O‘zbek xalq cholg‘ularini modernizatsiyalashtirishning g‘oyaviy asoslari - Musiqa - Referatlar

O‘zbek xalq cholg‘ularini modernizatsiyalashtirishning g‘oyaviy asoslari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

914 KB

Ko'chirib olish

O‘zbek xalq cholg‘ularini modernizatsiyalashtirishning g‘oyaviy asoslari Reja: 1. O‘zbek xalq cholg‘ularini zamonaviy ijrochilik talab darajasiga moslashtirishning ilk qadamlari 2. 1920-yillarning oxirida Gorpromsoyuz tomonidan musiqa cholg‘ulari yasaydigan artel ochiladi. 3. 1934-yili san’atshunoslik ilmiy tadqiqot instituti qoshida maxsus cholg‘ularni takomillashtiradigan tajriba laboratoriyasi ochilgan

O‘zbek xalq cholg‘ularini zamonaviy ijrochilik talab darajasiga moslashtirishning ilk qadamlari (tajribalari) o‘tgan asrning 20-yillari va 30yillarining boshlariga to‘g‘ri keladi. Ushbu g‘oya birinchi bo‘lib toshkentlik mashhur hofiz Shorahim Shoumarov, xorazmlik ustoz sozanda Matyusuf Xarratov, toshkentlik mashhur sozgar Usta Usmon Zufarovlar tomonidan amalga oshirildi. Ularning o‘z oldiga qo‘ygan asosiy maqsadlari - musiqiy cholg‘ularning ovoz jarangdorligini oshirish hamda xas pardalar yordamida cholg‘u diapozonini (eng past tovushdan eng yuqori tovushgacha bo‘lgan oraliq) kengaytirishdan iborat edi. Hammamizga ma’lumki, milliy musiqiy cholg‘ularimiz azal-azaldan faqatgina xona sharoitida ijro etishga mo‘ljallangan bo‘lib, ularning tembr xususiyati ham aynan shunga mos edi. Asta-sekin cholg‘ularda keng davralar va katta sahnalarda ijro etishga to‘g‘ri keladi. Mavjud cholg‘ular esa davr talabiga javob bermay qoladi. Shunda sozanda, hofiz va sozgar ustalar cholg‘ular tovushini kuchaytirish kerakligini tushunib etadilar va o‘zlarining ilk g‘oyalarini amalga oshira boshlaydilar. Natijada dutor, tanbur va g‘ijjaklarning bir necha tajribaviy turlari yaratildi. O‘zbekistonda xizmat ko‘rsatgan san’at arbobi, taniqli hofiz va ustoz san’atkor Shorahim Shoumarov (1876-1958) o‘zbek xalq cholg‘ularini ijrochilik talab darajasiga moslashtirish tashabbusi bilan chiqqan ilk sozandadir. O‘sha paytda u Turkiston xalq konservatoriyasida o‘zbek xalq cholg‘ulari bo‘yicha murabbiylik qilardi (19191920). Sozanda konservatoriyada nihoyatda iste’dodli san’atkor ekanligini namoyish qildi. U murabbiy sifatida shogirdlaridagi mustaqil ijobiy Shorahim Shoumarov yo‘lga intilishni qadrladi va har tomonlama rag‘batlantirdi. Uning shogirdlari orasida Yu.Rajabiy (nay), I.Ikromov (g‘ijjak), P.Rahimov, F.Sodiqov (chang), M.Abdullaev (tanbur), Z.Sodiqov (dutor), A.Maqsudov (nay)lar bor edi.

