logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Musiqa
  4. Cholg’ushunoslik

Cholg’ushunoslik

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

106 KB
Ko'chirib olish
Cholg’ushunoslik Reja: 1. Sharq musiqa cholg'ulari 2. O'rta osiyo musiqa cholg'ulari 3. Ud musiqa cholg'usi 4. Sato musiqa cholg'usi 5. Dutor musiqa cholg'usi 6. Chang musiqa cholg'usi 7. Qonun musiqa cholg'usl 8. Nay musiqa cholg'usi 9. G'ijjak musiqa cholg'usi 10. Afg'on rubobi 11. Qashqar rubobi 12. Doyra cholg'usi 13. Milliy musiqa cholg'ularimng ijrochiligi haqida SHARQ MUSIQA CHOLG'ULARI Sharq musiqa cholg'ulari umuman ko'pgina dunyo musiqa cholg'ularining asosini tashkil etib, dastlab milliy musiqa cholg'ularini deyarli juda ko'p nusxalari Sharq olimlari. allomalari tomonidan ixtiro etilib kelingan. Keyin boshqa davlatlarga tarqalib, ular ko'rinish va tuzilishi jihatidan bir xil, faqat joylashgan muhiti, nomlanishi, shakli, tuzilishlari, ijro etiladigan asarlari bilan bir-biridan farq qiladi. Masalan: barcha Sharq xalqlarida, nay, doyra, surnay, ud, tanbur, dutor, chang va boshqa musiqa cholg'ulari uchraydi. Ya'ni - doyra, nag'ora. chirmanda. dumbelek yoki daf, nay (fleyta) cholg'usi, misnay, yog'och nay, g'arav nay hamda qo'shnay. zurna, surnay, karnay. Ud cholg'usi - lyutniya, tanbur cholg'usi- tanbur, tenbur, tarn bur va hokazo nomlar bilan nomlanib, Sharq xalqlari musiqa ijrochiligida qo'llaniladi. Hindiston, Pokiston, Afg'onistonda bir-biriga o'xshash: vina, sorod, setor, tarn bur, tanbur, tabl, zurna, kamoncha, santur, soz, deship kabi musiqa cholg'ulari, Xitoy, Yaponiya, Mangoliyada bir-biriga o'xshash hamda Xitoyning Uyg'ur xalqlari yashaydigan Qoshqar mahalgohida, O'rta Osiyoning O'zbekiston, Tojikiston davlatlaridagi ud, tanbur, dutor, nay. surnay, qo'shnay, doyra, rubob, nag'ora, g'ijjak, dumbra, changqobiz. buiamon va bosliqa nom bilan ataluvchi musiqa cholg'ulari uchraydi. Hindlston va Pokistonda - sitor, surbahar, tambur, tungtungi, ektar, kemancha. sarangi, kanun. Afgonistonda- tanbur, rabob, sarinda, dilrabo, kemanche. Kambodjada- akhong, shong. chapey, sralay, sa-din, trokher. Laosda - taphon, khen, thake, romania, khong-vong, rangnat. lndoneziyada - sralay, gambuz, ninut. Afrikada - klangu, valiha, totambito, bagana. Arabistonda - darbako, zamr, zuma, ud, kanun, rubob, santur, naqqariya, bendur, durbek. Turkiyada - surna, nafir, lira, kemanche, horon, rabob, ud, tanbur, kanun, djud- juk, tuluma, def yoki dumbelek. Eron va Kavkaz xalqlarida -tor, soz, ud, qonun, santur, chang, tanbur, zurna. tabl, deb va boshqa musiqa cholg'ulari ijrochilikda keng qo'llanilmoqda. O'RTA OSIYO MUSIQA CHOLG'ULARI X-XII asrlarda O'rta Osiyoda musiqa san'ati jumladan cliolg'u ijrochiligi ancha rivojlanib, o'sha davrlarda juda ko'p musiqa cholg'ulari musiqa ijrochiligida keng qo'llanilgan. Bu borada musiqashunos Darvesh Ali Changiy o'zining musiqiy risolasida - chang, ud. nay. doyra musiqa cholg'ulari ayniqsa 5 va 6 qo'sh torli "Ud" musiqa cholg'usi haqida ma'lumot berib, bu musiqa cholg'usining o'sha davrdagi mavqeini va musiqa ijrochiligidagi o'rnini yuqoii baholab, "Ud" barcha musiqa cholg^ularining podshohidir va "Rud" musiqa cholg'usi ham kamon vositasida ijro etilganligi haqida ma'lumot beradi. (A.A. Semyonov. Sredne- aziatskiy traktat po muziki.-Darvesh Ali. Tashkent. 1946.str. 18). Ma'lumki IX-X asrlarda yashagan buyuk shoir Abu Abdullo Ro'dakiy o'z zamonasida "Rud" va "Chang" musiqa cholg'ularining mohir ijrochisi bo'lgan. O'sha davrda yashagan Mahmud Qoshg'ariyning "Devoni lug'atit turk" asari yaratilib, bu asarda bir qancha mehnat qo'shiqlari, qahramonlik qo'shiqlari, umuman juda ko'p turli xil qo'shiqlar o'z aksini topgan. X asrning buyuk allomasi musiqashunos olim Abu Nasr Forobiy (873-950) musiqa ilmiga katta e'tibor berib, musiqa cholg'ularining ijrolari, musiqa nazariyasi, "Sharq nota tizimr'ni yaraiish va ularni o'sha davrdagi musiqa ijrochiligiga qo'llanish masalalari. matematika fanini mukammal o'rganish bilan birga, matematika fanining bir turi hisoblangan musiqa ilmini o'rganisH va uni targ'ib etishga o'zining buyuk hissasini qo'shgan. Uning "Kitobu-1-musiqiy al kabir ("Musiqa ilmiga oid katta kitob") asarida turlicha musiqa usullari (zarblari). musiqa cholg'ularidan ud, tanbur, nay, chang va turlicha musiqiy ovozlar haqida ma'lumot berilgan. (M.M. Xayryllayev. Forobiy. Toshkent. 1963. 176 s.) X asr ashula san'atiga doir ma'lumotlar Yusuf Xos Xojibning "Qutadg'u bilig" asarida ham o'z aksini topgan. O'zbek adabiyotshunos olimi N. Mallayev qadimiy qo'lyozmalardagi ma'lumotlarga tayanib X-XII asrlarda O'rta Osiyoda musiqa cholg'ularidan - tanbur, rubob, kus(qo'sh) nag'ora, qubuz, tabl, zuma, nay, chag'ona, shaypur, surnay, karnay, arg'unun, qonun kabi hamda zarbli va puflama musiqa cholg'ulari musiqa ijrochiligida keng qo'llanilganligi haqida, shuning bilan birga shu davrda "Rost", "Xusravoniy", "Boda", "Ushshoq", "Zurafkand", "Bo'slik", "Sipaxon". "Navo", "Basta", "Tarona" va juda ko'p musiqiy asarlar ijro etilganligi haqida ma'lumot bergan. (N.M. Mallaeyv. O'zbek adabiyoti tarixi. Toshkent 1965. 94 s). Tibbiyot dunyosining allomasi Abu Ali Ibn Sino (980-1037) ham musiqa ilmiga katta e'tibor"Bergan. Ba'zi musiqiy risolalarda zikr etilishicha Abu Ali Ibn Sino go'yo Sulto n Mahmud G'aznaviv. Nosir Xusravlar bilan birgalikda "G'ijjak" musiqa cholg'usini ixtiro qilganligi haqida ma'lumot berilgan (Askarali Rajabov. "Nag'mai Niyogon". Dushanbe. Adib. 1998. 194 s.) X asrda yashagan Muhammad Ibn Muso al Xorazmiy ham musiqa ilmiga katta e'tibor bergan. Shunday qilib XII asrlarga kelib Foroboy va Ibn Sinolarning musiqa nazariyasi asosida Xorazmlik olim Ar-Roziy hamda Ash Sheroziy, Urmaviy. Amuliy va boshqa olimlar liam musiqa ilmi bilan shug'ullanganlar. O'rta Osiyo xalqlari tarixda juda ko'p istilochilarni. bosqinchilik harakatlarini o'z boshidan kechirgan. Masalan: Axmoniylar, Sosoniylar, makidoniyalik Iskandar (334), ChinMuhammad hamda Xqja Abdullo musiqa sohasida ham ijod qilganligi, shu bilan birga Navoiy o'z zamonasining buyuk sozanda bastakori Xqja Yusuf Burxonni eslab, bu zot musiqa ilmi bo'yicha Navoiyning ustozi ekanligi haqida ma'lumot beradi. (Alisher Navoiy. Tanlangan asarlar. Jild III. 1948y. 13-112 s.) XIV va XV asrlarda ilm fan, madaniyat va san'at sohasida faqat Samarqand va Hirotda emas balki bu davrda Farg'ona, Tashkent, Buxoro, Kesh, Xiva kabi Movarounnahrning boshqa joylarida ham san'atning barcha sohalari kabi musiqa san'ati ham taraqqiy etdi. O'sha davrda Farg'ona hukmdori Umarshayx (Boburning otasi) o'z poytaxtiga ko'pgina madaniyat va sanat namoyondalarini to'plashga harakat qiladi. "Bobumoma" asarida Bobur osha davrdagi Andijon madaniyatining ravnaqi haqida gapirib, ushbu diyor musiqa namoyondalaridan Xo'ja Yusufni. Vosifiy esa Toshkentlik bastakor, sozanda shoh Husayn haqida ma'lumot beradi. (Bobumoma. Toshkent. 1958. 12.s.). Shunday qilib O'rta Osiyo xalqlari, jumladan o'zbek xalqi XIV-XVI asarlarda ilm-fan, madaniyat, san'at, musiqa, naqqoshlik, xattotlik va boshqa sohada katta muvaffaqiyatlarga erishdi. 