milliy-o‘ziga xos majmuasi va ko‘plab pianinochilik usullarining izchil qo‘llanilganligi bilan ajralib turadi. Etyud-tokkata ustida ishlash pozitsiyaviylikka va kvarta-kvintali strukturaga tayanish asosida klaviaturani barqaror boshqarishga yordam beradi. Etyud-tokkata ijrochidan tokkataviylikka xos bo‘lgan o‘ng va chap qo‘llarning bir maromli almashinuvi tamoyiliga mustahkam tayanishni talab etadi. Fortepiano fakturasida qo‘sh notalarning mavjudligi barmoq texnikasini mustahkamlashga yo‘naltirilgan bo‘lib, bu etyud janrining muayyan texnik parametrlarni ishlab chiqish bilan belgilanuvchi alohida imtiyozidir. Etyud-tokkata ustida ishlayotib taktlarning kuchli va nisbatan kuchli hissalarini ajratib ko‘rsatuvchi urg‘ularga e’tibor qaratish muhimdir. Bu tokkata harakatining umumiy bir maromliligini ta’minlaydi.

O‘ng qo‘l partiyasidagi tersiyaviy izchillik va nota matnida aniq yozilgan iboralar, qisqa ligalarning paydo bo‘lishi alohida e’tibor talab qiladi: № 101 MISOL. Bu bo‘lim musiqiy rivojning keyingi bosqichiga o‘tish bo‘lib, unda kompozitor diapazonning keng qamrovi va ifoda vositalarining yorqinligiga erishadi va musiqiy rivojning yangi pog‘onasiga ko‘tariladi: № 102 MISOL. Bu yerda ijrochidan keng qamrovli tovush istiqboli, f nyuansidagi to‘yingan tovush, basning relefli chizig‘ini yorqin forshlaglar va punktirlilikning aniq chizig‘i orqali yaxshilab ko‘rsatish talab etadi. Dinamik rivojning pyesa kulminatsion fazasi tomon tobora ko‘tarilishini ko‘rsatish muhim, u keng qamrovli diapazondagi jarangning zichlashuvi va dinamikaning kuchayishi bilan tavsiflanadi. B.Giyenko Etyud-tokkataning kulminatsion bo‘limida, o‘ng qo‘l

partiyasida kuy bayonining oktavali tamoyilini va davomli bas oktavalari asosidagi chap qo‘l partiyasi jo‘rligining sinkopalangan akkordlarini qo‘llaydi: № 103 MISOL. Ushbu kulminatsion bo‘limni nihoyatda keng, ohangdor tarzda, kuy asosining tantanasini ta’kidlagan holda ijro etish lozim. Va nihoyat, musiqaning barcha bosib o‘tgan rivojlanish yo‘llari yakunida u (musiqa), monodik fenomen sifatida o‘zining birlamchi ko‘rinishiga ega bo‘ladi. Kuyning oktavali unisson bilan ikkilantirilgan kulminatsion jarangi virtuoz tokkatali pastlovchi passaj va dominanta bekati bilan yakunlanib, undan so‘ng repriza boshlanadi: № 104 MISOL. O‘rta qismdan reprizaga o‘tish puxta ishlov berilgan va yuksak badiiy saviyada amalga oshirilgan bo‘lishi kerak. Muallifning accelerando ko‘rsatmasi ham badiiy didni namoyon etishni, passajlar ijrosida sustkashlikdan qochishni talab etadi. Allegro molto sur’atidagi repriza, pyesaning birinchi qismiga nisbatan sezilarli ravishda o‘zgartirilgan. U rivojlanish natijalarini o‘ziga singdirib, o‘rta qism

unsurlari, xususan tersiyaviy majmualar va bas ovozining chizig‘i bilan boyitilgan. Repriza jarangi zich, to‘yingan va juda go‘zal bo‘lishi lozim. B.Giyenko Etyud-tokkatasi ustida ishlash, pianinochi uchun zarur bo‘lgan obrazli- emotsional idrokka, musiqiy til, musiqiy eshitish qobiliyati va xotirani tarbiyalashga asoslangan musiqiy tafakkurni shakllantirish kabi bir qator pedagogik vazifalarni yechish imkonini beradi. B.Giyenko asos sifatida tokkata fakturasini olib, uni turli ko‘rinishlarga transformatsiyalaydi, variatsiyalaydi va yangi unsurlar bilan boyitadi. Variatsiyalash, miksolidiy ladi, kvartali, kvintali va tersiyaviy garmoniyalar, xalq monodiyasini fortepiano vositalari bilan sadolantirish, sadolantirish usullarini xalq cholg‘ularida ijro etish – bularning barchasi o‘zbek tokkata janrini yangi qirralar bilan boyitdi. Mazkur pyesadagi eng qiyin yechimli vazifa – bu zarur ritmik egiluvchanlikka erishishdir. Ritm ustidagi ish, asarning obrazli mazmunini yoritish bilan bog‘liq masalani ham chetlab o‘tmasligi kerak. Etyud-tokkata pianinochilik malakalarini rivojlantirish va o‘zbek milliy fortepiano uslubiga erishishda yordam beradi. * * * Sovet Varelas qalamiga mansub Tokkatina (1970) – o‘zining qat’iyat ila tanlangan ifoda vositalari bilan ajralib turuvchi nafis, nazokatli miniatyuradir. U oddiy uch qismli shaklda yozilgan bo‘lib, qiziqarli ijrochilik detallarini o‘zida jamlagan va ularni amalga oshirishda mahorat talab qiladigan yagona fakturada berilgan. Fakturasi nihoyatda shaffof bo‘lishiga qaramay, pyesaning ijrosi yetarli darajada qiyin bo‘lib, o‘qituvchi oldida bir qator vazifalar yuzaga keladiki, ularni mazkur asar ustida o‘quvchi bilan ishlash jarayonida hal etishi kerak bo‘ladi. Tokkatina musiqasining xarakteri shiddatli, intiluvchan. Nota matnida mayda detallarning mo‘lligi va tezkor sur’atda qo‘llarning doimiy almashinuvi ijrochining muntazam ravishdagi e’tiborini talab qiladi. Pyesaning musiqasi yorqin milliy bo‘lib, o‘zbek xalq cholg‘ulari va dutor ijrosiga xos bo‘lgan kvarta ohandoshiligiga taqlid qiladi.

Tokkatina aynan undan boshlandi. Tabiiy lad garmoniyasi o‘zbek milliy koloritini ta’kidlaydi. Asarning musiqiy fakturasi rivojlanishning uchta chizig‘idan tashkil topgan: yuqori ovozdagi alohida cho‘zilgan tovushlar o‘rta qismda melodik chiziqqa aylanib ketadi. Fakturaning o‘rta qismi – martellat fon, tokkataviy asos. Pastki ovozda kompozitor tomonidan liga bilan ajratilgan ifodali ohanglar paydo bo‘ladiki, ular mos ravishda yumshoq kuychan ovozni talab etadi: № 105 MISOL. O‘qituvchi o‘quvchi e’tiborini nota matnidagi u tafakkur etishi va eshita olishi lozim bo‘lgan unsurlarga qaratishi kerak. Pyesaning boshlanishini o‘ta ishonch bilan, yorqin f nyuansida, qattiq va aniq tovush bilan, yuqorgi ovoz hamda pastki ovozdagi melodik ohanglarni bo‘rttirgan holda ijro etish lozim. 5 va 6-taktlardagi urg‘ular va dinamik belgilarga e’tibor qaratish lozim. Yuqorgi registrga o‘tishda jarang birmuncha yumshoq va nozik bo‘lib, u o‘rta qismga olib keladi. Yuqorilovchi kvartalar zanjiriga qulay applikaturani tanlangan holda puxta ishlov berish va uncha katta bo‘lmagan crescendodan so‘ng o‘rta qismni p nyuansida boshlash zarur: № 106 MISOL. Bu yerdagi asosiy ijrochilik vazifasi – nay cholg‘usi jarangini o‘xshatuvchi yuqorigi ovozning melodik chizig‘ini olib borishdir. “O‘n oltitaliklar”ning parvozli