Sh.Shoumarov uzoq vaqt mobaynida mashhur xalq sozandalari - R.Rajabiy, I.Ikromov bilan O‘zbekiston radiosi qoshidagi xalq cholg‘ulari ansamblida ishladi. Ansamblda ishlagan davrda u g‘ijjak, dutor, tanbur kabi cholg‘ularning tovush va tebranish sifatlarini yaxshilashga doir qizg‘in izlanishlarni boshlab yubordi. Cholg‘ularni davr talabiga moslashtirishda ko‘pgina ijodiy taklif va tashabbuslar ko‘rsatdi. Laboratoriyada o‘zbek xalq cholg‘ularini modernizatsiyalashtirish jarayonida u aynan g‘ijjaklarning kosasini har xil xom ashyodan, ya’ni kokos yong‘og‘idan, qovoqdan, misdan va yog‘ochdan turli shakllarda yasadi. Jonli ijro orqali ularning ovoz tarovatlari tinglab ko‘rildi hamda bir-biriga qiyoslanishi natijasida kosasi yog‘ochdan yasalgan cholg‘u maqsadga muvofiq, deb topildi. Kosasi kokos yong‘og‘idan qovoqdan metalldan yasalgan g‘ijjaklar So‘ngra yog‘ochdan yasalgan g‘ijjak kosasining shakli bo‘yicha izlanishlar olib borildi. Natijada Sh.Shoumarov tomonidan bir qator turli shakldagi kosasi cho‘zinchoq va orqa qismida quyosh shakli mavjud, kosasi 8 qirrali hamda kosasi dumaloq g‘ijjaklar yasaldi, ularning ovoz tarovati va tembr xususiyatlari tekshirildi. So‘ngra barcha tajribaviy cholg‘ular orasidan kosasi tut daraxtidan yarim shar shaklida o‘yma ravishda yasalgan g‘ijjak tanlab olindi, chunki undan taralayotgan ohang eng yoqimlisi bo‘lib, g‘ijjak tembriga mos edi.

Sh.Shorahimov tomonidan yasalgan, turli shakldagi yog‘och kosali g‘ijjaklar Matyusuf Xarratov (1889-1953) changni takomillashtirish ustida ishladi. O‘sha paytda mavjud chang kichik diapazon va diatonik tovushqatorga ega bo‘lib, unda professional kompozitorlar asarlarini ijro etish imkoni ancha mushkul edi. U changni takomillashtirish, ya’ni davr talabiga moslashtirish ustida o‘ylay boshlaydi. Izlanishlar natijasida changning yuqori registrini qo‘shimcha torlar bilan boyitish hisobiga kengaytiradi. Cholg‘udagi bunday o‘zgarishlar musiqa jamoatchiligi tomonidan maqullanadi. 1935-yili Matyusuf Xarratov O‘zbekiston Matyusuf Xarratov radiokomiteti qoshidagi ansamblga ishga kiradi.

Chang sozi uning eng sevimli musiqa cholg‘ularidan biri edi. Lekin, bu cholg‘u diapazonining kichikligi va diatonik tuzilishi unda turli xalqlarning asarlarini ijro etishga imkon bermas edi. Aytib o‘tish joizki, oldingi changlar diatonik tovushqatorda va ixcham shaklda ishlangan edi. Cholg‘uning noqulaylik tomonlaridan yana biri – har bir yangi asarni ijro etishdan oldin uni qaytadan (nayga qarab) sozlash kerak edi. M.Xarratovning yaxshi xislatlaridan biri shu ediki, u doim yangi narsalarni o‘rganish, malakasini oshirish ustida ishlardi. Mashhur sozanda bo‘lishiga qaramay, u 1936-yili Toshkent davlat konservatoriyasiga kompozitsiya sinfi bo‘yicha tayyorlov bo‘limiga o‘qishga kiradi. Natijada serqirra ijodkor nafaqat mohir sozanda va sozgar usta, balki chiroyli kuylarni bastalash mahoratiga ham ega bo‘ladi. 1982-yili O‘zbekiston radiosi orqali mahoratli changchilar Rustam Ne’matov va Fazilat Shukurova ijrosida yangragan “Yoshlik valsi” shular jumlasidandir. Matyusuf Xarratov 1937-yilda Moskvada bo‘lib o‘tgan O‘zbekiston adabiyoti va san’ati kunlari munosabati bilan N.Mironov rahbarligida xalq cholg‘ulari orkestri tarkibida changchi sozanda sifatida ishtirok etadi. SHuningdek, Belorussiya respublikasida bo‘lib o‘tgan konsertlarda ham qatnashadi. “Sayil va kolxoz to‘yi” inssenirovkasidagi “Mustahzod ufori” raqsi uning musiqasi asosida sahnalashtirilgan. M.Xarratov o‘z ijodini keyingi yillarda O‘zbek davlat opera va balet teatri qoshidagi sozandalar ansamblida sozanda sifatida davom ettiradi. Benazir ustoz, serqirra ijodkor M.Xarratov 1944-yilda o‘zbek madaniyatining taraqqiyotidagi barakali xizmatlari va yosh sozandalarni tarbiyalashdek mashaqqatli va shu bilan birga sharafli mehnatlari uchun “O‘zbekistonda xizmat ko‘rsatgan san’at arbobi” faxriy unvoni bilan taqdirlanadi.