1849 yildan boshlab Shayboniyxon davri boshlandi. U temuriylar davrida Buxoroda tahsil olgan bo'lib, bobosi Abduixayrxon an'anasini davom ettirib, Turkiy davlatlami birlashtirish maqsadida temuriylar davlatiga hujum qildi. Ko'p o'tmay Movarounnahr, Xorazm. Xurosonni qo'lga kiritdi. Buxoro, Samarqand, Urganch, Hirot shaharlardagi qattiq janglar bois Temuriylar davlati o'rniga Shayboniylarning o'zbek davlati tuzildi. Shu davrda madaniyat va san'at sohasida ancha tushkunlik ro'.y-kerib, ko'pgina ilm-fan sohiblari o'z vatanlarini tashlab xorijiy mamlakatlarga ketishga majbur bo'ldi. Jumladan Bobur Mirzo Hindistonga borib "Buyuk Mo'gul Davlati" nomi bilan qurgan davlati natijasida Movarounnahr va Xiroson madaniyati ham ularda rivojlanib , bir qancha san'atkor, xonanda va sozandalar ham Hindistonga ketib qolganligi haqida Darvesh Ali ma'lumot beradi. XV asr musiqa ilmi namoyondalaridan biri Najmiddin Kavkabiy bo'lib, Darvesh Ali Changiyning Mfcoya qilishicjia Kavkabiy Hirotda tahsil ko'rgan bo'lib, uni Ubaydulloxon tomonidan Hiretdan Buxoroga olib kelinganligi va Kavkabiy bu yerda o'zining musiqa maktabini yaratib, Xo'ja Muhammad, Rizo Samarqandiy, Xo'ja Hasan Kisoriy, Hasan Kavkabiy. Boqi Jarroh kabi musiqashunoslarni tayyorlab, o'zining musiqa sohasidagi buyuk musiqa risalasi "Risolaiy musiqiy" ya'niy "Risola dar"bayoni J duvozdah maqom" asarini yaratdi. XVI asrga kelib, madaniyat, san'at jumladan musiqa san'ati ham tushkunlikka tushdi. Urushlar kuchayib ketdi. Natijada 1716 yilda Farg'onada O'zbeklar urug'idan hisoblangan Shohruxbiy Qo'qonni Buxorodan ajratib Qo'qon xonligini barpo etdi. Keyinchalik Turkiston XVII asrlardan boshlab Buxoro, Qo'qon, Xorazm xonligiga bo'linib ketdi. Ma'lumki O'rta Osiyo xalqlari juda ko'p tarixiy voqeyalarni boshidan kechirib, har bir davrda barcha fanlar qatori musiqa ilmi ham goh rivojlanib, goh tushkunlikka uchrab musiqa cholg'ulari ijrosi, sozanda va xonandalar, musiqashunoslar turli xil holatda yashab ijod etishdi. Yuqoridagi O'rta Osiyo hududidagi mavjud musiqa cholg'ulari turli xil jarayonlarni boshidan kechirib, ko'pgina musiqa cholg'ulari, urushlar jarayonida boshqa davlatlardan keltirilib, ba'zan boshqa xorijiy davlatlarga olib ketilib turli xil holatlarda musiqa ijrochiligida qo'llanilgan. Umuman O'rta Osiyo madaniyati butun Sharq madaniyati rivojiga katta hissa qo'shdi. VII asrlardan boshlab O'rta Osiyo musiqa san'ati shu darajada rivojlanganligidan ham tarixda Borbad Marvaziy nomli turkistonlik bastakor, hofiz, sozandaning nomi zikr etilgan. U VII asrlarda Faxlobod (Borbad) nomi bilan mashhur bo'lib uni Eronga olib ketishgan. Faxlobod o'zining musiqa maktabini yaratib, o'n ikki maqomni ba'zi bir nusxalarini yaratilishiga asos solgan, yani Turkiston musiqasini Eronga tarqatgan. ("Ma'rifva madaniyat") jurnali. Baku. 1923 y. N 8. 9 s.). Har bir asr, davrda milliy musiqa ijrochiligida qandaydir musiqa cholg'usi asosiy yetakchi o'rin egallagan. Masalan: Sarq xalqlarida jumladan O'rta Osiyoda VII asrlardan to XVIII asrlargacha musiqa ijrochiligida "O'n ikki maqom" nomi bilan ataluvchi turkum asarlar ijro etilib, bunda "Ud" cholg'usi asosiy hisoblangan bo'lsa, XVIII asrning oxiri XIX asrning boshlanishida O'rta Osiyoning adabiyot, san'at va madaniyat rivojlangan shaharlaridan biri Buxoroda "On ikki maqom" turkumi o'rniga "Shashmaqom" shakillanib, buning ijrosida esa "Tanbur" asosiy musiqa cholg'usi bo'lgan. O'rta Osiyo hududidagi - O'zbekiston, Tojikiston, Qozog'iston, Qirg'iziston. Turkmaniston davlatlarida turli-tuman musiqa cholg'ulari bo'lib, bu davlatlarda bir xil nom bilan ataluvchi lekin turli xil asarlaraing ijrosiga mo'ljallangan musiqa cholg'ulari milliy musiqa ijrochiligida keng qo'llanilmoqda . Ular - Tanbur, dutor, doyra, rubob, surnay, karnay, g'ijjak, nog'ora, chang, qobuz va hokazo. Shu qatori ayrim viloyatlarning o'ziga xos musiqa cholg'ulari bo'lgan. Xorazmda- bulamon, garmon, tor, Buxoroda- Afg'on rubobi, Farg'ona viloyatida-qo'shriay, dutor musiqa cholg'ulari bor. Abdurauf Fitrat o'zining "O'zbek klassik musiqasi va uning tarixi" asarida ma'lumot berishieha 1920 yillarda Buxoroda-tanbur, dutor, nay. qo'shnay. qobuz, doyra, rubob, nog'ora, karnay, sunray, do'mbra kabi musiq%cholg'ulari ijrochilikda qo'llanilgan.- Hozirgi Tojikiston hududi to Afg'oniston chegarasigacha janubiy Buxoro deb atalgan. Undan tashqari juda ko'p xorijiy davlatlar bilan chegaradoshdir. Masalan: O'zbekiston. Qozog'iston, Qirg'iziston, Afg'oniston hamda Xitoy, Hindiston, Pokiston kabi ko'p davlatlar bilan chegaradosh, ba'zilariga yaqin. Tojikistonning Tog'li Badaxshon Avtanom viloyatida Pomir rubobi, Badaxshon rubobi, blandzikom va Badaxshon tanburi, Badaxshon setori. Pomir nayi, qumri, do'mbra, jig'ak, gaf, labchang, panjtor, duvozdah tor (o'n ikki torli) va boshqa nom bilan ataluvchi musiqa cholg'ulari ijrochilikda qo'llanilmoqda. Tojikistonning Xo'jand, O'ratepa, Isfara, Konibodom kabi manzilgohlari Farg'ona vodiysi bilan chegaradosh bo'lib, musiqa ijrochiligi ham bir-biriga yaqin. Ko'lob, Qorategin, Darvoz, G'arm manzilgohlarida cholg'u va ashula yo'li ijrosiga xos musiqiy asarlar ijrolarida ko'proq dumbra, tablak, jig'ak (g'ijjak) kabi musiqa cholg'ulari qo'llaniladi. Ayniqsa O'rta Osiyoning ba&ha hududlarida dutor, do'mbira, doyra, g'ijjak, nay ko'proq uchraydi. Hozirgi kunda O'rta.'Osiyo hududida qadimiy musiqa cholg'ulari bilan bir qatorda ko'p ovQzlilikka moslashtirilgan (rekonstruksiya) musiqa cholg'ulari mavjud. O'rta Osiyoning Jfirik"shaharlaridan Toshkent, Dushanbe. Olma Ota. Samarqand shaharlarida O'rta Osiyo va Umumjahon miqyosidagi musiqiy anjumanlar o'tkazilib. milliy musiqa ijrochiligiga xos asarlar, jumladan milliy musiqa cholg'ularining ijrolari namoish etilmoqda. Olma Ota shahrida 1973 yil da o'tkazilgan Osiyo davlatlarining musiqiy tribunasi, Dushanbe shahrida 1990 yilda Borbad Marvaziyning tavalludini 1400 yilligiga bagishlab o'tkazilgan umumjahon musiqiy anjumani, Toshkent shahrida 1975 yilda o'tkazilgan "Maqom, mugam va zamohaviy bastakorlar ijodi" hamda Samarqand shahrida ko'p yillardan buyon o'tkazilib kelinayotgan umumjahon musiqiy anjumanlari va keyingi yillarda Samarqandda o'tkazilayotgan "Sharq taronalari" musiqiy anjumanlari shular jumlasidandir. Shunday qilib hozirgi kunda Sharq xalglari xususan O'rta Osiyo hududidagi davlatlarda maqom asarlari (Buxoro, Xorazm, Farg'ona- Toshkent maqomlari) hamda uyg'ur maqomlari. klassik kuylar, xalq ashulalari, baxshichilik, dostonchilik, fol'klor qo'shiqlari, aytishuvlar, lapar va boshqa musiqa ijrochiligiga xos musiqiy asarlar ijrosida turli tuman 30 dan ortiq musiqa cholg'ulari qo'llanilmoqda. Milliy musiqa cholg'ularini ijrolariga umuman milliy musiqa ijrochiligiga kam e'tibor berilib, natijada 1972 yilda Toshkent Davlat konservatoriyasida San'atshunoslik fanlari doktori. professor Fayzullo Karomatov rahbarligida maqom asarlarini ijrolari, umuman milliy