figurachalari juda jarangdor, yengil, parvozchan, yuqorgi ovoz tomon harakatlanib yangrashi lozim. Paydo bo‘luvchi xromatizmlar musiqaning o‘ynoqi xarakterini go‘zal tarzda ifodalaydi. Kulminatsiya vaqtida esa rivojga yuqorgi registrga intiluvchi va “o‘n oltitaliklar”ning yarqiroq figurachalari bilan yakunlanuvchi kichik sekundali ohangdoshlarning sho‘x passajlari yorib kiradi: № 107 MISOL. Kulminatsiya musiqiy rivojga yangi, shaffof ranglar olib kiradi va uni juda yorqin va dinamik tarzda ko‘rsatib berish lozim bo‘ladi. Barmoqlar yig‘ilgan, yumaloq ko‘rinishda bo‘lishi kerak, sekundalar barmoqlarning uchi bilan, juda o‘tkir va ayni paytda qattiq hamda ritmik jihatdan aniq chalinadi. Kulminatsiyadan so‘ng taranglikning pasayishi, pastki registrga o‘tish yuz beradi va repriza boshlanadi. Uning xususiyati shundaki, u dinamik jihatdan birinchi qismga qarama-qarshidir. Agar birinchi qismda dinamik reja fdan pgacha bo‘lsa, reprizada esa aksincha, dinamik reja pdan fgacha qurilgan. Bu birinchi qism takroriga yangi qirralar olib kirish va Tokkatinani yorqin hamda effektli tarzda yakunlash imkonini beradi. S.Varelas Tokkatinasi ustida ishlash o‘quvchilarning musiqiy eshitish qobiliyatini rivojlantirishda, eng nozik sarhadlarga e’tibor qaratish va nota matnining alohida mayda tafsilotlariga puxta ishlovda foydalidir. Bundan tashqari u qo‘llarning harakat koordinatsiyasi ko‘nikmalarini ishlab chiqishda, shuningdek, tezkor sur’at sharoitlarida bir registrdan boshqasiga o‘tishda klaviatura bo‘ylar erkin harakatlanish imkonini beradi. Tokkatinani vazmin sur’atda, qattiq barmoqlar bilan, tiniq tovush orqali, ritmik jihatdan aniq ko‘rinishda o‘rganish tavsiya etiladi. Yuqorgi ovozdagi melodik chiziqni alohida, uning ifodaviyligi va mazmunini o‘zlashtirgan holda, chalish foydalidir. Tokkatina o‘rganuvchida artistizm va fantaziya hissini rivojlantirishga yordam beradi.

* * * Sayfi Jalil qalamiga mansub Tokkata (1974) virtuoz plandagi effektli kontsert pyesasini namoyon etadi. U yorqin, sho‘x bayramona kayfiyatli bo‘lib, tinglovchi qalbini yarqiroq, kamalaksimon tovushlarining shiddatli oqimi bilan zabt etadi. Tokkata ham tovush balandligi, ham ritmik jihatdan rivojining izchilligi va ravonligi bilan ajralib turadi. Bu unga katta ohangdorlik baxsh etadi – kompozitor go‘yoki tokkataviylikning energiya zahiralarini ozod etib, unga harakatning birmuncha keng tarmog‘ini beradi. Tokkataviy impulsning intiluvchan bosimi pyesani ochib beradi: № 108 MISOL. Presto sur’ati, f nyuansi, martellato eguale mualliflik ko‘rsatmasi ijrochidan katta va kuchli “staccato”ni, tekis va aniq tovush sadosini talab etadi. Ikki qo‘l partiyalari o‘rtasida taqsimlangan tovushlarning ijro usuli dastlab og‘ir sur’atda, so‘ngra esa asta tezlashtirilib “Presto”gacha yetkazilib, puxta ishlanishi lozim. Sayfi Jalil tokkatani ushbu janrni go‘zallik borasida boyitish uchun passajfiorituralar bilan to‘yintirgan. Melodik naqshlar bilan bezatilgan tokkata juda ekspressiv va go‘zal yangraydi. Pyesaning fortepiano matosi boy sharqona parcha matolaridan tikilgan bayramona liboslarga o‘xshaydi va nafis bezakli ranglarning tovlanishidan iboratdek tuyuladi. Tokkata fakturasi chang yoki qonun torlarining haddan ziyodligini yodga soluvchi faktura sachramalari bilan ajratib ko‘rsatiladi.

14taktda fakturaning yangilanishi yuz beradi, u zichlashib, rivojlanishning yangi fazasiga ko‘tariladi: № 109 MISOL. Sonare belgisi ijrochini birmuncha jarangdor, to‘yingan, ammo qattiq bo‘lmagan, yumshoq va to‘yingan tembrli ovozni qo‘llashga tayyorlaydi. Obrazliemotsional muhit raqsbop va qo‘shiqbop asosning kiritilishi evaziga boyitiladi. Tokkataviy mavzuiylikning faol ishlov berilgan transformatsiya usullari, badiyhaviylikka, musiqaning erkin va xotirjam oqimiga olib keladi. Tokkata ritmikasi birmuncha rang-barang tus olib, ichki dinamika bilan to‘ldiriladi. Vazn-usul (metroritm) o‘zgarishlari, ¾ o‘lchovining almashinuvi musiqiy rivojga raqsbop asos yangiligini kiritadi, bu esa uni motorli xarakterdagi tokkatalardan farqlaydi. 21-taktdan e’tiboran musiqiy rivojning to‘xtovsiz kulminatsiyaga olib boruvchi yangi fazasi boshlanadi. Yuqorgi ovozda figuratsion jo‘rnavozlik bilan qurshalgan ohangdor kuy paydo bo‘ladi: № 110 MISOL. Fortepiano fakturasi polifonik tus oladi: unda uchta qatlam aniq ajraladiki, ijrochi ularni tafakkur eta olishi va tinglay olishi kerak. Buning uchun fakturaning har birini alohida chalish, so‘ngra esa bularning barchasini qo‘shib ijro etish zarur. Bu

asnoda yuqorgi qatlam nihoyatda bo‘rttirilib, ifodali tarzda yangrashi lozim. Cantando mualliflik belgisi ijrochidan o‘ta kuychan va egiluvchan tovush sadosini talab etadi. Pyesaning ushbu bo‘limida legato ustida ishlash davomida kuy yo‘llarining keng boshqaruviga erishish zarur. Dinamikaga ham e’tibor qaratish lozim. Melodik to‘lqinni “p” nyuansidan boshlash va jarang kuchini tobora oshirish lozim, u yuqorgi registrda juda yorqin va yarqiroq ko‘rinishda bo‘lishi kerak. Bunda kuy fakturaning boshqa qatlamlaridagi tokkata ovozlari ustida go‘yoki suzib yuradi va yanada yuqoriga ko‘tarilib, rivojlanishning kulminatsion fazasiga olib keladi. Kompozitorning con ko‘rsatmasi kulminatsiyaning yorqinligini va temperamentini ta’kidlaydi, unda tokkataviylik o‘z huquqlariga qat’iyat bilan kirishadi. O‘ng qo‘l partiyasidagi akkordlar juda mustahkam, silliq aniq yangrashi lozim, o‘ng va chap qo‘llar almashinuvi musiqiy harakatning yagona oqimini hosil qilishi kerak. Tokkataviylikdan ohanglashtirilgan fakturaga o‘tishni nihoyatda tabiiy, silliq ko‘rinishda, umumiy muttasil tovush oqimini buzmasdan amalga oshirish lozim. Bu ijrochidan mahorat talab etadi. Muttasil tokkatali harakat kichik kadentsiyani yodga soluvchi badihaviy passajlar orqali ajratib ko‘rsatiladi. Animato belgisi ilhomlanish zaruratiga ishora qiladi, lekin bu asarni xohlagan sur’atda chalish degani emas. Fakturaning har bir detali, har bir garmonik figuratsiya ijrochi tomonidan yaxshi tinglanishi va his etilishi kerak. Ushbu minikadentsiyadagi dinamik rivoj “p”dan “ff”gacha bo‘lgan tovush kuchayishini nazarda tutadi. Virtuoz, arpedjiolangan passajlarni tovush yo‘nalishining ravonligiga, ijro go‘zalligiga erishgan holda legato ko‘rinishda chalish zarur. Asar xotimasida tokkatali harakatning badihaviy, arpedjiolangan harakat bilan qo‘shilib ketishi yuz beradi. U yakunda brilliantga o‘xshash yarqiroq, cholg‘uning butun klaviaturasi bo‘ylab chalinadigan ko‘tariluvchi glissando bilan tamomlanadi. Ushbu passaj juda effektli va ko‘zga tashlanuvchan bo‘lib, ijrochidan puxta ishlov berishni talab etadi, boisi u shunchaki chalinmay, butun rivojlanish yakuni sifatida ijro etilishi kerak. Buning uchun mazkur passajni ijrochilik mahorati virtuoz pafosining tasdig‘i sifatida ruhan tafakkur etib olish zarur.