O‘zbekistonda xizmat ko‘rsatgan san’at arbobi, mohir sozanda va sozgar, jonkuyar ustoz Usta Ro‘zi- matxon Isaboev (1885-1964) Namangan shahrida dunyoga keladi. U yoshligidanoq musiqaga mehr qo‘yib, dutor A.Petrosyans, R.Isaboev va N.Ryuxin ish ustida chalishni juda erta o‘rganib oladi. Tog‘asi uni shogirdlikka va o‘z tarbiyasiga oladi. Bir kuni tog‘asi yosh Ro‘zimatni dutor chalayotganini ko‘rib, qizib turgan otashkurakni elkasiga bosib, “Kimsan falon kishini jiyani mashshoq bo‘libdi desa, qanday bosh ko‘tarib yuraman”, deya koyib beradi. Tog‘asining qarshiligi R.Isaboevni san’atni tashlashga emas, balki mohir sozanda bo‘lishiga turtki bo‘ladi. Boshqa sozandalar kabi u ham bir necha cholg‘ularni (dutor, tanbur, chang) chalishni o‘rganadi. Ro‘zimat aka nafaqat soz chalishni, balki barcha milliy cholg‘ularni maromiga etkazib yasashga erishadi. 1902-yillarda Qashqardan kelgan sozanda Ramazonoxunning choyxonalarda chang chalishidan ilhomlanib, uning bu cholg‘uga qiziqishi o‘yg‘onadi. O‘sha paytda bu cholg‘u hajmi ham, shakli ham boshqacharoq bo‘lgan. Qashqarlik sozanda o‘z cholg‘usining tuzilishini sir ushlashiga qaramay, uddaburon Usta Ro‘zimat aka bu cholg‘uni yaqindan ko‘rishga muyassar bo‘ladi va o‘ziga chang yasab oladi. Usta yasagan changning hajmi kattaroq bo‘lib, u har bir tovush balandroq eshitilishi uchun to‘rtadan tor taqadi - bu urinish aynan cholg‘uning ovoz jarangdorligini oshirish maqsadida qilingan bo‘lishi mumkin. Ustozi Jalolxon Mirzarahimovning: “Soz yasashni bilmagan sozanda, sozanda emas” - degan gaplariga amal qilib, o‘zbek musiqa cholg‘ularini barchasini bejirim yasashga erishadi. R.Isaboev bir necha yarim xromatik changlar yasab, birinchi bo‘lib Namanganda bu cholg‘uni ansambl jamoasiga qo‘shgan inson edi 1 . Usta Ro‘zimat shogirdlar qalbiga ham yo‘l topa olgan ustozdir. Uning shogirdlari ustozlari haqida shunday deyishadi: “Usta Ro‘zimat aka shogirdlariga juda mehribon edilar, ularning nihoyatda quvvai hofizasi kuchli edi, yangi kuyni bir 1 А bduvaliyev А . О hanglarda yaralgan olam. O‘zbekistn san’ati. № 10, 1978,13-bet. 30 O‘sha manba .