musiqa ijrochiligiga xos "Sharq musiqasi" kafedrasi tashkil qilinib, milliy musiqa cholg'ularini ijrolari qayta tiklanib, musiqa ijrochiligida ud, tanbur,qonun, nay, g'ijjak, dutor, rubob, doyra, surnay,qo'shnay, sato va boshqa musiqa cholg'ularini milliy uslubdagi ijrolari ham o'rganila- boshlangan. Demak hozirgi kunda an'anaviy musiqa ijrochiligida barcha milliy musiqa cholg'ularini milliy uslubdagi ijrolariga katta e'tibor berilmoqda. Hozirgi kunda ushbu mashhur xalq ustolarining an'analarini Usto Sirojiddin, Usto Nabi, Usto Faxriddin, Usto Muhammad Nazir, Usto Muhammad Saddiq, Usto To'xtamurod, Usto Karomatullo, Usto Kozimjon, Usto Inoyat, Usto Adham, UstoMustafo (O'zbekiston),Usto Mamadali Xoliqbv, Usto Davlat, Usto Sobir, Usto Gulbek, Usto Zayniddin, Usto Qayum (Tojikiston) va boshqalar davom ettirishmoqda. UD MUSIQA CHOLG'USI Sharq xalqlari musiqa ijrochiligida eng qadimiy musiqa cholg'ularidan biri bu "Ud" cholg'usi bo'lib, butun Sharq xalqlari musiqa ijrochiligida qariyb X asr davomida yetakchi soz hisoblanib, amaliyotda keng qo'llanilib kelinmoqda. "Ud" musiqa cholg'usining yaratilishi haqida turlicha ma'lumotlar berilgan. "Ud" so'zining lug'aviy ma'nosi "Qora daraxt" dir.(• Ya'ni qora daraxtdan tayyorlangan musiqa cholg'usi). Udning dastlabki nusxasi yunon olimi -Fishog'urs' (Pifagor) hakim tomonidan ixtiro qilingan deyiladi (Is'hoq Rajabov. Maqomlar masalasiga doir. Toshkent. 1963 yil. 17. s.). Udning ikkinchi nomi "Barbat" deb nomlanib bu so'z ikki ma'nodadir. Bar-qomat, bat-o'rdak; ya'ni o'rdak qomatiga o'xshash musiqa cholg'usi ma'nosini anglatadi. Ma'lumki musiqa tarixida sharq musiqa ijrochiligining asoschisi, sharq musiqa madaniyatining rivojiga o'z hissasini qo'shgan sozanda, xonanda, bastakor Barbat Marvaziyning nomi zikr etilgan bo'lib, bu sozanda O'rta Osiyoning Marv(Mari) shahrida yashaganligi, uning yetuk ijrochilik mahorati Eron podshohi Xusrav Parvizda katta tasurot qoldirganligi va shoh saroyida faoliyat ko'rsatib, shohga atab "Xusravoniy" nomli musiqiy asarlar bastalaganligi hamda bu asarlar uzoq vaqtlar davomida Sharq xalqlari musiqa ijrochiligida ijro etilganligi haqida juda ko'p ma'lumotlar berilgan. Demak Barbat Ud (Barbat) cholg'usini yetuk ijrochisi bo'lgan. Shu bois ud musiqa cholg'usiga ikkinchi nom Barbat berilganligi, yoki Barbat Marvaziyga udning ikkinchi jxomi bo'lmish "Barbat" taxallusi berilgan bo'lishiham mumkin. Umuman "Ud" musiqa cholg'usi YII asrdan to XYIII asrlarningoxirigacha barcha Sharq xalqlari musiqa ijrochiligida maqom asarlaridan "12 Maqom" nomi bilan ataluvchi musiqa asarlari ijro etilgan. "12 Maqom" asarlarini ijrolari esa "Ud" musiqa cholg'usining soz va pardalariga mos.holda ijro etilgan. VII asrdan to XYIII asrgacha yozilgan barcha musiqa asarlarida (kitob, risola, o'zga manbalarda) faqat "12 Maqom" va "Ud" musiqa cholg'usi haqida ma'lumot berilgan. Bu ma'lumotlarni Forobiy, Urmaviy, Jomiy, Navoiy, Sheroziy, Kavkabiy, Husayniy, Darvesh Ali va boshqa mutafakkirlarning musiqa ilmiga bag'ishlangan asarlarida ko'rishimiz mumkin. Forobiy va Urmaviylar o'zlarining dastlabki "Sharq nota" yozuvi tizimini ham "12 Maqom" ijrosi va "Ud" musiqa cholg'usining sozi, pardalari, torlari umuman ijroviy imkoniyatlarini hisobga olgan holda yaratganlar. Shu davrlarda "Ud" sozi awal 4, keyin 5 torli va 7 pardali bo'lib, torlari: bam,, maslas, masna, zir, hodd tusida, pardalari esa: mutlaq, zoid, mujannab, sabboba, vustai furs, vustai Zalzal, binsir, xinsir kabi nomlar bilan atalgan. Ko'pgina insho etilgan musiqiy risolalarda "Ud"ning turli xil ko'rinishdagi, nomlanishdagi nusxalari, turlari haqida ma'lumot berilgan: Ud, udi komil, udi qadim, taraf rud, rud, shohrud, Barbat va hokazo. XYIII asrlarga kelib musiqa ijrochiligida "12 Maqom" asarlari turli davlatlarda turlicha talqin etilib, nomlanib ijro etilaboshlangan. Masalan: "12 Maqom" asarlari o'raiga Eronda -"Dastgoh", Kavkaz xalqlarida "Mugam", Hindlarda "Raga", O'rta Osiyoning Buxoro shahrida "Shashmaqom" nomlari bilan atalib, bu asarlarni ijrosida endi "Ud" cholg'usi emas- "Dastgoh" asarlari ijrosida setor, komoncha, "Raga"asarlarini ijrosida Hind setori, "Shashmaqom" asarlari ijrosida esa tanbur asosiy musiqa cholg'usi hisoblanaboshlangan. "12 Maqom" nomli maqom asarlari hozirgi kungacha faqat Uyg'ur xalqlarida saqlanib qolgan va bu asarlar Uyg'ur tanburida ijro etiladi. Demak XVIII asrga kelib maqom nomli musiqiy asarlarning ijrolari "Ud" cholg'usida emas bal'ki yuqoridagi musiqa cholg'ularida ijro etilaboshlandi. SATO MUSIQA CHOLG'USI Tanbur musiqa cholg'usi ikki xil ijro yo'li asosida musiqa ijrochiligida qo'llanib kelingan. Ya'ni noxun (mizrob) va komon vositasida ijro etilgan. Komonli tanbur haqida Omuliy keyinchalik Abdulqodir Marog'iy o'zining "Maqosid-ul-alhon", (Kuylar maqsadlari) asarida 40 ga yaqin musiqa cholg'ulari haqida ma'lumot berib, tanburning komon vositasida ijro etiladigan nusxasi "Nay tanbur" haqida ma'lumot bergan. Bizning davrimizda esa 1920 yillardagi musiqa ijrochiligi ya'ni "Shashmaqom" asarlarini ijrosi haqida ma'lumot berib, Abdurauf Fitrat o'zining "O'zbek klassik musiqasi va uning tarixi" kitobida shunday fikr bildirgan. "Shashmaqom" asarlari ikki yo uch tanbur jo'rligida ijro etilib, uch tanburdan biri komon vositasida ijro etilgan. Agarda bir tanbur komon vositasida ijro etilmaganda uning o'rniga qubuz cholg'usi jo'r bo'lgan. Demak sozandalar ba'zan tanburni komon vositasida ijro etishgan. Dastlabki o'zbek teatri Yangi Yo'l shahrida tashkil qilinib, O'zbekistonning eng yetuk rejissyorlari, aktyorlari, sozandalari va xonandalari ushbu teatrda faoliyat ko'rsatishgan. Yetim Bobojonov, Yunus Rajabiy, Turg'un Alimatov va boshqalar. 1957 yilda esa O'zbekiston radiosi va televideniysi qoshida Yunus Rajabiy rahbarligida milliy, maqom an'sambli tashkil etilib, eng yetuk sozanda va xonandalar bu an'samblga taklif etiladi. Jumladan Turg'un Alimatov ham tanbur cholg'uchi sozanda sifatida taklif etilgan. Yunus Rajabiy Turg'un Alimatovga o'z xohishini bildirib, eng yetuk ustozlardan Sultonxon Hakimov, Ma'rufjon ToshpoTatov, Fazliddin Shahobov va boshqalar ba'zan tanburni komon vositasida ijro etishgan. Shu bois Turg'un Alimatov shu an'anani qayta tiklashi haqida fikr yuritiladi. Hozirgi biz fikr yuritadigan "sato" yoki "tanbur sato" haqida O'zbekiston xalq artisti O'zbekiston Davlat Konservatoriyasining professori Turg'un Alimatov xalq ustasi Usto Usnion Zufarovga murojaat qilib, bir tanbur kattaroq ko'rinishida bo'lib, bunda ham noxun, ham komon vositasida musiqa ijro etilishi lozimligini aytadi. Ustaxonaga kelib Usto Usmonga bu xohishni bildiradi va ustaxona burchagida chang bosib yotgan musiqa cholg'usini ko'radi. Bu musiqa cholg'usi 1937 yilda O'zbekistonning Mockvada bo'lib o'tgan birinchi dekadasiga bag'ishlab tayyorlanib, ko'rgazmada namoyish etilib, shu yildan 1957 yilgacha ustaxonada saqlangan. Ushbu musiqa cholg'usi olinib uning parda, qopqoq, xarrak kabi qismlari yangilanib qayta ta'mirlandi va Turg'un Alimatov tomonidan komon vositasida musiqiy asarlar ijro etilaboshlandi. 