Sayfi Jalil tokkatasining fortepiano uslubi tokkata va yozuv ohanglashtirilgan tuzilmasining sintezi sifatida tavsiflanadi. Bu ijrochi oldiga ham texnik, ham ifodaviy, ham cholg‘uning tembrli-koloristik imkoniyatlarini boshqarish mahorati borasida yuksak talablarni qo‘yadi. Tokkata ustida ishlash yosh pianinochilarning ijrochilik mahoratini rivojlantirishga yordam berib, ularning zamonaviy fortepiano tokkatasi xususidagi tasavvurlarini kengaytiradi. * * * D.Saydaminovaning Tokkatinasi (1974) musiqasining yangiligi va ifodaliligi, fortepiano yozuvining kolorit imkoniyatlaridan original tarzda foydalanilganligi, milliy xarakterli mavzuiylikning kontsert-polifonik tamoyillari rivojiga ijodkorona ishlov berilganligi bilan e’tiborni jalb qiladi. Pyesa kontrastli o‘rtaliqqa ega, reprizali uch qismli shaklda yozilgan. Asarning chetki qismlari Presto, o‘rtaliq esa Andante sur’ati bilan belgilangan. Pyesa milliy o‘ziga xos koloriti, kompozitorning o‘zbek musiqasi xususiyatlariga ziyrak munosabatda bo‘lishi bilan ajraladi. Birinchi taktlardanoq fortepiano jarangi o‘zining o‘zbek xalq chertma cholg‘ulari sadosini eslatuvchi yorqin ifodali milliy koloriti bilan maftun etadi. Bu asnoda ostinatolilikning barcha ko‘rinishlarini fortepiano ijodiyoti tarmog‘iga keng miqyosda kiritishning zamonaviy amaliyoti ham seziladi. Mazkur tokkatinada ostinato turli ifodaviy funksiyalarni bajaradi. Dastlabki mavzuda ostinatoli mi- bemol tovushi jarangga barqarorlik baxsh etib, undagi turg‘unlik qirralarini kuchaytiradi. Kompozitor zamonaviy ruhdagi yozuv usullari – ya’ni, musiqiy matoni registr ranglari qatlamlarida vaqtincha parchalash dinamizatsiyasining rivoji uchun organ punkti imkoniyatlaridan did bilan foydalanadi: № 111 MISOL.

Pyesaning tembrli-koloristik palitrasini boyituvchi ladning frigiy bo‘yog‘i milliy koloritni yorqin ifodalaydi. Rivojlanish jarayonida intiluvchan ostinatoli tokkataviy harakatga ijrochidan alohida e’tibor talab qiluvchi yangi fakturaviy unsurlar jalb etiladi. 15-taktda ostinatoli ritmopulslar bilan almashinib keluvchi va poliritmik birikmalarni hosil qiluvchi duollar paydo bo‘ladi: № 112 MISOL. Bu birikmalar va almashinuvlar tokkata harakatining beto‘xtov umumiy oqimida nihoyatda silliq va tabiiy yangrashi lozim. Rivojlanish jarayonida ritmik ostinatolilik, xromatizmlar paydo bo‘lishi va pyesaning birinchi qismidan tashqarida dinamikaning “mf”dan “f”gacha kuchayishi bilan, go‘zal garmonik rivoj orqali boyitilgan poliritmik asos tomonidan siqib chiqariladi. O‘rta qism chetki qismlar bilan nafaqat sur’at borasida, balki tonallik, faktura borasida ham kontrastlashadi, garchi pyesaning o‘rta qismiga diqqat bilan nazar solinsa, unda chetki qismlar bilan umumiylik qirralarini ham kuzatish mumkin. Shunday qilib, uchta kuy chizig‘i aniq belgilangan fakturaning yuqorgi qatlami, birinchi oktava “fa” tovushining takroriga qurilgan, bu esa kuyning ostinatoliligi xususida so‘zlash imkonini beradi. Poliritmik birikmalar hosil qiluvchi fakturaning

pastki qatlamidagi duollar birinchi qismda ham o‘z o‘rniga ega edi. Fakturaning o‘rta qismi bo‘lmish ritmik ostinato, pyesaning boshlang‘ich taktlarida asos bo‘lib xizmat qilgan. Ayni paytda, o‘rta qism yorqin kontrastlashuvchi sifatida qabul qilinadi va pianinochidan nafis tovush bo‘yoqlarini, “mp” nyuansida pasaytirilgan yumshoq jarangni hamda musiqaning poliritmik tabiatini egiluvchanlik bilan his etishni talab qiladi. Birinchi qismning ostinatoli ritm energiyasi va musiqa oqimining shiddatli harakatiga o‘rta qismning o‘ta egiluvchan harakatlar plastikasi bilan yo‘g‘rilgan sezgir lirikasi qarama-qarshi qo‘yiladi: № 113 MISOL. Ijrochi fakturaning har uchchala qatlamini yaxshi eshita olishi juda muhim va ayni paytda yuqorgi ovozning kuy chizig‘ini bo‘rttirib, ohangdor qilib chalish, uni paydo bo‘luvchi xromatizmlar bilan mayin ajratib ko‘rsatish lozim. Musiqiy fikr harakati ravonligini ajratib ko‘rsatuvchi o‘lchovlar almashinuvi ham pianinochi e’tiboridan chetda qolmasligi kerak, ularning rivoji registrlarni yanada kengroq qamroviga va reprizani tayyorlovchi omil sifatidagi ostinatolilikning paydo bo‘lishiga olib keladi. Reprizani tayyorlashning bu lahzasi pyesaning ijrochilik shakli nuqtai nazaridan juda muhim. Mualliflik ko‘rsatmasiga muvofiq, 48- va 49- taktlarda sur’atni tezlashtirish va reprizani boshlang‘ich sur’atda chalish lozim. Repriza birinchi qismdan bayonidagi katta qat’iyati va o‘rta registrda diqqatni jamlashi bilan birmuncha farq qiladi. Unda tembrli-koloristik ifoda vositalarining go‘zal rang-barangligini yaratuvchi turli-tuman tovush imkoniyatlarini topish juda muhim. Pyesaning poliritmik bo‘limlarida paydo bo‘luvchi barcha xromatik hosilalar alohida e’tiborni, tinglash nazorati va pedalni ehtiyotkorlik bilan