marta eshitdilarmi, eslaridan chiqarmasdi. Shashmaqomni qaeridan so‘rasangiz o‘sha joydan darrov xirgoyi qilib berardilar. U kishi jonli nota edi” 30 . Usta Ro‘zimat Isaboev butun umri davomida o‘zbek musiqa madaniyatining taraqqiyotiga, qolaversa sozgarlik san’atining ravnaqiga o‘z hissasini qo‘shgan betakror insondir. O‘zbekistonda xizmat ko‘rsatgan san’at arbobi, mohir sozgar Usta Usmon Zufarov (1894-1981) 1943-yildan 1949-yilga qadar sohaviy ilmiy - tadqiqot eksperimental laboratoriyasida faoliyat olib borgan. Ushbu davr mobaynida bir qator o‘zbek xalq cholg‘ularini zamonaviy ijrochilik talab darajasiga moslashtirishga muvaffaq bo‘ldi. Asosiy maqsad - cholg‘ularning ovoz tarovatini kuchaytirish va xas pardalar yordamida diapazonini kengaytirishdan Usta Usmon Zufarov iborat edi. Natijada turli shakldagi rubob lar, kosasi ikki va uch qavatdan iborat bo‘lgan dutorlar yaratildi. Shuningdek, g‘ijjak va chang cholg‘ulari ustida ham izlanishlar olib borildi.

Tajribaviy ruboblar Tajribaviy dutorlar Usta Usmon Zufarov cholg‘ularning ovozini kuchaytirish maqsadida dutor va tanbur qopqog‘ining tagiga ikki tomonidan uch qatordan qo‘shimcha sado berib turuvchi simlar tortgan. Bu tajriba ijro paytida qopqoq tagidagi torlar aks-sado berishi natijasida tovush tembri yanada kuchayadi degan maqsadda amalga oshirilgan edi.

Usmon Zufarov tomonidan yaratilgan “Milliy cholg‘u” IIChEL “Davlat noyob ilmiy ob’ekti”da saqlanayotgan 21sonli an’anaviy dutor va 54-sonli tanbur. Shuningdek tanbur dastasi va g‘ijjak kosasining tagiga yog‘och karnaylar o‘rnatgan. Bu ham bo‘lsa ovoz tarovatini kuchaytirish maqsadida qilingan izlanishlardan biri edi. Bu cholg‘ular ham o‘sha paytda ansambl tarkibida qo‘llanilgan, lekin bizgacha etib kelmagan. Cholg‘ular ham o‘z shakliga nisbatan ancha kattalashtirilgan bo‘lsada, ammo ijrochilik amaliyotida ko‘zlangan natijani bermagan edi. U.Zufarov birinchilardan bo‘lib, Yu.Rajabiy buyurtmasiga asosan ansambl jamoasi uchun past registrli cholg‘ular, ya’ni “katta dutor”, “katta tanbur” va “katta g‘ijjak”larning bir necha turlarini yasaydi. Ular 1934-1936 yillar davomida Yu.Rajabiy rahbarligidagi ansambl tarkibida qo‘llaniladi va kutilgan natajaga erishilmagandan so‘ng jamoa tarkibidan chiqarib tashlanadi. Shundan so‘ng U.Zufarov faqatgina cholg‘uning hajmi uning tembr o‘zgarishiga ta’sir ko‘rsatmasligini tushunib etadi. Usta butun umri davomida cholg‘ularning yangi turlarini o‘ziga xos betakror bezak va nafis yog‘och o‘ymakorligi san’ati bilan hamohang ravishda yasash bilan shug‘ullangan. Bu cholg‘ular bugungi kunda U.Zufarov ijodiy faoliyatining mahsuli sifatida O‘zbekiston davlat konservatoriyasi “Milliy cholg‘u” ilmiy-ishlab chiqarish eksperimental laboratoriyasining “Davlat noyob ilmiy ob’ekti”da nodir eksponat sifatida saqlanmoqda.