1937 yilda O'zbekistoning 1-chi dekadasini Moskva shahrida o'tishi munosabati bilan Usto Usmon Zufarov tomonidan barcha o'zbek milliy cholg'ularini ko'pgina ko'rinishdagi turlari qayta tayyorlanib, dekadada namoyish etiladi. Tanbur sato ham ko'rgazma uchun Moskvada namoyish etiladi. Lekin hech bir sozanda uni ijro va soziga qiziqmagan. Turg'un Alimatov bu cholg'uni ba'zi bir qismlarni yangilab ijrochilikka ham tanbur, ham sato uslubida ijro eta boshladi. Dastlab Turg'un Alimatov "Navo" nomli musiqiy asarini tayyorlab ijro etgan. Bu radio va televidenie orqali namoyish etilgach, bu musiqa cholg'usini tanbur singari "noxun" vositasidagi ijrosi "tanbur", komon vositasidagi ijrosi "sato", yoki "tanbur sato" deb atala boshlangan. Keyingi yillarda Turg'un Alimatov juda ko'p musiqiy asarlarni sato ijrochiligi yo'lida ijro etib, o'ziga xos ijrochilik maktabini yaratib, "Sato navolari" nomli plastinka yozuvini shunavandalarga hadya etgan. Sato - so'zining asl ma'nosi shundan iboratki, "sato" so'zi "sado" yoki "setor" so'zidan olingan. Aniqrog'i setor so'zini Uyg'ur tilidagi talaffuzidan olingan. Uyg'ur xalqida ham maqom asarlarini "marg'ul" nomli ijroviy bo'laklari tanburning komon vositasidagi ijrosi asosida ijro etiladi. Ya'ni setor so'zini uyg'ur tilidagi talaffuzi "satar" so'zidan olingan bo'lib, Uyg'urlarda komonli tanbur- "sato" yoki "satar" deb atalgan. Shunday qilib ushbu "sato" so'zining atamasini yuqoridagicha izohlash mumkin. Sato ijrochiligida g'ijjak cholg'usidagi ijroviy zarb va bezaklari qo'llaniladi. Faqat "Zarbi oro" zarbi tanburda noxun vositasida, "sato" yoki "tanbur sato" da ko'rsatgich barmoq vositasida ijro etiladi. DUTOR MUSIQA CHOLG'USI Dutor ham tanbur oilasiga mansub musiqa cholg'ularidan hisoblanadi. Chunki tanburning dastlabki nusxalari ikki torli bo'lib dutor deb ham atalgan. Dutorning yasalish tartibi ham aynan tanburdek, faqat kosaxonasi bo'lak-boiak cho'blardan tayyorlanadi. Ya'ni kosaxonani tayyorlash uchun maxsus qolab (qolib) yasaladi. Torlari ikkita bo'lib, avvai ipakdan, keyinchalik esa ichakdan tayyorlangan. 1920 yillarda Buxoroda 13-14 pardali dutorlar bo'lib, dutorlarda maqom asarlari ijro etilmasligi, xarragi past bo'lganligi uchun ijrochilarini o'z panjaralarini dutor kosaxonasiga tegib ketishi, lekin dutor ijrochiligida Samarqandlik ustoz Hoji Abdulaziz Rasulov dutorda mohirona ijro etganligi uchun ham uning dutor chalish mahoratiga yuqori baho beriladi. (A.Fitrat. O'zbek klassik musiqasi va uning tarixi. Toshkent. 1993.29 s). Eronda tanbur nomli musiqa cholg'usi bo'lib, lekin dutorga o'xshab panja vositasida musiqiy asarlar ijro etiladi. Dutor cholg'usi O'rta Osiyo hududida uchraydi. Qozogiston, Qirg'iziston, O'zbekiston hududidagi Qoraqalpog'iston avtonom viloyatlarida bir xil duior. O'zbekiston va Tojikistonda bir xil dutorlar mavjud. O'zbekistonda esa ajoyib sado beruvchi dutorlar bo'lib, bu dutorlar Usto Tohir Buxoroiy va Usto Usmon Toshkandiylar tomonidan tayyorlangan bo'lib, keying! yillarda xalq ustolari Usto Faxriddin, Usto Muhammad Siddiq, Usto To'xtamurodlar tomonidan tayyorlanayotgan dutorlar Usto Tohir va Usto Usmon tayyorlagan dutorlardan aynan nusxa olingan. Hozirgi kunda O'zbekistonda katta dutor, kichik dutor, qavurg'ali dutor, qozma dutor kabi dutorlar Buxoro, Samarqand, Farg'ona, Toshkent mahalgohlarida uchraydi. Tojikistonning Ko'lob, Qorategin, Vanj mahalgohlarida ham turli xil dutorlar uchraydi. O'zbekistonning Oliy va O'rta musiqa dargohlarida Faxriddin Sodiqov, Orif Qosimov, Abdusamad Ilyosov, Boqijon Rahimjonov, Abdurahim Hamidov, Davron Baliqov, Ilyos Lutfullaev, Ahmadjon Abdurahimov va boshqalar dutor sinflari bo'yicha ustozlik qiladi. CHANG MUSIQA CHOLG'USI Chang musiqa cholg'usi tanburning o'ttiz ikki pardasidan olinib ixtiro qilingan. Ba'zi rivoyatlarda go'yo Arastun (Arestotel) Hakim Zuhro yulduziga qiyos qilib ixtiro qilgari deyiladi. (Nag'mai niyogon. Tahqiq va tahiyai A. Rajabov. Dushanbe. Adib, 1988. 124 s.). Undan tashqari Abdulqodir Marig'iy o'zining "Maqosid ul alhon"("Kuylar maqsadlari'') kitobida chang musiqa cholg'usini yuziga teri tortilgan unga 24 ta tor ikki tomoniga ip bilan bog'lab qo'yilgan" degan ma'lumot berilgan bo'lib, noxun (tirnoq) vositasida ijro etilgan. Egri chang musiqa cholg'usining bir turi bu cholg'uning yuz qismiga teri emas bal'ki yog'och qoplangan. Torlari ip bilan emas cho'plar vositasida berkitib qo'yilgan. Fozirgi kunda O'zbekiston hududida musiqa ijrochiligida qo'llanilayotgan "'Chang" nomli musiqa cholg'usi Sharq va boshqa xalqlarning milliy musiqa ijrochiligida turli xil nomlanishlarga ega. Belarusiya, Ukrainadagi - simbala. Uyg'ur xalqlaridagi - chang, Erondagi-santurlar, O'zbekistondagi - "Chang" musiqa cholg'usiga o'xshash. Ko'pgina musiqiy risolalarda zikr etilgan "Chang" cholg'usi hamda XYI asrlarda yashagan Darvesh Ali Changiy ijro etgan "Chang" nomli musiqa chol'gusi tamoman boshqa ko'rinishda bo'lib, hozirgi kunda musiq? ijrochiligida qo'llanilayotgan "Arfa" musiqa cholg'usining aynan o'zidir. Chang so'zi sozandaning o'ng va chap qo'llari bilan changga panjalar orqali "Chang solish" vositasida musiqa ijro etish ma'nolarini anglatadi. Qadimiy "Chang" musiqa cholg'usi "Arfa"ga o'xshash bo'lib, Sharq xaiqiari miiliy musiqa ijrochiligida qoMlanib kelingan. Bu turdagi chang Ozarbayjon musiqa cholg'ulariga bag'ishlangan kitobda berilgan. (C. Abdullayeva. Narodniye muzikalniye instrumenti Azerbaydjana. Baku. 1972.14 s). Undan tashqari XVIII- XIX asrlarda Ozarbayjonda changga o'xshash "Nuzxa" va "Migni" nomli musiqa cholg'ulari bo'lib, ular aynan chang va qonunga o'xshash bo'lib, "Nuzxa"da 81 tor, "Migni"da 33 ta tor uch qatordan tortilgan bo'lgan va bu turdagi chang musiqa cholg'ulari navozandaning o'ng va chap qo'l barmoqlari, tabiiy tirnoqlari vositasida ijro etilgan. Hozirgi kunda O'zbekistonda "Chang" cholg'usi miiliy va zamonaviy musiqa ijrochiligida keng miqyosda qo'llanilmoqda. Faxriddin Sodiqov, Fozil Xarrotov, Ahmad Odilov, Rustam Negmatov. Abdurahmon Xoltojiyevlar o'ziga xos chang ijrochiligi maktabini yaratgan ustozlar hisoblanadi. Warning ijrochilik an'analarini yosh changnavoz shogirdlari Tilash Xo'jamberdiyev, Temir Mahmudov, Anvar Lutfullayev, Fazilat Shukurova, Abdusalom Mutalov va boshqalar davom ettirmoqdalar. Cang musiqa cholg'usining tovushqatori uch oktavadan iborat bo'lib, birinchi tovush "sol" ovozidan boshlanadi, chang ijrosi katta qarhishdan yasalgan ikkita cho'bcha vositasida ijro etiladi. Chang musiqa cholg'usi to'g'irisida ko'pgina ma'lumotlami quyidagi kitobdan olish mumkin. (Ahmad Odilov, Anvar Lutfullayev. Chang. Toshkent. 2002 y.). QONUN MUSIQA CHOLG'USl Sharq xalqlari musiqa ijrochiligining cholg'u yo'li ijrosida qonun musiqa cholg'usining ham o'ziga xos o'rni bo'lib, musiqa ijrochiligida keng qo'llaniladi. Qonun so'zining lugaviy manosi musiqa ilmining qonuni, tartibga keltirilishi ma'nolafni anglatadi. Zaynulobidin Mahmudiy Husatniy o'zining "Qonuni ilmi va amalii musiqiy" ("Musiqa ilmininng amaliy va nazariy qonunlari") asarida sozlar, ovozlar, musiqiy asarlar haqida ma'lumot bergan. Qonun musiqa cholg'usi Arabiston, Eron, Turkiya, Kavkaz halqlari musiqa ijrochiligida keng qo'llanilib kelinmoqda. 