qo‘llashni talab etadi. Pyesaning poliritmik bo‘limlarida tokkatali impulslar beqaror, xushbo‘y impressionistik musiqa og‘ushida go‘yoki so‘nadilar. Kompozitor to‘xtovsiz tokkatali oqimga go‘yoki to‘siqlar qo‘yib, uni poliritmik asos kiritish bilan, triollar va duollarning o‘zaro ta’siri orqali yumshatadi. Bu Tokkatinaga dramatik ziddiyat unsurlarini beradi va asarga psixologik mazumundagi murakkablikni, tokkata janrini yangilik unsurlari bilan jonlantiruvchi va yangilovchi muayyan qarama-qarshilikni baxsh etadi. Bu ma’noda D.Saydaminova Tokkatinasi cholg‘uning tovush ranglarini tinmay izlayotgan pianinochiga musiqiy tafakkurini rivojlantirishi uchun ajoyib materialni taqdim etadi. Mazkur pyesa ijrochi oldiga murakkab texnik va ifodaviy vazifalar qo‘yib, pianinochining ijrochilik mahoratini oshirishga, cholg‘uni boshqarishni takomillashtirishga yordam beradi. Tokkatina pianinochining obrazli tafakkurini yaxshi rivojlantiradi, unga yangi musiqa olamini, ifodaviy bo‘yoqlarning to‘liq rang-barangligini ochib beradi. Mazkur pyesa har bir kontsertning bezagi bo‘lishi mumkin. * * * V.Saparovning c-moll Tokkatasi pianinochiga o‘z ijrochilik iqtidorini yorqin namoyish etish imkonini beruvchi juda effektli asardir. U cholg‘u spetsifikasini teran bilgan mutaxassis tomonidan yozilgan bo‘lib, yosh musiqachilarning pianinochilik sifatlarini rivojlantirishda ko‘mak beradi. Pyesa musiqasining xarakteri – dinamik, chetki qismlarida intiluvchan va jo‘shqin, o‘rta qismida esa bir qadar qo‘shiqbop, ehtirosli-lirik. Tokkata murakkab uch qismli shaklda yozilgan bo‘lib, uning sxematik ko‘rinishi quyidagicha: A B A aba c aba Pyesa asosan mazkur janrdagi ko‘plab asarlarga xos bo‘lgan bir xil fakturada yangraydi. Shunday bo‘lsa-da, unda bir qator fakturaviy detallar borki, pedagog ularni o‘quvchiga ko‘rsatib berishi shart. Pyesaning fakturasi muayyan garmonik

ketma-ketliklarni hosil qiluvchi mayda figuratsion hosilalardan tarkib topgan. 5/8 o‘lchovi besh hissali vazn tuyg‘usini talab etadi. Tokkata cholg‘uning pastki registrida, darhol “f” bilan, tinglovchini tovushlar o‘yinining oqimiga jalb etgan holda boshlanadi. Ushbu musiqani chalayotib, uning sur’at ritmini, harakat impulsini his etish muhim. Basdagi garmoniya tayanchi sifatida urg‘u berib ajratilgan boshlang‘ich kvintani ta’kidlash va keyingi taktlarda ravon harakatlanuvchi pastlovchi basni ko‘rsatish lozim: № 114 MISOL. Tokkataning boshlang‘ich mavzusini ijro etishda aniq va tushunarli bo‘lgan urg‘ulash, shtrix va applikaturani aniq bajarish muhim ahamiyat kasb etadi. Dastlab musiqa tor hajmli diapazonda beriladiki, bu pianinochidan qo‘llarning tezkor almashinuvidagi epchillikni talab etadi. Rivojanish asta-sekin birmuncha keng diapazon va fortepianoning boshqa registrlarini qamrab oladi. Pyesaning birinchi bo‘limidagi rivojlanuvchi qismda og‘ishma va xromatizmlar paydo bo‘ladiki, ulardan so‘ng pyesaning birinchi qismini yakunlovchi boshlang‘ich mavzu yangilanadi. Tokkataning o‘rta qismi es-moll tonalligida boshlanadi va uning fakturasi yuqorgi ovozda ohangdor kuyning paydo bo‘lishi bilan boyitiladi, uni (kuyni) yaxshilab ko‘rsatib berish, teran tovushni topib, xromatizmlarni ajratish kerak: № 115 MISOL.

Kompozitorning marcato ko‘rsatmasi kuyni umumiy figuratsion fonda ajratib ko‘rsatishni talab etadi. Pyesaning f nyuansi ustunlik qilgan birinchi qismidan farqli o‘laroq, kompozitor o‘rta qism boshlanishini ijrochi rioya etishi lozim bo‘lgan ko‘rsatmalarga muvofiq holda jarang dinamikasini tobora kuchaytirib r nyuansi bilan belgilagan. Shiddatli modulyatsion rivoj yorqin kulminatsiyaga olib keladi: № 116 MISOL. Bu yerda jarang nihoyatda to‘laqonli, kuychan va go‘zal bo‘lishi kerak, yuqorgi registrdagi yuqorgi ovozning o‘ta yorug‘ jarangiga erishish lozim. Kulminatsion ko‘tarilish harakatning boshlang‘ich tokkataviy oqimini birinchi qismdagiga nisbatan yanada yorqin ko‘rinishda yangilovchi reprizaga juda ravon ulanishi kerak. Kompozitor reprizaning dinamik xarakterini pyesa oxirida asosiy tonallikni ta’kidlashni kuchaytirgan holda, tonika uchtovushligining mahobatli akkordlari bilan ajratib ko‘rsatadi: № 117 MISOL.

Tokkataning asosiy obrazini tasdiqlash shiddatli tarzda kuchayib, pyesa yorqin va mahobatli jarang bilan yakunlanadi. Bu asnoda mazkur asarning kontsert sahnasidagi ijrosiga o‘xshab sur’atni tezlashtirish kerak emas. Sur’atni haddan tashqari tezlashtirish musiqaning qandaydir chalkashlik va tartibsizligini paydo qiladi. Tokkataning oxirgi taktlarida sur’atni bir qadar kengaytirish maqsadga muvofiq, bu pyesani ahamiyatli va ishonchli qiladi. Qolaversa, bu pyesaning kulminatsion fazasi bilan to‘liq muvofiqlashadi. Bunda kompozitor o‘rta qismdan reprizaga o‘tishda reprizani yanada yorqin ko‘rsatish uchun sur’atni sekinlashtirishni maslahat beradi. Shu kabi pyesaning oxirgi taktlarida ham tinglovchi asar yakunini his etishi va yodida uzoq vaqt saqlashi uchun ijrochilik shtrixlarini yiriklashtirish kerak. Tokkata barmoqlarni mustahkamlash, qo‘sh notalarni garmonik figuratsiyalar bilan mutanosiblikda ijro etishda juda foydalidir. U pianinochining turli registrlarni erkin mo‘ljalga olishida yordam berib, uni bir registrdan boshqasiga egiluvchanlik bilan o‘tishga o‘rgatadi. Tokkata ustida ishlashda pedalizatsiyaga alohida e’tibor qaratish lozim. Pyesaning boshlanishini pedalsiz o‘rganish va uni matnni puxta o‘zlashtirgachgina qo‘shish tavsiya etiladi. Tokkatadagi pedal to‘g‘ri, garmonik funksiyalarni ajratib ko‘rsatuvchi garmonik ko‘rinishda bo‘lib, yosh musiqachining garmonik eshitish qobiliyatini rivojlantirishda yordam beradi. Mazkur pyesani kontsert dasturlariga kiritish va uning materiali asosida o‘quvchi oldiga musiqaning tinglovchi idrokiga ta’sir qiluvchi ruhiy jabhalari bilan bog‘liq bo‘lgan kontsertijrochilik vazifalarini ko‘ndalang qo‘yish maqsadga muvofiqdir.