Usta Usmon Zufarov tomonidan yaratilgan katta dutorlar va katta g‘ijjaklar Usta U.Zufarovning ishlari milliy musiqiy sozlarimizning sifat darajasini oshirishga katta yordam berdi va hozirgi kunga qadar bu cholg‘ular barcha sozgar ustalarga namuna (etalon) sifatida xizmat qilmoqda. Usmon Zufarovning noyob va betakror cholg‘ularida nafaqat O‘zbekistonning, balki xorijiy mamlakatlarning ham mutaxassislari va musiqa ixlosmandlari sevib ijro etmoqdalar. Ularning dutorlari (hamda tanburlari) boshqa ustalarning ishlaridan farqlanishi uchun bo‘g‘zida (dasta va kosani birlashtiruvchi qismida) gul va bulbul siymosining yog‘och o‘ymakorlik san’ati orqali aks ettirilgan. Bu esa faqatgina ustaning o‘ziga xos bo‘lgan ramziy belgisi hisoblanadi. O‘zbekistonda xizmat ko‘rsatgan san’at arbobi Usta Usmon Zufarov taniqli xalq ustalari qatoridan joy olgan. Ustaning nomini nafaqat O‘zbekiston sozandalari-yu xonan-

dalari balki xorijiy hamkasblarimiz ham faxr bilan tilga oladilar. Qo‘qonda usta Mo‘minbek va usta Haydarning nomlari mag‘rurlik bilan tilga olinardi. Usta Usmon Zufarov shogirdi X.Muhitdinov bilan XIX asrning oxiri XX asrning boshlarida ijod qilgan ustalar-usta Umarali va uning shogirdi usta Toshboy Sultonovning nomlari toshkentlik musiqa shaydolarining dilida abadiy barhayotdir. Ularning yasagan cholg‘ulari muzeylarda va sozandalarning uylarida ardoqlanib saqlanmoqda. Bu ustalar cholg‘ularning badiiy bezagiga alohida e’tibor berishgan, yasagan dutor va tanburlari o‘zining go‘zalligi bilan ajralib turadi. Usta Usmon Zufarovning ustozi - usta Toshboy Sultonov elga tanilgan zamonaviy ustalarning biri edi. Uning mohir qo‘llari bilan yuzlab dutor, tanbur va boshqa musiqa cholg‘ulari yasalgan. Sozgar usta U.Zufarov 1894-yili Toshkentning Ko‘kcha mahallasidagi Tor ko‘chada dunyoga kelgan. U 6 yoshida otasidan etim qoladi. Uni va to‘rt nafar ukasini onasi tarbiyalaydi. Onalarining aytishlariga qaraganda: “Usmon bolalik paytida ko‘chada bir to‘da bolalarning dutor chalayotganini ko‘rib qoladi. U katta qiziqish bilan musiqani tinglab, ko‘zini dutordan uzmas edi. Shundan keyin Usmon kichkina yog‘ochni olib undan kichkina o‘yinchoq dutor yasabdi va torining o‘rniga otning yolini taqibdi. O‘yinchoq cholg‘u zo‘rg‘a eshitiladigan darajada tovush chiqarib, kichkina musiqachini quvontiribdi. Yillar o‘tishi bilan uning musiqaga bo‘lgan qiziqishi ortib boribdi. Bir kuni Usmon Qashqar mahallada usta Tosh yashashligidan xabar topib, uning yoniga boradi va uni shogirdlikka olishini so‘raydi. Shunday qilib, u 12 yoshidan boshlab toshkentlik usta Toshboy Sultonovdan cholg‘u yasashni o‘rgana boshlaydi. “8 yillik mehnatimdan so‘ng, mening ustozim mahorat sirlarini o‘rgata boshladi, keyin ko‘p vaqt temirchilik qildim va faqatgina 15 yildan keyin dutor va boshqa musiqa cholg‘ularini yasay boshladim” 2 , deb eslaydi usta Usmon Zufarov. Boshqa ustalarning ham tarjimai holi shundaydir. Chunki azal-azaldan ustozlar o‘z shogirdlariga sozgarlik sirlarini darhol o‘rgatmay, balki ularni izlanishga o‘rgatar 2 Muallifning Usta Usmonning o‘g‘li Т o‘xtamurod Zufarov bilan 2000 yil 15 sentabrda bo‘lgan suhbatidan yozib olingan.