1972 yilda O'zbekiston Davlat Konservatoriyada professor Fayzulla Karomatov rahbarligida "Sharq musiqasi" kafedrasi tashkil qilinib, to hozirgi kungacha qonun sinfi bo'yicha O'zbekistonda Xizmat ko'rsatgan artist Abdurahmon Xoltojiyev ustozlik qilib kelmoqda. Dushanbedagi san'at institutida 1979 yilda musiqashunos Asliddin Nizomov rahbarligida "Sharq musiqasi" kafedrasi tashkil qilinib, qonun sinfi bo'yicha Almasxon Abdullayev ustozlik qilib kelmoqda. Hozirgi kunda O'rta va Oliy musiqa dargohlarida qonun sinflari faoliyat ko'rsatib, lining ijrosi o'rganilmoqda.Qonunda 24 - 25 ta uch qator ichakdan tayyorlangan torlar toriilib. uning fosilasi "sol" kichik oktavadan "si" ikkinchi oktavagacha. Qonun sozandaning ikkala ko'rsatkich barmog'iga moslab tayyorlangan aylana mis va shoxdan tayyorlangan mizrob vositasida ijro etiladi. NAY MUSIQA CHOLG'USI Nay musiqa cholg'usi barcha sharq xalqlarida uchraydi. Ko'pgina davlatlarda nay musiqa cholg'nsi yotiq holda ijro etilsa, ba'zi davlatlarda esa tik holda ijro etiladi. Nay musiqa cholg'usining yaratilishi haqida turli xil ma'lumotlar mavjud. Ulardan birida go'yo nay temirchilarning olovini havosi orqali pufiab beradigan narsasiga qiyos qilib Xorazmshoh Mavlono Safiuddin Al-Mo'min tomonidan fktiro qilingan deyiladi. (Askarali Rajabov. Nag'mai Niyogon. Dushanbe. Irfbn. 1988. 124 s.). Nay musiqa choljg*usi zardolidan, tutdan, g'arovdan, nuqra, kumush yoki misdan yasaladi. Unda yetti ovoz chiquruvchi teshik pardalar bo'lib, bittasi alohida og'izdan nafas berish uchun, oltitasi bir joyda birin-ketin olti barmoqqa moslanib, bular'aspsiy sado chiqaruvchi aylana pardalar hisoblanadi. 1924 yillarda Buxoroda mavjud nay cholg'usi to'g'risida quyidagicha ma'lumotlar berilgan: "Nay qamish ma'nosida forsiycha bir so'zdir. Nay "birinj" yo "baqir"dan (kumush yoki mis) yasaladur". (Fitrat. O'zbek klassik musiqasi va uning tarixi. Toshkent 1993 yil 33.s.). Ya'na bir asarda tanbur musiqa cholg'usini sozlanishida Buxoroda mavjud naylardan foydalanilganligi ya'ni mis nay-"sol", yog'och nay-"lya-bemol", g'arov nay-"lya" tovushlarini berib, asar ijrosida tanbur yuqoridagi naylardan biri - "sol", "lya-bemol" yoki "lya" tovushlariga soz qilinar ekan. (N.Mironov. Muzika uzbekov. Samarkand. 1929. 12 s.) O'zbekistonda nay musiqa cholg'usi musiq? ijrochiligida keng miqyosda qo'llaniladi. Nay sozi ijrochiligida o'ziga xos ijrochilik yo'llariga ega bo'lgan Ustozlardan - Abduqodir Ismoilov, Homidjon Jalolov, Ayub Qodirov. Saidjon Kalonov, Halimjon Jo'rayev, Abdul Ahad Abdurashidov, Mirza Tohirov, Ahmadjon Sobirov, Tojikistonda esa Nison Shoulov va boshqalar shular jumlasidandir. O'zbekiston Davlat konservatoriyasida nay sinfi bo'yicha professor Mirza Tohirov va dotsent Ahmadjon Sobirov ustozlik qiladi. G'IJJAK MUSIQA CHOLG'USI G'ijjak musiqa cholg'usi haqida turli man'balarda har xil ma'lumotlar berilgan. G'ijjaklar dastlab bir torli, keyin ikki va uch torli hozirgi kunda esa to'rt torlidir. Ozarbayjon musiqpshunos olimasi Saodat Abdullayeva o'zining "Muzikalniye instrumenti Azerbaydjana". Baku. 1972. Bu kitobining 16 va 17 sahifalarida «Kemancha» va unga oiladosh «chegane» musiqa cholg'ulari haqida ma'lumot bergan. Fayzullo Karomatov o'zining musiqa cholg'ulari haqida yozgan kitobida "Bobumoma" asari haqida ma'lumot berib, bu asarda Muhammad Vdiy g'ijjakka uchinchi torni toqqanligi haqida ma'lumot beradi. (F.Karomatov. Uzbekskaya instrumentalnaya muzika. Tashkent. 1972. 110 s.). O'zbekistonda g'ijjak va qubuz, Eron va Kavkaz xalqlarida "kemancha" nomlari bilan va unga oiladosh Hindistori, Pokiston, Afg'onistonda "dilrabo", Tojikistonning Ko'lob, Tog'li Badaxshon Avtonom viloyatida "jig'ak" (g'ijjak) musiqa cholg'ulari mavjud. 1937 yilda Moskva shahrida o'tkaziladigan o'zbeklarning birinchi dekadasigabag'ishlab Ozbekistonda juda ko'p milliy musiqa cholg'ulari xalq ustasi O'zbekistonda Xizmat ko'rsatgan San'at arbobi Usto Usmon Zufarov tomonidan qayta tayyorlanib, jumladan uch torli tanbur va g'ijjaklarga yana bir tor taqilib, ular to'rt torli bo'lgan. Hozirgi kunda to'rt torli g'ijjaklar musiqiy ta'lim dargohlarida ijrochiligida qo'llanilmoqda. G'ijjaklarning to'rt torini birinchisi kichik oktava "sol" ikkinchi va uchinchisi birinchi oktava "re" va "lya", to'rtinchi tori esa ikkinchi oktava "mi" tovushlariga sozlanadi. G'ijjak ijrosi uchun esa ot dumidagi tabiiy va maxsus tayyorlangan sun'iy oppoq qil torlaridan "komon" tayyorlanadi. Milliy musiqa ijrochiligida g'ijjak o'ziga xos ijrochilik maktabiga ega bo'lib, buyuk ustozlardan- Imomjon Ikromov, Salohiddin To'xtasinov, G'ulomjon Hojiqulov, Ilhom To'rayev, G'anijon Toshmatov, Doni Zokirov, Mahmudjon Muhammedovlar hamda ularning davomchilari- Abduhoshim Ismoilov, O'lmasjon Rasulov, Ziyovuddin Andijoniy, Ahmadjon Dadaev, Salohiddin Azizboyev, Qahramon Komilov, Shuhrat Yo'ldoshevlar, Qashqadaryodan Bo'ronxon Muqimov, A'zam Rajabov, Salohiddin A'zamov, Nishonboy Avazov, Ravshan Muhammadiyey, JDilshod Mengishev, Jamol Xolmurodov, Jumanazar Ibrogimov va boshqalarning ustodona ijrolari tahsinga loyiqdir. O'zbekiston Davlat konservatoriyasida g'ijjak sinfi bo'yicha professor Murod Toshmuhammedov ustozlik qiladi. Bu ustoz tomonidan g'ijjak musiqa cholg'usini an'anviy va zamonaviy ijrolariga xos ko'pgina darslik va o'quv-uslubiy qo'llanmalar tayyorlanib, nashr ettirilgan va o'quv jarayonida keng miqyosda qo'llaniladi. AFG'ON RUBOBI Afg'on rubobi O'zbek milliy musiqa ijrochiligida asosan Buxoroda qo'llaniladi. Abdurauf Fitrat "Rubob" deb bu cholg'u to'g'irisida ma'lumot bergan. Lekin bu ma'lumot Qoshg'ar rabobi haqidami yoki Afg'on rubobi haqida ekanligi faqat berilgan ma'lumotnomadek izoh orqali tushunish mumkin. Chunki rabob sozining torlarini miqdori, tuzilishi albatta Afg'on rubobi haqidagi ma'lumotlar. Bu turdagi rubob Hindistonda, Pokistonda hamda Badaxshon viloyatida turlicha nomlanishlarda uchraydi. Ma'lurnki Afg'on rubobi Badaxshon viloyatining ba'zi mahalgohlari Afg'oniston hududida, ba'zilari Tojikiston hududida rflavjud. Shu bois bu rubob sozi Badaxshonda "Badaxshon rubobi", Afg'onistonda "Afg'on rubobi" deb ataladi. Badaxshon rubobini kosaxona va dasta tuzilishi bir bo'lak yog'ochdan tayyorlanadi. Torlar o'rnashgan joy "Sarpanja" nomli bo'lagi alohida tayyorlanib biriktiriladi. Unda asosan beshta ichakdan tayyorlangan torlari bo'lib, ular turli xil yo'g'onlikda. Undan tashqari oq po'latdan tayyorlangan o'nikkita simli torlari ya'ni qo'shimcha sado beruvchi torlari dastasining orqa yon qismida o'rnatilgan. Bu musiqa cholg'usining ijrosi ham o'zbek milliy cholg'ulari qatori barcha musiqa dargohlaridagi rubob sinflarida o'rgatiladi. Dastlabki ijrolari Ergash Shuknrullayev, hozirgi kunda Buxorodagi Muxtor Ashrafiy nomidagi