* * * Dilorom Amanullayevaning Tokkatinasi (1993) “Samarqand manzaralari” nomli fortepiano turkumining bir qismidir. Bu virtuoz kontsert pyesasi dasturli mazmundadir. Shuningdek, butun besh qismli turkum kabi u ham kompozitorning O‘zbekistonning qadimiy go‘zal shahri, “Sharq taronalari” xalqaro festivali o‘tkaziladigan joy xususidagi taassurotlari bilan yo‘g‘rilgan. D.Omonullayeva bu shaharni juda sevadi va u “Sharq taronalari” festivali madhiyasining muallifidir. Tokkatina musiqasida qadimiy madaniy yodgorliklarni ko‘rganda yuzaga kelishi muqarrar bo‘lgan vaqtning beshafqat yugurigi xususidagi fikrlar aks ettirilgan. “Samarqand manzaralari” nomli pyesalar turkumida, - deydi D.Omonullayeva – men qadimiy shaharning bebaho hazinalari chizmasini musiqiy tovushlar orqali yaratdim, Tokkatinada esa o‘tmish, hozirgi zamon va kelajak o‘rtasidagi bog‘liqlik sabab paydo bo‘lgan o‘z hislarimni ifodaladim 1 . Tokkatina dinamik reprizali uch qismli shaklda yozilgan. Musiqaning xarakteri faol, muttasil rivojlanuvchi bo‘lib, hayotning shiddatli oqimi va taraqqiyot rivojini aks ettiradi. Kompozitor pyesani mexanik tarzda emas, balki con anima mualliflik ko‘rsatmasida ifodalanganidek qalb bilan ijro etishni talab qiladi. Pyesaning boshlanishi o‘ng qo‘l partiyasidagi “o‘n oltitaliklar” figuratsiyasining aylanishi va musiqaning milliy koloritini kuchaytirib, jarangga frigiycha rang baxsh etuvchi minor ladining pasaytirilgan II pog‘onasiga urg‘u beruvchi orttirilgan “sakkiztaliklar”ning doirasimon figuratsiyalari bayoniga qurilgan: № 118 MISOL. 1 Д.Омонуллаева билан ўтказилган бевосита мулоқотдан. 6.09.2013 й.

Bu yerda ijroning asosiy qiyinchiligi o‘ng qo‘l partiyasidagi bir maromli ostinatoli fonni egiluvchan liga bilan chalish va chap qo‘l partiyasidagi ko‘plab stakkato, urg‘u va ligalar kabi rang-barang shtrixlarni o‘zaro mutanosiblashtirishdan iborat. Nota matnida ko‘rsatilgan pedalni qo‘llash zarur. 9-taktdan boshlab musiqiy rivoj yuqorgi registrga o‘tadi va 2-taktda qo‘llarning tezkor almashinuvi, aniq ijroni talab qiluvchi martellato paydo bo‘ladi. Faktura turli toifalarining almashinuvi silliq bo‘lishi va jarang keskinligini keltirib chiqarmasligi kerak. Martellatoni ijro etishda o‘zbek xalq cholg‘ulari, xususan dutor ijrosiga taqlid etuvchi kvintali ketma-ketliklarning yarim tonli mutanosibligini pedaldan foydalangan holda, juda ifodali chalish lozim: № 119 MISOL. Dutor ijrosini o‘xshatuvchi bu ketma-ketliklar pastki registrga o‘tishda tembr jihatdan to‘yinib, to‘laqonli va go‘zal tarzda yangrashi kerak. P`yesaning o‘rta qismi musiqaga obrazli kontrast olib kiradi. U juda kuychan, diapazoni ham keng qamrovli bo‘lib, ijrochiga fantaziya uchun boy materialni taqdim etadi. O‘rta qism musiqasi polifonik bo‘lib, u havoda muallaq osilib turgan kvintaga olib keluvchi melodik chiziqni to‘ldiruvchi go‘zal ovozostilarga ega: № 120 MISOL.

Bu yerda ijrochining vazifasi – xalq cholg‘u ijrochiligidan kelib chiqqan ifodaviy vositalarning rang-barangligini, ijroning tovushni boyituvchi usullarini yoritib berishdan iboratdir. O‘rta qismning dinamik rejasini puxta o‘ylab olish, erkin va keng kuy nafasiga erishish hamda rivojni repriza tomon silliq olib kelish juda muhimki, undan avval chang cholg‘usiga taqlid qiluvchi “o‘n oltitaliklar”ning ostinatoli takrori keladi: № 121 MISOL. Repriza sezilarli tarzda dinamizatsiyalangan. Mahobatli fff nyuansi, musiqaning qaynoq, olovli xarakterini talab etuvchi Ardemte ko‘rsatmasi, cholg‘uning o‘zaro qarama-qarshi bo‘lgan jarangdor, past va quyuq registrlari hajmdor tovush maydonini hosil qiladi. Reprizada o‘rta qismda to‘plangan harakat energiyasi va ehtirosli emotsional tuyg‘ularni go‘yoki to‘kib yuborgan qudratli kuch obrazi ifodalangan. Reprizaning ijrosi vazn (metrik) jihatdan qat’iy tashkillashtirilgan bo‘lishi kerak. U ortiqcha harakat va pala-partishlikni olib kelmasligi kerak. Repriza ulug‘vor, va ayni paytda ehtirosli, shijoatli tarzda, ajoyib shahar va uning bebaho me’moriy yodgorliklariga, go‘zal, mahobatli Registonga bo‘lgan muhabbatni ifodalagan holda yangrashi lozim. Reprizada go‘yoki o‘tgan vaqt xotiralari kabi birinchi qismning ohang va unsurlari quloqqa chalinadi. Tokkatina juda original va effektli tarzda yakunlanadi: № 122 MISOL.

“O‘n oltitaliklar”ning doirasimon figuratsiyalari yuqorigi registrda tin oladi, subito p xuddi o‘rta qism musiqasining ohang unsuri kabi yuqori registrda takrorlanuvchi, sukunatda tin olgan tovush repetitsiyasi davomida yangraydi; so‘ngra to‘satdan subito f nyuansida yarqiroq, butun klaviatura bo‘ylab yuqorilovchi glissando va uchtovushli forshlag bilan tayyorlangan basdagi urg‘ulangan oktava yuzaga keladi. Yakunlovchi taktlar ijrochidan puxta ishlov berishni, dinamik kontrastlar va artistizm yorqinligini talab etadi. D.Omonullayevaning Tokkatinasi juda muvaffaqiyatli asar bo‘lib, uni kontsert dasturlariga kiritish lozim. U musiqachi-ijrochining har tomonlama, ham texnik, ham badiiy jihatdan rivojlanishiga yordam beradi. Ushbu p`yesa ustida ishlar ekan, ijrochi Samarqand haqidagi kitoblar, shaharning qadimiy tarixi bilan tanishishi, va albatta Samarqandga tashrif buyurib, uning go‘zalligini o‘z ko‘zlari bilan ko‘rishi foydalidir. Samarqandga tashrif ijrochini ilhomlantirib, unga zamonaviy o‘zbek fortepiano adabiyotining durdonasi bo‘lgan Tokkatinaning tovush ifodasi uchun mos keluvchi ifoda vositalarini topishda yordam beradi. * * * Dilnoz Zokirovaning Tokkatasi (1995) o‘zining orginal yechimi bilan qiziqarlidir. U yorqin milliy negizi, sharqona temperamenti va shiddatli hayotiy energiyasi bilan ajralib turadi. Undagi Tokkataviy asos maksimal to‘liqlik bilan ifodalangan. Pyesa qisqartirilgan reprizali, murakkab uch qismli shaklni namoyon etuvchi juda qat’iy kompozitsiyaga ega. Tokkataning sxematik konstruksiyasi quyidagicha: A V A Presto meno mosso a tempo e frigiy As ioniy e frigiy