edi. Faqatgina sabr-toqatli shogirdlargina cholg‘u yasash sirlarini egallay olishi mumkin. Zero, sozgarlik san’ati eng sharafli, shu bilan birga o‘ta mashaqqatli kasbdir. Cholg‘u yasash uchun xomashyoni ajrata bilish va qayta ishlash qanday muhim ahamiyatga ega ekanligini bilgan yosh usta, o‘tkir zehnlilik bilan yog‘ochni qayta ishlashni o‘rganadi va naqsh bezagi sirlarini egallaydi. 1920-yili Usmon Zufarov o‘ziga kerakli bo‘lgan barcha asbob-uskunalarni yig‘ib, kichkina uy ustaxonasini tashkil etadi va katta bo‘lmagan duradgorlik dastgohi olib, mustaqil ravishda ishlay boshlaydi. Tez orada Usmon Zufarov cholg‘ulari nafaqat O‘zbekistonda, balki boshqa Respublikalarda ham dong taratadi. Musiqa ihlosmandi, betakror sozanda – Usta Usmon bu hurmatga sazovar bo‘lishi uchun tinimsiz va ishtiyoq bilan ishladi. Doimo cholg‘u ovozining jarangdorligi ustida ish olib borgan usta 1922-yili taniqli Toshkentlik yog‘och kesuvchilar – Abdumutal Tursunboev va uning o‘g‘li Nabijon bilan tanishadi, ulardan yog‘och kesish sirlarini o‘rganadi. U birinchi bo‘lib, dutor va tanburlar bo‘g‘izida nozik naqshlar ishlatishni boshlaydi. 1920-yillarning oxirida Gorpromsoyuz tomonidan musiqa cholg‘ulari yasaydigan artel ochiladi. Bu erga barcha malakali va tajribali ustalar yig‘ilgan edi. Ulardan birinchi bo‘lib Usta Usmon Zufarov ham ishga kiradi, o‘zining bor mahoratini yosh shogirdlarga o‘rgatadi. Usta Usmon aytishiga qaraganda o‘sha davrda artelda yasalgan cholg‘ular barchaga ma’qul edi. Bu davrda boshqa Respublikalar qatori O‘zbekistonda ham yangi tuzumli davr boshlangan edi. Ustalar ham an’anaviy cholg‘ularni takomillashtirish kerakligini tushunishadi. Bu ish bilan Usta Usmon taniqli xorazmlik musiqachi Matyusuf Xarratov, toshkentlik hofiz Shorahim Shoumarovlar ham astoydil shug‘ullana boshlaydilar. Ular o‘z tajribalariga tayanib cholg‘ularning ovozini kuchaytirishni o‘z oldiga maqsad qilib qo‘yadi. Cholg‘ularning ovoz tarovati va tembr xususiyatlarini kuchaytirish yo‘lida Usta Usmon Zufarov katta korpusda bir qancha g‘ijjak, dutor va tanburlarning majmuasini yasaydi. Bu uning cholg‘ularni takomillashtirish yo‘lida qilgan