musiqa bilim yurtida va Oliyaxon Sultonova rahbarligidagi "Sitorai Mohixosa" nomli fol'klor an'sambilining sozandasi To'ra Jo'rayev Afg'on rubobini ijrochisidir. Toshkent Davlat Konservatoriyasida esa Afg'on rubobi sinfi bo'yicha dotsent G'ulomqodir Ergashev ustozlik qiladi. Sozlanishi aynan Qoshg'ar rubobiga o'xshash. QASHQAR RUBOBI Rubob musiqa cholg'usi ko'pgina Sharq xalqlari musiqa ijrochiligida qo'llaniladi. Rubob musiqa cholg'usining turli xil nusxalari Arab mamlakatlarida, Xitoyning Qoshg'ar mahalgohida, Hindiston, Pokiston, Afg'oniston hamda O'rta Osiyoning ko'pgina mahalgohlarida, Tog'li Badaxshon Avtanom viloyatida musiqa ijrochiligida qo'llanilmoqda. Rubob musiqa cholg'usining yaratilishi borasida turli xil ma'lumotlar mavjud. Go'yo rubob Muhammad Xorazmshoh davrida yaratilganligi haqida muallifi noma'lum musiqiy risolada ma'lumot berilgan. Lekin bu ma'lumot to'g'risida Abdurauf Fitrat o'z kitobida quyidagi fikrni bildiradi: Bu yigirmanchi yillarda Hindistondan keltirilgan "Sorang" ismli bir cholg'uning rubobga juda o'xshashligi meni shoshirgon edi. So'ngra qo'limg'a tushgan Darvesh Aliyning "Risolaiy musiqiy" asarida bu chol'g'uning Balxda yasalg'oni, Muhammad Xorazmshoh zamonida Xorazmda rivoj topgani ko'rsatiladur". (Fitrat. O'zbek klassik musiqasi va uning tarixi. Toshkent 1993. 79 s.) Lekin bu berilgan ma'lumot hozirgi kunda O'zbekiston hududida mavjud Qoshqar rubobi haqida emas bal'ki Afg'on yoki Badaxshon rubobiga o'xshash rubob to'g'irisidagi ma'lumotdir. Hozirgi kunda O'zbekistonda Qashqar rubobi va Afg'on rubobi, Tojikistonda esa Qoshg'ar rubobi, Badaxshon rubobi, Pomir rubobi, Qumri (katta rubob) kabi rubob cholg'ulari mavjud. O'zbekistonda Qoshqar rubobi 1937 yillardan boshlab qo'llanila boshlagan. Bu borada rubob musiqa cholg'usining eng yetuk mutrib sozandasi O'zbekiston Xalq Artisti ustoz Muhammadjon Mirzayev bilan suhbat shuni ko'rsatadiki, Toshkentda dastlab bir uyg'ur sozandasi bu cholg'uni ijro etib yurgan. Muhammadjon Mirzayev bu rubobni ko'rib undan nusxa olish maqsadida O'zbekistonda Xizmat Ko'rsatgan San'at Arbobi xalq ustasi Usto Usmon Zufarov ustaxonasiga boradi. Aynan shu 1937 yilda O'zbekistonning Moskva shahrida bo'ladigan birinchi dekadasiga tayyorgarlik ko'rilib, turli xil musiqa cholg'ulari ham tayyorlanayotgan edi. Shu yili Usto Usmon Muhammadjon Mirzayevga o'zi olib kelgan Uyg'ur rubobidan aynan nusxa olib bir necha rubob tayyorlaydi va birinchi tayyorlangan Qoshg'ar rubobi Muhammadjon Mirzayevga taqdim etiladi. Ma'lumki bu turdagi rubob aynan tanbur singari bo'lib, bunda pardalar bog'langan, sozlanishi ham aynan tanbur singari bo'lgan. Faqat bu yangi tayyorlangan rubobda bog'langan pardalar o'rniga, po'latdan yasalgan pardalar o'rnatiladi. Sozlanishi awalgidek kvinta ya'ni lya, re, lya ovozlariga. Bu turdagi sozlanish rubobning an'anaviy sozlanishi, keyingi yillarda qayta tayyorlangan rubobning sozlanishi lya, mi, lya kvarta ovozlariga, lekin to hozirgi kungacha Muhammadjon Mirzayev va ustozning farzandlari Shavkat Mirzayev an'anaviy sozlamshda hehisob musiqiy asarlarni bastalab, cho'lg'u va ashula yo'li uslubida hamda jo'rvozlik ijro yo'lida ikki rubob jo'rligida ijro etib kelishmoqda. 1937 yilda yana ushbu rubobdan nusxalar olinib, rubobda, Abbos Bahromov, Bo'riboy Mirzaahmedov, Ergash Shukurillayevlar ham ushbu sozda chalish sirlarini o'rgana boshlaganlar. Ma'lumki Qoshg'ar rubobini dastlabki ijrosi, bu cholg'uni o'zbek milliy musiqa ijrochiligida ommalashib ketishiga, keyingi yillarda Qoshg'ar rubobining o'ziga xos ijrochilik maktabini yaratgan buyuk Ustoz Muhammadjon Mirzayevning xizmatlari buyukdir. Qoshg'ar rubobida o'nlab musiqiy asarlar bastalanib, "bam" va "zir" (zil) ijrosiga xos ikki rubobda Muhammadjon Mirzayev va Ustoz Shavkat Mirzayevlar ijro etgan musiqiy asarlar behisobdir. "Bahor val'si", "Zavqim kelur", "Dil kuyi", "Gulbahor va Tanovat" va boshqalar shular jumlasidandir. Uzoq yillar Qoshg'ar rubobida maxsus bastalangan, xalq kuylari, maqom asarlaridan namunalar ijro etib kelindi. Keyingi yillarda Ustoz sozanda O'zbekistonda Xizmat ko'rsatgan Artist Shavkat Mirzayev rubobda o'ziga xos maqom asarlari ijrochiligi maktabini yaratib, rubob musiqa cholg'usini o'z shogirdi O'zbekiston Xalq Artistkasi Munojotxon Yo'lchiyeva ijrosidagi asarlar bilan O'zbekiston, O'rta Osiyo va ko'pgina Xorijiy mamlakatlardagi yirik musiqiy anjumanlarda namoyish etmoqda. Hozirgi kunda rubob musiqa cholg'usini mohir ijrochilari Shavkat Mirzayev, Qobil Usmonov, Ari Boboxonov, Tohir Rajabov, Adham Xudoyqulov, Rifatilla Qosimov, Davron Ziyodov va boshqalar Ustoz Muhammadjon Mirzayev ijrochilik maktabining davomchilari hisoblanadi. DOYRA CHOLG'USI Doyra musiqa cholg'usi musiqa ijrochiligida asosan mezon hisoblanib, yakka ijro, ikki. uch, to'rt, besh va ko'proq cholg'ular jo'rligidagi jamoa ijrolari jarayonida. hamda xonanda \a sozandalar jo'rligidagi ijrolar, bir me'yorda muayyan o'lchovlardagi doyra zarbalari asosida ijro etib turiladi. Shu asnoda ijro jarayonini sekin, o'rtacha, tez va jozibadorligi sezilib turiladi. Doyra musiqa cholg'usi butun Sharq xalqlarida turli xil nomlar bilan atalib ijrochilikda qo'llaniladi. Masalan: doyra, daf, chirmanda, childirma. Turkiyada esa "dumbalak" nomi bilan ataladi. Hozirgi kunda O'rta Osiyoda turli xil ko'rinishdagi doyralar uchraydi. O'zbekistonda esa doyra musiqa cholg'usi xalq ashulalari, yallalar, terma, lapar, maqom asarlarini cholg4i va ashula yo'li ijrolarida keng miqyosda qo'llaniladi. . _ _ Doyrada ijro etiladigan ijro zarblari esa turli davrlarda har xil nomlanib, aruz vaznlari asosida tartibga keltirilib "T" va "N" harflaridan foydalanilgan. Masalan: Ta-na. tan-nan, tana-nana va hokazo. (Is'hoq Rajabov. Maqomlar masalasiga doir. Toshkent 1963. 68 s.) Ma'lumki Buxoro shahrida musiqa ilmini amaliy va nazariy masalalariga katta e'tibor berib kelingan. 1920 yillargacha Buxoroda mavjud musiqa ijrochiligi haqida yozib qoldirilgan ko'pgina musiqiy risolalarga tayangan holda Abdurauf Fitrat doyra zarblari haqida shunday ma'lumot beradi. U doyra zarblarini "usul" deb ataydi. Bunda "nag'ma" va "niqra" to'g'risida so'z yuritiladi. "Musiqiy olimlarimiz musiqada usul belgilash uchun shunday harakat qiladilar: "kuy" da bir-biriga boylanib kelgan "niqra" laming "tan" shaklida bo'lganini "sabab-i hafif. "tana" shaklida bo'lganini "sabab-i saqil", "tanan" shaklida bo'lganini "fosila" deb ataydilar. Mana shul (tan, tana, tanan) shakllarida boylangan niqralarni belgili bir tartibda yig'ib, musiqiy usullarni maydonga chiqaradilar. «Tanan-tan-tanan-tan» (fa'ulun, fa'ulun) vazniga «Hazaj» deydilar. «Tan- tanan-tan-tanan» (foi'lun, foi'lun) vazniga «Ramal» deydilar. Mana shunday qilib «usul» doyralarini tuzadirlar. Usui doyralari ba'zilariga ko'ra o'n besh, ba'zilariga ko'ra o'n yetti, ba'zilariga ko'ra yigirma to'rt, yigirma yettidir. Usui doyralaridan mashhur o'n ikkitasining otlari mana shulardir: Hazaj, ramal, vofir, duyak, foxtazarb, Turkiy, muxammas, saqiyl, chanbar. zarb-i qadim. zarbu-1-fath." (Fitrat, O'zbek klassik musiqasi va uning tarixi. Toshkent. 