Musiqaning milliy xarakteri turli darajada namoyon bo‘ladi: ohang, lad, ritmik va fakturaviy. Kompozitor tabiiy-lad diatonikasi, frigiy ladi va xromatika ifodaviy imkoniyatlaridan foydalanib, doyra, nog‘ora, dutor kabi o‘zbek xalq cholg‘ulari usullariga taqlid qiladi. Pyesa asosida ikki kontrast – kuychan, linear va tokkataviy, ostinatoli unsur yotadi: № 123 MISOL. Bu ikki unsur shiddatkor Prestoga emotsional ton beradi. Ijrochining vazifasi – shu ikki unsurning o‘zaro kontrastligini turli xil usullar orqali ko‘rsatib berishdan iborat. Birinchi unsur f nyuansida, egiluvchan legato bilan, ikkinchisi esa – yorqin aniq va o‘tkir zarbli tovush bilan, taktning kuchli hissasida o‘ng pedalni qo‘llash orqali ijro etiladi. Shunga e’tibor qaratish lozimki, birinchi unsur takrorlanish davomida strukturaviy jihatdan 2-taktdan 4-taktgacha ortadi. Pyesaning boshlanishi cholg‘uning pastki registrida bayon etilgan, shu bois u quyuq to‘yingan tembrni talab qiladi. 17-taktdan boshlab odatdagi tokkataviy ostinatoli sur’at-ritm tiklanadi, u faol va dinamik: № 124 MISOL. Bu yerda mustahkam zarbning ravonligi, ritmik aniqlik, tor hajmli tovush maydonida qo‘llar almashinuvining epchil koordinatsiyasiga erishish talab etiladi. Diatonik tuzilmaga asta-sekin Tokkatani koloritli detallar bilan bezovchi xromatizmlar kirib boradi. Musiqa tobora keng diapazonni qamrab, o‘tmish

sintezini namoyon etuvchi musiqiy rivojning yangi bosqichiga olib keladi. O‘ng qo‘l partiyasida tokkataviy ostinatoli jarang davom etadi, unga Tokkataning birinchi unsuridan unib chiqqan, chap qo‘l partiyasidagi salmoqdor oktavali mavzu yotqiziladi: № 125 MISOL. Pyesa birinchi qismining dinamik reprizasi sanalmish ushbu bo‘lim ijrosi muayyan qiyinchilikni namoyon etadi, zero bunda poliritmiya o‘z o‘rniga ega: o‘ng qo‘l partiyasida ikki hissali metr, chap qo‘l partiyasida esa – uch hissali. Bundan tashqari o‘ng va chap qo‘l partiyalaridagi tovush sadolantirish usullari turlicha: nota matnida ko‘rsatilgan applikaturaga rioya qilishi tavsiya etilgan o‘ng qo‘l partiyasida tovush sadolantirilishi o‘ta aniq, yengil, tembr esa jarangdor va tushunarli bo‘lishi; chap qo‘l partiyasida esa tovush sadolantirilishi pyesante remarkasini hisobga olgan holda, birmuncha salmoqli, og‘ir, tembr esa bo‘g‘iqroq, nursiz bo‘lishi kerak. Nota matnida ko‘rsatilgan pedalni albatta qo‘llash kerak. Pyesaning birinchi qismi ustida ishlash davomida tez-tez paydo bo‘luvchi va musiqaga xalq cholg‘u ijrochilik uslublaridan kelgan qo‘shimcha tovush ranglarini olib kiruvchi kvartali va kvintali ohangdoshliklar – taktning kuchli hissasidagi sakkiztalik cho‘zimlarga e’tiborni qaratish lozim. O‘qituvchi talaba e’tiborini ushbu detallarga qaratishi va jarangning yorqin koloritiga erishishi shart. Tokkataning o‘rta qismi xarakter jihatdan lirik, birmuncha vazmin bo‘lib, bu avvalo meno mosso ko‘rsatmasi bilan belgilanadi. U As ioniy tonalligida yozilgan. Pyesaning o‘rta qismidagi asosiy qiyinchilikni texnologik vazifa – bir vaqtning o‘zida turli xil ijrochilik shtrixlarining qo‘llanilishi namoyon etadi. O‘ng qo‘l partiyasida – nota matnida taklif etilgan melodik relefni his etish, applikaturani bajarish bilan birga, aniq va keskin zarb, mustahkam barmoq texnikasi zarur

bo‘lsa, chap qo‘l partiyasida nihoyatda ravon va egiluvchan legatoni qo‘llash talab etiladi: № 126 MISOL. O‘rta qismning dinamik profili mutlaqo mo‘’tadil, biroq yetarlicha relefli bo‘lib, bu maqsadga muvofiq ravishda kompozitor tomonidan tavsiya etilgan quyuq va davomli pedal to‘ldiriladi. Tokkata mazkur bo‘limining yana bir xususiyatiga ishora qilish zarur – bu o‘zbek xalq cholg‘u an’analari spetsifikasidan keluvchi musiqaning poliritmik tabiatidir: o‘ng qo‘l partiyasida ikki hissali metr (vazn), chap qo‘l partiyasida – uch hissali. Ushbu vazn xususiyatining ijrochi tomonidan his etilishi musiqaning millik koloritini yetkazib berish uchun muhimdir. O‘rta qismdan reprizaga o‘tish maxsus e’tibor talab qiladi, unda (reprizada) chap qo‘l partiyasida muhim bo‘lgan ohangdor unsurlar asta-sekin yo‘qolib boradi va tokkataviy asos tasdiqlanadi: № 127 MISOL. Harakat cholg‘uning pastki registriga ko‘chadi, jarang dinamikasi r nyuansiga yashirinib, birmuncha sekin tus oladi. Bu yerda shaxsiy badiiy did va me’yor hissiga tayanib, poco accelerando e crescendo ko‘rsatmasini amalga oshirgan holda. agogik ifoda vositalaridan foydalanish lozim. Reprizada musiqaning boshlang‘ich sur’ati va xarakteri ostinatoli “sakkiztaliklar”ning tokkataviy oqimida tiklanadi. Bu yerda cholg‘uning pastki

registridagi tembr jihatdan to‘yingan jarangni his etish muhim. Xromatizmlarni ijro etishda “gard” hissi yuzaga kelishi kerak emas. Pedaldan foydalanishni tinglash qobiliyati orqali nazorat qilish va o‘ta aniq, tushunarli artikulyatsiyaga erishish lozim. Oktavali mavzu baslarda paydo bo‘lishi bilan dinamik profil birmuncha yorqin tus oladi, f nyuansi bayramona ko‘tarinki va tantanavor tonusni yetkazib berishda jarang yorqinligiga yordam bo‘ladi. Repriza sezilarli darajada qisqartirilgan ekan, oktavali mavzu ijrosini unga tenuto shtrixini qo‘llash hisobiga katta salmoq va mohiyat baxsh etib, birmuncha yiriklashtirish va mavzuning monodik tabiatini ta’kidlash mumkin. Reprizani ijro etishda kompozitor tomonidan aniq qo‘yilgan dinamik belgilar alohida e’tibor talab qiladi. Ularning aniq bajarilishi asarning emotsional obrazli mazmunini to‘liqroq yoritishga, musiqiy matnni yorqinroq yetkazib berishga yordam beradi. Reprizaning oxiriga kelib cholg‘uning asosan pastki va o‘rta registrlarida yangragan musiqiy rivoj faollik bilan yuqoriga intiladi va mazkur pyesadagi eng baland tovush nuqtasiga erishadi. Tokkataning muhim xususiyati shundaki, kompozitor fortepianoning yuqorgi registri imkoniyatlarini keng qo‘llovchi boshqa mualliflardan farqli o‘laroq, o‘z pyesasida faqat pastki va o‘rta registrlar bilan kifoyalanadi, faqat oxirida yuqori registrdagi f jarangdor akkordiga keladi. Bu holat mazkur Tokkataning badiiy yutuqlarini aslo kamaytirmaydi, balki uning ustunligi bo‘lib, ijrochiga cholg‘uning pastki va o‘rta registrlaridagi imkoniyatlarini to‘laqonli yoritish, fortepianoning tovush ranglari yorqinligiga sabab bo‘luvchi ifoda vositalarini topish imkonini beradi. Tokkataning yakuni juda effektli va ahamiyatli bo‘lishi kerak. Unda ff nyuansida p`yesaning o‘zbek musiqasining monodik tabiati bilan bog‘liq boshlang‘ich unsuri tantanavor tarzda yangraydi. Oktavali bayonda mazkur mavzu juda mahobatli va ulug‘vor yangraydi hamda ijrochining xohishiga qarab jarang xarakterini birmuncha kengaytirish mumkin bo‘ladi. D.Zokirovaning Tokkatasini kontsert dasturlariga kiritish maqsadga muvofiqdir. Uning yorqin milliy tabiati, shaklining ixchamligi bilan tinglovchilar tomonidan juda yaxshi qabul qilinadi va ularda yorug‘ optimistik kayfiyat va ijobiy hissiyotlar uyg‘otadi.