birinchi ishi edi. Usta Usmon yasagan yo‘g‘on tembrga ega bo‘lgan bas cholg‘ular avval 1927-yilda radio qoshida tashkil etilgan xalq cholg‘ulari ansambli tarkibiga o‘zbek musiqa madaniyatining arbobi, taniqli xalq sozandasi, akademik Yunus Rajabiy tomonidan kiritiladi. 1934-yili san’atshunoslik ilmiy tadqiqot instituti qoshida maxsus cholg‘ularni takomillashtiradigan tajriba laboratoriyasi ochilgandi, u erga usta Usmon va uning bir qancha shogirdlari, toshkentlik Usta Hoji Oxun, Buxorodan Usta Toir Mahmudov va boshqalar taklif etiladi. Bu laboratoriya O‘rta Osiyo xalqlari musiqa madaniyatining yirik tadqiqotchisi V.Uspenskiy taklifi bilan ochildi. So‘ngra, 1936-yilda To‘xtasin Jalilov rahbarligida tashkil etilgan 98 nafar sozandadan iborat “etnografik” ansambl, ya’ni unison orkestr tarkibida Usta Usmon yasagan katta g‘ijjak, katta tanbur va katta dutorlar ham amaliyotda sinovdan o‘tkaziladi. 1937-yili Moskvada bo‘lib o‘tgan o‘zbek san’atining birinchi dekadasida Usta Usmon Zufarov yasagan dutor, tanbur, doyra va boshqa cholg‘ular poytaxt teatri sahnasida yangraydi. Shuningdek, ular dekada ko‘rgazmasida ham namoyish etiladi. Ko‘p tajribalar shuni ko‘rsatadiki, - deydi Usta Usmon – cholg‘uning ovoziga faqatgina korpus emas, balki uning kosasi va qopqog‘ining qalinligi ham katta rol o‘ynaydi, korpus qanchalik ingichka bo‘lsa, tovush shunchalik baland bo‘ladi. Dutorning tembri va tovushini yaxshilash uchun, deydi Usta Usmon, avvalambor yaxshi xomashyo topish kerak, qopqoqni yaxshilab kuydirib quritish va kosa devorlarini nihoyatda ingichka qilib yasash va uni ichkari tomonidan kuydirish kerak. Shuningdek, usta dutor torlari toza shoyi ipdan bo‘lishi kerakligini va u chiroyli, kuchli sado berishini ta’kidlaydi. Usta Usmon aytadiki, musiqa cholg‘usini yasaydigan ustaning o‘zi ham cholg‘uchi bo‘lishi kerak, shundagina u cholg‘uda chiroyli tovushni topa oladi. Bundan tashqari, chiroyli bezak va tembrga ega bo‘lgan cholg‘u sozandani ilhomlantiradi, deydi. Usta Usmon cholg‘ular yasashda katta tajribaga ega bo‘ldi. Chunki u barcha cholg‘ularni yasay oladigan sozgar usta edi va shu bilan birga zarbli, damli va barcha turdagi torli cholg‘ularni o‘zi chalishni bilardi. Uning