1993. 6,7,12,13 sahifelar. Qayta nashri). Fitrat bu kitobda o'z fikrini davom ettirib. hozirgi kunda o'zbek musiqa ijrochiligida doyra zarblaridan «Tanan-tananan» o'rniga esa «bak-baka-baka-bum» nomlanishdagi ijrolari qo'llanilayotganligini ta'kidlaydi. Shunday qilib hozirgi kunda o'zbek musiqasida «bum-bak» (Xivada «gub-taq») nomli doyra zarblari bo'lib, ushbu kitobchani 12 sahifasidan to 24 sahifalarigacha Buxoroda mavjud moqom asarlarini ijrolarida qo'llanilgan juda ko'p sonli doyra zarblari haqida ma'lumot bergan. Hozirgi kunda O'zbekiston musiqa ijrochiligida doyra musiqa cholg'usini xotin-qizlar xalq ashulalari, lapar, yalla ijrolarida keng foydalanadilar.Ular- otin, yallachi, laparchi, xaliia, sozanda deb ataladi. MILLIY MUSIQA CHOLG'ULARIMNG IJROCHILIGI HAQIDA Musiqa cholg'ularining ijrochiligi haqida qadimiy musiqiy risolalarda bebaho ma'lumotlar berilgan. Ularning yaratilishi, nomlanishi shu bilan birga ba'zi bir ularning ijroehilari, mutrib-sozandalari, ijro etilgan asarlariga oid ma'lumotlar ko'proq "Ud" va "Tanbur" hamda "Nay" musiqa cholg'ulari haqida bo'lib, keyinchalik boshqa musiqa cholg'ulari haqida ham fikr yuritilgan. Musiqa cholg'ulari uchun dastlabki bastalangan musiqiy asarlarni cholg'u va ashula yo'li ijrolari quyidagicha nomlangan-advor, alhon, navo, parda, davr, ohang, kuy, qonun, savt, bong, lahn, amal, kor, asovot, aqsom, sado, rang, sano, tarkib, davr, fig'on, g'azzol, daston, surud, davl, jam, jins, iqo, zoita, iqoma, marg'ul, maqom, mizon, muloimot, ovo, naqsh, parda, naqra, nag'ma, nag'am, nag'omot, go'sha va boshqalar. Ma'lumki barcha milliy musiqa cho'lg'ularining ijro yo'llari og'zaki an'ana "Ustod (ustoz) va Shogird" tizimi asosida olib borilgan. Bu turdagi ijrochilik uslubi necha asrlar davomidu shakillanib, ijrochilikda qo'llanilib, xalq orasida mavjud musiqiy asarlarning barcha turdagi nusxalari, namunalari shu asnoda ijro etib kelingan. Hatto Sharq Olimlari Forobiy. Urmaviy keyinchalik Komil Xorazmiylar tomonidan "Ud" va "Tanbur" musiqa cholg'ularining ijrosiga mos nota tizimlarini yaratilishiga harakat qilingan. Lekin bu ijro uslublari keyingi asrlarda yashagan musiqashunos olimlar tomonidan takomillashtirilmagan. Ushbu yaratilgan nota tizimlari keyinchalik Ovrupo nota tizimini yaratilishi va rivojiga asos bo'lgan bo'lishi mumkin. Og'izaki an'ana uslubiga xos musiqa ijrochiligidagi ijro yo'llari xususan milliy musiqa cholg'ulari ijrolari jarayonida musiqa sadolarini yanada jozibali, mungli, yoqimli, ta'sirchan, hayratomuz va hokazo sadolanishi uchun turli xil milliy ijro bezaklari ijrochilikda qo'llanilib. ular turlicha nomlangan va hozirgi kungacha bu musiqiy bezaklar xalq mutqib-sozandalari tomonidan ijrochilikda qo'llanilib kelinmoqda. Ular-nola, qochirim, kashish, zarb, zarbi oro,"zarbi parron, teskari zarb, qo'sh noxun, pirrang, yakka zarb, to'lqinlanish, rez, bidratma, nolish, molish, zaxma orqali pastga va yuqoriga harakat va hokazo nomlar bilan atalib, bu milliy ijro bezaklari musiqiy ijro asarlarini xarakteriga va mutrib-sozandalarning ijrochilik mahoratlariga bog'liq holda ijro jarayonlarida qoilaniladi. Bu ijrolar jarayonlarida ijrochining o'ta o'tkir ijro mahoratidan eshituvclii ya'ni shunavandular turli xil holatlarga tushish, miriqib dam olish, hayratdan kuchli ta'sirlanib yig'lashi, baqirishi kabi hollar ham uchrab turadi. Hozirgi kunda Ovrupo nota tizimi asosida notaga olingan milliy musiqa ijrochiligini cholg'u yo'li ijrosiga moslangan musiqiy asarlarni yuqorisiga ba'zi bir milliy ijro bezaklarini qo'yib uning ijrolari ijrochilardan talab qilinmoqda. Lekin lining asosiy mohiyati va maqsadi aniq tushuntirib berilmagan. Notaga olingan asarni boshlanishdan to oxirigacha nuia yuqorisitv, milliy bezaklar belgilarini qo'yib chiqilishi maqsadga muvofiq emas. Chunki musiqa ilmi va ijrochiligini o'rganish uch pag'onaga ya'ni Boshlang'ich, O'rta va Oliy toitalarga bo'lingan. Ba'zan maktabgacha ham musiqa ijrochiligidan saboq olinishi mumkin. Lekin notaga olingan musiqiy asarlarda qo'llanilgan milliy ijro zarblari yuqoridagi uch toifadan qaysi biriga mo'ljallanganligi haqida umuman fikr yuritilmagan. Shu bois milliy musiqiy ijro bezaklari har bir notaga olingan musiqiy asarda berilishi maqsadga muvofiq emas. Ular kichik-kichik musiqiy ijrolar vositasida alohida- alohida misollar tariqasida berilishi, bu ijro bezaklari ijrochining o'ta o'tkir ijrochilik mahoratiga bog'liqligini izohlab o'tish maqsadga muvofiq bo'ladi. Demak hozirgi kunda ikki xil musiqa ijrochiligi mavjud. Bu og'zaki an'ana va nota uslubi asosidagi musiqiy ijrolar. Og'zaki an'ana ijro uslubi qadimul ayyomdan to hozirgi kungacha davom etib kelayotgan milliy musiqa ijrochilik maktabi bo'lib, bu uslubdagi ijrochilik yo'llarini mukammal eng yuqori ya'ni oliy darajada o'zlashtirish har bir mutrib-sozanda uchun dasturul amal bo'lishi shart va zarur. Hozirgi zamon Ovrupo uslubidagi nota ijrochiligini amaliu va nazariy jihatdan puxta o'zlashtirilishi nafaqat mutrib-sozanda bal'ki barcha musiqa sohasida faoliyat ko'rsatayotgan mutaxassislar uchun bebaho vazifa hisoblanadi. Nota tizimi ham eng mukammal ilmlardan biri hisoblanadi. Nota tizimini yuqori darajada o'zlashtirilishi nafaqat milliy musiqa ijrochiligiga xos bilimlarni amaliy va nazariy jihatdan anglab yetish bal'ki, qardosh, xorijiy mamlakatlar musiqa ijrochiligiga xos masalalarni chuqur anglab yetishda umumjahon musiqa tili hisoblanadi. Hozirgi kunda o'zbek cholg'ushunosligi masalalari kundan-kunga rivojlanib bormoqda. Keyingi yillarda cholg'u ijrochiligida yangi-yangi musiqa cholg'ulari ham qo'llanilmoqda. Buyuk-buyuk mutrib sozandalar yetishib chiqib milliy musiqa cholg'ulari ijrochilik imkoniyatlarini o'zlarining yetuk ustozona ijrolarini nafaqat O'zbekiston bal'ki O'rta Osiyo va ko'pgina xorijiy mamlakatlarda o'tkazilgan musiqiy anjumanlarda namoyish etib, shunavandalar olqishlariga sazovor bo'lib, cholg'ushunoslik, cholg'u ijrochiligi rivojiga o'z hissalarini qo'shmoqdalar. 