* * * Oydin Abdullayeva qalamiga mansub Tokkata (a-moll), shaklining nafisligi, janr talqinining originalligi bilan kishini o‘ziga jalb etadi. U yetarlicha rivojlangan o‘rta qism va sintezlangan dinamik reprizali, koda qirralarini o‘zida mujassam etgan uch qismli shaklda yozilgan. Pyesaning shaklini sxematik jihatdan quyidagicha ifodalash mumkin: A B A a-moll a-moll-cis-moll-f-moll-a-moll a-moll Tokkataning birinchi qismi o‘ng va chap qo‘llar almashinuvidagi oktavali “sakkiztaliklar”ning ritmik ostinatoli harakatiga asoslanadi. Pyesa birinchi qismining ijrosi aniq tovush sadolanishi va ravon zarbni talab etadi: № 128 MISOL. Chap qo‘l partiyasida paydo bo‘luvchi akkordlarni juda aniq, ixcham qilib, ularni to‘g‘ri garmonik pedal bilan ta’kidlagan holda chalish lozim, bunda pedal qisqa bo‘lishi kerak. 98-taktdan boshlab o‘ng qo‘l partiyasidagi taktning kuchli hissasida liga bilan bog‘langan ko‘tariluvchi kvinta ohangi paydo bo‘ladi. Uni tokkataviy harakatning umumiy fonidan ajratib ko‘rsatish kerak:

№ 129 MISOL. 11- va 12-taktlarda parallel, boz ustiga garmonik ladning major bo‘yog‘i juda shaffof yangraydi va bu go‘zal detalni albatta his etib, dinamik jihatdan biroz bo‘rttirish kerak. Pyesaning birinchi qismi sur’atning biroz sekinlashuvi bilan yakunlanadi, bu yerda chap qo‘l partiyasidagi pastlovchi xromatik harakatning go‘zalligini ajratib ko‘rsatish kerak. O‘rta qism asosiy a-moll tonalligida boshlanadi, biroq keyin cis-moll, f-moll va b. og‘ishmali faol tonal rivojga uchraydi. Tovush sadolanishining xarakteri bu yerda o‘zgaradi: o‘ng qo‘l partiyasida harakatning ligalar bilan birlashtirilgan tugal shakllari, chap qo‘l partiyasida esa ularga jo‘r bo‘luvchi jo‘rnavoz paydo bo‘ladi: № 130 MISOL. Ushbu musiqaning ijrosi harakatning yumshoqligi, egiluvchanligi va parvozliligini talab qiladi. Fakturaning bu toifasi aniq tovush sadolanishini talab etuvchi keng qamrovli figuratsiyalar bilan almashtiriladi. Qo‘sh notalarni qattiq barmoqlar bilan juda yig‘inib chalish lozim. Ravon aylanayotgan melodik figuratsiyalar va harakatning sakramasimon keng qamrovli tokkataviy shakllariga qarama-qarshi tarzda lirik rivojlanish quriladi. O‘rta qismning dinamik profili kulminatsion

zonada mfdan ffgacha rivojlantiriladi, unda kompozitor yakunda asosiy tonallik tasdig‘iga va reprizaning boshlanishiga olib keluvchi almashinuvchan garmoniyaning go‘zal o‘zgarishlaridan foydalanadi. Bunda repriza juda qiziqarli bo‘lib, u cholg‘uning turli registrlaridagi tonika garmoniyasining o‘yini bilan tayyorlanadi: №131 MISOL. Repriza nihoyatda dinamik tusda ff nyuansida, birinchi qism fakturasiga nisbatan zichroq ko‘rinishda boshlanadi va unga o‘rta qismning unsurlari birmuncha o‘zgartirilgan holda, tonal og‘ishmalarning go‘zal kaleydoskopi bilan faol kirib boradi. Ushbu juda muvaffaqiyatli topilgan rivojlanish usuli pyesaga yorqin ranglarni olib kiradi va shaklni dinamizatsiyalaydi. Reprizaning umumlashtiruvchi xarakteri unga shuningdek, koda qirralarini ham baxsh etadi. Pyesa go‘zal jarangning yorqin oqimi va tonika garmoniyasining tasdig‘i bilan yakunlanadi. O.Abdullayevaning Tokkatasi obrazli tafakkurni rivojlantirishda juda foydalidir. Asar mazmunining o‘zi go‘zal jarangni yaratish uchun rang-barang ijrochilik vositalarini qo‘llash zaruratini belgilaydi. Tokkata harakatining faol xarakteri talabadan maksimal texnik erkinlikni, tovushni sadolantirishdagi aniqlik va taranglikni, bir ijro usulidan boshqasiga tezlik bilan o‘ta olishni va bu asnoda pyesa yaxlitligini yo‘qotmaslikni talab etadi. O.Abdullayevning Tokkatasi hajman ixcham bo‘lishiga qaramay yetarlicha murakkablikka ega, u nota matnidagi har bir

detalni diqqat bilan puxta ishlashni talab etadi. Asarni vazmin sur’atda, ijro uchun qulay bo‘lgan applikaturani o‘ylagan holda o‘rganish, so‘ngra esa sur’atni tezlashtirib Allegrogacha olib borish maqsadga muvofiqdir. O.Abdullayevaning pyesasi ijro borasida juda effektli bo‘lgani bois, uni talabalarning kontsert va attestatsion dasturlariga kiritish zarurdir. * * * Shohista Norxo‘jayevaning Tokkatasi milliy o‘ziga xosligi va o‘zbek xalq cholg‘uchilik madaniyati an’analaridan original tarzda darak berishi bilan tavsiflanuvchi yorqin kontsert asaridir. Tokkata uch qismli shaklda yozilgan. Kadentsiyaning mavjudligi pyesaga kontsertlilikka xos qirralarni baxsh etadi. Pyesa shaklini sxematik jihatdan quyidagicha ifodalash mumkin: A V A a frigiy d frigiy d frigiy e frigiy a frigiy d frigiy a frigiy Pyesaning yorqin milliy koloriti uning lad tashkiloti orqali kuchayadi: pyesa a frigiy ladida yozilgan. Sh.Norxo‘jayevaning virtuoz Tokkatasi ijro jihatdan bir qator qiyinchiliklarga ega. Ulardan biri - metro-ritmik tomonidir. Asar 6/8 o‘lchaovida yozilgan, ammo kompozitsiyaning metrik strukturasida uch hissalik va ikki hissalikning almashinuvlari kuzatiladi. Shunday qilib. Tokkataning boshlanishi uch hissalik hissini uyg‘otadi: № 132 MISOL. Fakturaning bu toifasi pyesaning butun birinchi qismi davomida saqlanadi. Birinchi qismdagi tokkataviy rivojlanish chizig‘i “sakkiztaliklar” bir maromli harakatining ko‘proq tor hajmli diapazonda o‘ng va chap qo‘llarning muntazam