sozgarlik san’atidagi siri ham balkim shundadir. U xalq cholg‘ulari to‘g‘risida ko‘p narsalarni bilardi. Ulardan biri-dutor cholg‘usiga taalluqlidir. Bu shunday boshlanadi. Qadimda buyuk donishmand Aflotunga birinchi yasalgan dutorni berishadi. Dutor xunuk va og‘ir edi. Chunki bu dutor yaxlit yog‘ochdan o‘yib olingan ovozi ham past, ham kuchsiz edi. Aflotun dutorning ovozi ham chiroyli, ham jarangdor bo‘lishini xohlardi, lekin nima qilish kerakligini bilmasdi. Donishmand har kuni cho‘ponlarni kuzatar ekan, ertalabki kuchli nonushtadan so‘ng cho‘ponlar mollarni yig‘ish uchun u eshikdan bu eshikka o‘z qo‘shiqlarini aytib kelar ekan. Lekin ularning ovozlari kuchsiz va past tovushda yangrarkan. Kechqurun cho‘ponlar qorinlari ochqab qaytganda esa ularning ovozlari jarangdor va baland chiqarkan. Nihoyat Aflotun dutorning ham ichi bo‘sh bo‘lsa ovozi baland va jarangdor bo‘lishini aytadi. Shundan boshlab, dutorlar engil, chiroyli va ingichka o‘yilgan korpusga ega bo‘ldi. Usta Usmon yog‘ochlarni ajratishga katta ahamiyat berardi. U dutor qopqog‘ini tut daraxtidan yasardi. Tut yog‘ochini quruq joyda 2-3 yil ba’zida esa 5 yilgacha qurutar edi. Duxovkada ko‘p vaqt quritilgandan keyin va olovda kuydirilgandagina qopqoq jigarrang tusga kiradi. Qopqoqni yasagan vaqtda usta qonun-qoidalarga asoslanardi: ya’ni qopqoqning o‘rtasi qalinroq va chekkalari ingichkaroq bo‘lishi kerak. Oldingi ustalar tovush chiqaradigan teshiklar, ya’ni rezanatorni kuydirish yo‘li bilan yasashgan, Usta Usmon esa buni astalik bilan kesish orqali va har xil ko‘rinishdagi o‘ymakorlik san’ati orqali yasagan. Dutor korpusi va grifi oldindan tayyorlanib qo‘yilardi. Birinchi o‘rik daraxtidan bo‘g‘iz tayyorlanadi, so‘ngra bo‘g‘izga 10-12 ta qovurg‘a yopishtiriladi. Shuning o‘zi chuqur rezanatorni hosil qilardi. Tanbur, g‘ijjak, qashqar rubobining kosa qismini esa usta o‘yma qilib yasardi. Usta Usmon Zufarov tomonidan yasalgan 30 dan ortiq musiqa cholg‘ulari hozirgi kunda O‘zbekiston davlat konservatoriyasi “Milliy cholg‘u” ilmiy-ishlab chiqarish ekspermental laboratoriyasi “Davlat noyob ilmiy ob’ekti” muzeyida eksponat sifatida saqlanmoqda. Shuningdek, U.Zufarov tomonidan 1948-yili yasalgan 21-sonli cholg‘u an’anaviy dutorlarni yasashda hozirgi kunga qadar ham

etalon-namuna sifatida xizmat qilmoqda. Shogirdlari shu kunga qadar konservatoriya ustaxonasida boshlangan ishni davom ettirib, sulolasi bilan birgalikda sozgarlik san’atini nafaqat davom ettirishmoqda, balki uni yuqori cho‘qqilarga ko‘tarish bilan birga mahoratli sozandalarni etishtirib chiqarishda o‘z hissalarini qo‘shmoqdalar. Sifatli va yoqimli tembrga ega bo‘lgan cholg‘ulari orqali professional sozandalar va musiqa ixlosmandlarini ilhomlantirib kelmoqdalar. “Milliy cholg‘u” ilmiy-ishlab chiqarish eksperimental laboratoriyasida tajribalar o‘tkazish natijasida dutor, g‘ijjak, rubob va changlarning 60dan ortiq turlari mavjud. Ulardan usta Usmon Zufarov tomonidan yasalganlari e’tiborga loyiq. Bular: g‘ijjak, katta g‘ijjak, sato, ud, dutor (bolalar, ayollar va erkaklar uchun), katta dutor, chang, rubob (“Tamaraxonim”), tanbur va boshqalardir. Ular hozirgi kunda muzeyning noyob eksponatlari qatoridan joy olgan.

O'xshashlar

Petrosyans rahbarligida xalq cholg‘ularini tizimli ravishda modernizatsiyalashtirish

Mustaqillik yillarida o‘zbek xalq cholg‘ularida ijrochilik san’ati

O‘zbek xalq cholg‘ularida professional ta’limning yuzaga kelishi

1960-1990 yillarda o‘zbek xalq cholg‘ularida ijrochilik san’ati

XX asrning 20-30-yillarida o‘zbek xalq cholg‘ularida ijrochilik