1939 yilda xalq cholg'u asboblari ijrochilarining butun ittifoq ko'rigida ishtirok etgan keksa xalq sozandalaridan Abduqodir Ismoilov nay, Ahmadjon Umurzoqov qo'shnay hamda Faxriddin Sodiqov chang musiqa cholg'ulari ijrolari bilan ishtirok etishlari va bu tanlovda Faxriddin Sodiqov ikkinchi o'rinni egallaganligi haqida ma'lumot berilgan. (K.Olimboyeva. M.Ahmedov. O'zbekiston Xalq sozandalari. Toshkent 1959 yil. 117 s.). Bu an'analar to hozirgi kungacha davom etib har to'rt yoki besh yilda O'rta va Oliy musiqa dargohlarida musiqa cholg'ulari ijrochilari uchun alohida tanlovlar o'tkazilib, o'nlab yetuk mutrib- soandalar turli xil musiqc cholg'ularining yetuk ijrochilari sifatida e'zozlanmoqda va tanlov g'oliblari sovrindorlari bo'lmoqdalar. Ma'lumki eng yetuk mutrib-sozandalar Buxoro, Samarqand, Xorazm. Toshkent. Qarshi va Farg'ona vodiysidagi shaharlarda yashab faoliyat ko'rsatishgan. Buxoroda - Ota G'iyos. Ma'rufjon Toshpo'latov, Tohirjon Davlatzoda, Abdurahmon Umarov, To'ra Jorayev, Boboqul Fayzullayev, Fazliddin Shohobov, Shohnazar Sohibov hozirgi kunda Ari Boboxonov, Homidjon Jalolov, Orif Atoyev, OTmasjon Rasulov, Shodibek Sharipov, Samarqandda-Hoji Abdulaziz Rasulov, Qori Siroj, Nayimjon Hamroqo'lov, Ixtiyor Sultonov, Xorazmda-Matpano Ota Xudoyberganov, Matyusuf va Matyoqib Xarratov, Qurbonboy og'a Bobojonov, Matrasul Matyoqubov, Yotdoshali Tojiyiv, Ozod Bobonazarov, Rustam Boltayev, Toshkentda-Shohbarot Tanburchi, Shorahim Shoumarov, ularning davomchilari Faxriddin Sodiqov, Fozil Xarratov, Rustam Negmatov, Ahmad Odilov, Murod Toshmuhammedov, Muhammadjon Mirzayev, Mahmudjon Muhammedov, Sunnat Samadov, Turg'un Alimatov, Orif Qosimov, To'ychi Inog'omov, Mahmud Yunusov, Mamadaziz Niyozov, Jo'rabek Saidaliyev. Salohiddin To'xtasinov, Shavkat Mirzayev, Temir Mahmudov, Abduhoshim Ismoilov. Rahmatulla Samadov, Abdul Ahad Abdurashidov, Abdurahmon Xoltojiyev, Rifatullo Qosimov, Qahramon Komilov, Tohir Rajabov, Alimadjon Dadayev, Zamira Miralimova, Malikaxon Ziyayeva va boshqalar, Farg'ona vodiysidan-Berkinboy Fayziyev, To'xtasin Jalilov. Rasulqori Mamadaliyev. Ro'zmat Isoyev, G'ulomjon Hojiqulov, Komiljon Jabborov va boshqalar. Qashqadaryodan-Abdulla Qodiriy, Mahmud Savdoiy, A'zam Rajabov, Bo'ronxon Muqimov. Ravshan Ziyodov. Islom Rajabov, Solohiddin Rajabov, Murodullo Abdukarimov, Nishonboy Avazov, Abdujabbor Rahmonqulov, Dilshod Megeshev, Otajon Matjonov va boshqalar shular jumlasidandir. Hozirgi kunda bu ustozlarning ijrochilik an'analari shogirdlar tomonidan o'rganilmoqda va targ'ib qilinmoqda. Mutrib-sozandalar milliy musiqa cholg'ularida mungli sadolar hosil qilishda ustozlarning ijrochilik an'anasiga xos ijrolarini, ijro bezaklarini qo'llash qoidalarini mukammal o'rganish uchun tinimsiz mashaqqatli mashg'ulotlar olib boradilar. Masalan; dastlab musiqa cholg'ularini sozlash har xil jarangdagi sadolar hosil qilish, holat: o'tirish, cholg'u sozini ushlash va undan foydalanish, o'ng va chap qo'lning harakat qoidalari, hissiyot, mahorat, o'zini tuta bilish, esda saqlash va xotira, yuqori darajadagi bilim va ko'nikma. ezozlasb va nihoyat ijro bezaklarini mohirona qo'llash, ko'pgina yetuk mutrib-sozandalarning ijrochilik maktablaridan xabardor bo'lish, ular ijrolaridagi yutuq va kamchilliklardan xulosa chiqara olishi, ustoz va shogirdlar orasidagi munosabatlar, talab va ijrolar, mashq qilish qoidalari, o'z kasbini qadilash va hokazo. Mutrib-sozandalar yakka ijro, ikki, uch, to'rt va o'ndan ortiq hamda ansambl, orkestr jamoalariga jo'r bo'lish ijro mahoratini hamda maqom asarlarini, xalq musiqa ijodiyotini. Doyra - ijrosida ikki qo'lning panjalari barobar harakat qiladi. Doyranavoz bir meyorda doyra zarblarini ijrosi ustida tinimsiz mashq olib borishi shart. Doyra musiqa ijrosi jarayonida bir meyordagi doyra zarblariga mo'ljallangan mezon hisoblanadi. Doyraning gardishi va unga qoplanadigan teri esa yaxshilab oshlanadi. Shunday qilib doyralar har xil sado beradi. Yo'g'on, ingichka va hokazo. Gardishdagi aylanada po'lotdan yasalgan aylana halqachalar tayyorlanib o'rnatiladi. Ansambl - bu atama milliy musiqa cholg'ularini guro'h-guro'h bo'lib birgalikdagi ijrolari tushuniladi. Masalan; puflama, urma torli, mizrobli, chertma torli, urma zarbli, komonli musiqa cholg'ularinmg ansambllari. Undan tashqari hozirgi kunda O'zbekistonda ansambl jamoalarida ko'proq o'ndan ortiq musiqa cholg'ularini birgalikdagi ijrolari tushuniladi. Har bir musiqa dargohlarida turlicha ansambllar faoliyat ko'rsatadi. Masalan - Toshkentdagi Yunus Rajabiy nomidagi sozanda va xonandalar guro'hidan tashkil topgan "Maqom ansambli". Maqom ansamblida akademik Yunus Rajabiy badiiy rahbar, O'zbekiston xalq artisti Faxriddin Sodiqov musiqa rahbari, shuningdek sozandalardan - Dodaxo'ja Sottixo'jayev doirada, Zokirjon Sodiqov, Ilhom To'rayev, G'ulomjon G'ofurovlar g'ijjakda, Turg'un Alimatov, Erkin Yoidoshev, Sayidazim Qudratullayevlar tanburda, Is'hoq Qodirovlar nayda, Orif Qosimov dutorda, Umarjon Otayev rubobda, hofiz xonandalardan - Karim Mo'minov, Shokirjon Ergashev, Klara Jalilova, Berta Dovudova, Orif Alimaxsumov, Orif Zirkiyev va boshqalar faoliyat ko'rsatishgan. Hozirgi kunda bu ansamblga O'zbekiston xalq artisti Abduhoshim Ismoilov raxbarlik qiladi. O'zbekiston Davlat konservatoriyasidagi An'anaviy ijrochilik boiimidagi ansambl jamoasi, professor Ahmad Odilov rahbarligidagi "Changchi qizlar" ansambli, professor Murod Toshmuhamedov rahbarligidagi "Komonli cholgular" ansambli, G'anijon Toshmatov nomidagi "Dutorchi qizlar" ansambli va Qarshi Davlat Universitetidagi "Bayot" nomli milliy ansambl shular jumlasidandir. Orkestr - jamoasi ko'p ovozli musiqiy asarlarni ijrosiga mo'ljallangan musiqa cholg'ularidan iboratdir. Turli xil ijrochilar guro'hidan tashkil topgan jamoadir. Hozirgi kunda O'zbekistonda Doni Zokirov va To'xtasin Jalilov nomidagi "Xalq cholg'ulari" orkestrlari bo'lib, bu jamoalar dirijyorlar rahbarligida faoliyat ko'rsatadi. Akustika - Musiqiy tovushlarni joylashgan o'rni, musiqa eholg'ularida pardalarning joylashuvi akustika vositasida muayyan qilinadi. Musiqa tili bilan sent deb ataladi. Yarim ton 100 sent, bir ton 200 sent, bir oktava oralig'i 1200 sent hisoblanadi. Moskvadagi P.I. Chaykovskiy nomidagi Konservatoriyada "Akustika" laboratoriyasi boiib, milliy musiqa cholg'ularidagi pardalarni joylashuvi maxsus dastgohlar vositasida muayyan qilinadi. 1990 yilda Moskva konservatoriyasiga borib, akustika laboratoriyaning boshlig'i S.N.Chebankov va A.B. Andrianovlar bilan birgalikda uchta dastgoh, ya'ni "KOON" deb ataluvchi moslama asosida ustoz sozandalardan - Turg'un Alimatov, Fazliddin Shahobov, Shohnazar Sohibov, Neriyo Aminov, Ma'rufjon Toshpo'latovlarning Usto Usmon va Usto Tohirlar tomonidan tayyorlangan tanburlarini, Turg'un Alimatovning "sato" musiqa cholg'usini, Badaxshon sozandasi Muhammad Ato Tavolloyevning setoridagi pardalar joylashuvlari sent tuzilmalari asosida muayyan qilindi. Foydalanilgan adabiyotlar: 1. Dirijyorlik. Baxtiyor Otayev. Tashkent - 2003 yil. 2. O'zbek xalq cholg'u asboblarida ijrochilik tarixi. A.Odilov. Toshkent- 1995 yil. 3. Instrumentovedeniya. A.I.Petrosyans. Toshent*1990 yil. 4. Milliy musiqa cholg'ularni o'rganish. G'.Quchqorov. Toshkent-2002 yil. 5. O'zbek xalq eholg'ulari havaskorlik orkestri bilan ishlash uslubi. Karimjon Izomov. Toshkent-2002 yil. 6. Cholg'ushunoslik. M.Abdukarimov. Toshkent-2006 yil. 7. Cholg'ushunoslik. M.Toshmatov. Toshkent-2004 yil. 8. Musiqaning elementar nazariyasi. A.Vaxromeev. Moskva^ 1956 yil. 9. Musiqaning elementar nazariyasi. Sami Aziz o'g'li. Qarshi-2005 yil. 10. O'zbek xalq musiqasi. H.Nurmatov. Toshkent-1996 y.

O'xshashlar

Musiqa tizimi. Кirish. Musiqiy tovush xususiyatlari
Musiqiy tovush xususiyatlari
Urma zarbli musiqa cholg’u asboblari guruhi
Doni Zokirov nomidagi davlat xalq cholg‘ulari orkestrining yangi izlanishlar davri
O‘zbek xalq cholg‘ularini modernizatsiyalashtirishning g‘oyaviy asoslari