ravishdagi almashinuviga asoslanadi. Bu esa ma’lum qiyinchiliklar yaratib, qo‘llarning yaxshi koordinatsiyasi va ijroning tezkor sur’atdagi texnik epchilligini talab etadi. Tovush sadolanishi o‘ta aniq, barmoqlar qattiq, ritm esa barqaror bo‘lishi kerak. Musiqiy rivojga jalb etilgan, milliy cholg‘ular, xususan dutorning ijro usullaridan o‘zlashtirilgan kvarta-kvintali strukturaning ostinato pulsatsiyali aniq metrikasi musiqaga betakror o‘ziga xos milliy kolorit baxsh etadi. Ijrochi musiqaning tokkataviy xarakterini aniq va o‘tkir shtrixlarni qo‘llagan holda, ta’kidlashi zarur. Pyesaning birinchi qismiga applikatura tanlashda pozitsion tamoyildan foydalangan afzal. Pyesaning o‘rta qismi musiqiy rivojga kontrast olib kiradi. U d frigiy ladida yozilgan bo‘lib, birinchi qismdan o‘zining kuychanligi bilan ajralib turadi. Cantabile ko‘rsatmasi kuychan tovushni va tovush sadolanishidagi mayinlikni talab etadi. Tokkataning o‘rta qismi musiqiy rivojning bosqichlari sifatida keluvchi bir nechta bo‘limlarga ega. O‘rta qismning birinchi bo‘limida ikki hissalik o‘lchov hamda jo‘rnavozning yoyilgan ko‘rinishdagi etyud toifali harakati aniq belgilangan. Bu yerda o‘ng qo‘l partiyasidagi tovushlarni takrorlash davomida qulayroq bo‘lgan applikaturani puxta belgilash talab etiladi: № 133 MISOL. Rivojlanish jarayonida o‘ng qo‘l partiyasidagi figuratsion passajlar bo‘linuvchan oktavalar bilan almashinadi, chap qo‘l partiyasida esa – to‘rttovushli akkordlar bilan: № 134 MISOL.

Oktavali figuratsiyalarning pastlovchi kaskadi uch hissali tokkataviy ostinatoli harakatning tiklanishiga olib keladi. Bu tokkataviy chiziq xalq cholg‘u ijrochiligidan olingan harakatning turli toifalari, qo‘sh notalar, naqshinkor figuratsiyalar bilan boyitiladi. Bayon turlarining tez-tez almashinuvi ro‘y beradi: № 135 MISOL. Bayonning bir turidan boshqasiga o‘tish egiluvchan, tabiiy, mantiqiy bo‘lishi kerak, bu ham muhim ijrochilik vazifasini namoyon etadi. Shiddatli tokkataviy harakat e frigiy ladidagi to‘xtash joyiga olib keladi. Bu qisqa to‘xtashdan so‘ng ijrochidan maksimal jismoniy kuch talab etadigan mahobatli kadentsiyaga olib keluvchi tokkataviy oqimning yangi to‘lqini boshlanadi:

№ 136 MISOL. Kadentsiya juda erkin, keng va hajmdor ko‘rinishda ijro etiladi. Uning ulug‘vor epik mazmunini ta’kidlab ko‘rsatish muhim. Shuni e’tiborga olish kerakki, kadentsiyadagi har bir ibora teran baslardagi oktavali jarangda to‘xtash bilan yakunlanadi. Bu jarangni yaxshilab tinglash va juda effektli tarzda ko‘rsatish lozim. Kadentsiyaning ijrosi yaxshi akkordli texnikani, cholg‘uning barcha registrlarini erkin boshqarishni talab etadi. Kadentsiyadagi metroritmik struktura ikki hissali bo‘lib, kadentsiyadan keyin kelgan bog‘lovchi bo‘limdagi “sakkiztaliklar” triollari uch hissali metrik setkaga o‘tadi va unda repriza boshlanadi. Reprizani ijro etayotib, ostinatoli harakat barqarorligini ulkan kadentsiyaning badihaviyligini muvozanatga keltiruvchi mukammal darajadagi ravon puls orqali ta’kidlash lozim. Bu yerdagi asosiy qiyinchilik baribir ko‘povozli akkordlardan monodiyaga o‘tish va o‘rta registrning tembr indifferentligidir. Shu bois bu yerda rivojlanish dinamikasining fakturaning tobora zichlashuvi tomon borishini va chap qo‘l partiyasidagi akkordlar murakkablashuvini f ga olib keluvchi tovushning balandlik darajasi bilan bir vaqtda kuchaytirishni yaxshilab ko‘rsatish muhim. Xotima dinamik nyuans bilan belgilanmagan, ammo bunda balandlikning maksimal darajasi fff ni qo‘llash mumkin.

Sh.Norxo‘jayevaning Tokkatasi – virtuoz, effektli asar va u har qanday kontsertning bezagi bo‘lishi mumkin. Uning ustida ishlash yosh musiqachini ham texnik, ham badiiy jihatdan boyitadi.

4-MUSIQIY KROSSVORD “O‘zbekiston kompozitorlari ijodida tokkata” krossvordi 1. 1. 2. 2. 3. 3. 4. SAVOLLAR: Gorizontal bo‘yicha: Vertikal bo‘yicha: 1. “Samarqand manzaralari” nomli fortepiano turkumining bir qismi sifatida yaratilgan tokkatinaning muallifini bilasizmi? 2. O‘zbekistonda ilk etyud-tokkata yaratgan kompozitor familiyasi? 3. 1948-yilda fortepiano uchun o‘zbekcha tokkataning yana bir ilk namunasini yaratgan kompozitor kim? 1. 1948-yilda fortepiano uchun o‘zbekcha tokkataning ilk namunalaridan birini yaratgan kompozitor kim? 2. Tokkata yaratgan kompozitor Abdullayevaning ismi nima? 3. 1950-yilda fortepiano uchun o‘zbekona kolorit bilan yaratilgan tokkataning muallifi kim?

4. 1974 yilda yana qaysi o‘zbek kompozitori tokkatina yozgan? Izoh: lotin alifbosidagi undosh - “Sh” va unli - “YE” qo’sh harflarining har biri alohida katakka yoziladi.

Foydalanish uchun tavsiya etilgan adabiyotlar ro‘yxati 1. Sh.Zakirova. O‘zbekiston kompozitorlarining fortepiano uchun asarlari. – T., «O’zbekiston». 2010. 2. X.Azimov. Fortepiano darsligi. – T., “O‘qituvchi”. 1971. 3. Г.Мушель. 24 прелюдии и фуги. – M., 1978. 4. М.Клименти. Избранные произведения. – M.: МузГиз, 1962. 5. К.Черни Школа беглости. – M., “Музыка”, 1982. 6. И.Мартинов. Морис Равель. –М., 1979. 7. И. Нестьев. Сергей Прокофьев. –М., 1957. 8. M.Otajonov. “Guldasta”. – T., 2004. 9. D.Zakirova. “O, yalli-yallo”. Fortepiano uchun asarlar. – T., 2008.

O'xshashlar

Tokkata janrining yaratilish va rivojlanish tarixidan

O’zbekiston kompozitorlari ijodida qashqar rubob cholg’usi uchun asarlar yaratish tendensiyalari. Q.Komilov. Qashqar rubob va orkestr uchun “fantaziya”

Qadimiy mumtoz tokkatalar

Tokkata ustida ishlash bo‘yicha qisqacha uslubiy tavsiyalar

XIX–XX asrlarga mansub chet el tokkatalari