Cholg`u asarlari tahlili. Murakkab shakl. H. Xanmamedov. Tor va simfonik orkestr uchun - Musiqa - Referatlar

Cholg`u asarlari tahlili. Murakkab shakl. H. Xanmamedov. Tor va simfonik orkestr uchun

Yuklangan vaqt:

07.11.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

2288.51953125 KB

Ko'chirib olish

Cholg`u asarlari tahlili. Murakkab shakl. H. Xanmamedov. Tor va simfonik orkestr uchun uchinchi konsert i-qism 1. O’tgan darslarda o’zlashtirilgan Tarje’i Buzruk va Garduni Buzruk asarlarini yoddan takrorlang. Usul va milliy bezaklar ijrosiga e’tibor bering. Asar matnini xatosiz chalishga harakat qiling. 2. O’quv dasturiga asosan konservatoriyaning birinchi kurs talabasi qardosh xalqlar musiqa ijrochiligi namunalaridan, ya’ni kompozitorlar asarlaridan o’rganib borishlari ko’zda tutilgan. Bu o’rinda ozarbayjon, uyg’ur, tojik, qozoq, qirg’iz, turkman, eron, turk, hind kompozitorlari asarlaridan ayrim namunalar chalish mumkin. Bizning o’quv dasturlarimizda turli qardosh kompozitorlar asarlari mavjud bo’lib, bundan ko’zlangan asosiy maqsad talabani turli ijrochilik maktab va yo’nalishlari bilan tanishtirish, ularni o’rganish, o’zlashtirishdan iborat. Ushbu darslikka ozarbayjon kompozitori Hoji Xanmamedovning Tor va simfonik orkestr uchun Uchinchi Konsertining birinchi qismi tanlab olingan. Dastlab muallif haqida qisqacha ma’lumotlar bilan tanishib chiqamiz. Bu darsda dastlab asar muallifi H.Xanmamedov hayoti va ijodi bilan tanishib chiqamiz. Ozarbayjon kompozitori Hoji Dadash o’g’li Xonmammedov – 1918 yilda Derbent shahrida tug’ilgan. 14 yoshida ularning oilasi Bokuga ko’chib keladi va bu yerda Xanmamedov buyuk ozar kompozitori Uzeir Hojibekov bilan tanishadi. U. Hojibekovning tavsiyasi bilan Ozarbayjon konservatoriyasining tor sinfiga o’qishga qabul qilinadi. Mutaxassislikdan Said Rustamov sinfida tahsil oladi. 1934 yilda U. Hojibekov taklifi bilan Ozarbayjon radiosi qoshidagi “xalq cholg’ulari orkestri”ga torchi sozanda sifatida ishga qabul qilindi. “Go’ro’g’li” operasini premyerasiga 7 nafar taklif qilingan torchilar orasida Xanmamedov ham bor edi. 1941 yilda Eron bo’ylab gastrollarda qatnashadi. 1943 yilda H. Xanmamedov Ozarbayjon konservatoriyasining “Xalq musiqasi asoslari” bo’limiga ishga qabul qilinadi.

Ulug’ vatan urushi yillarida Ozarbayjon musiqa va komediya teatrida dirijyorlik faoliyati bilan birga xalq cholg’ulari orkestri uchun bir qancha qo’shiq va marshlar yozdi. 1946 yilda Tabriz filarmoniyasiga rahbarlik qiladi. 1947-52 yillarda konservatoriyada dastlab B.Zeydman, keyinchalik tengdoshi buyuk kopozitor Kara Karaev sinfida kompozitsiya bo’yicha tahsil oladi. 1952-54 yillarda Ozarbayjon “qo’shiq va raqs davlat ansambli”, 1966-68 yillarda esa “Ozarbayjon davlat filarmoniya”si direktori, 1980-yilda konservatoriyada dotsent lavozimida faoliyat olib borgan. Uning ijodidan ikkita operetta, 4 ta tor va simfonik orkestrlar uchun konsert, ikkita arfa va simfonik orkestr uchun konsert, xalq cholg’ulari orkestri uchun simfonetta, qo’shiqlar va marshlar o’rin olgan. Kompozitor 2005-yil vafot etgan. 3. Quyidagi mashqlar chap qo’l barmoqlarining keng joylashuvi, ya’ni 3-1 barmoqlarning orasi ochilgan holda erkin¸ yengil harakatlanishini rivojlantiradi. Ozarbayjon musiqasiga xos bo’lgan bezaklar, passajlar aynan shunday applikatura orqali amalga oshiriladi. Shuning uchun mashqlarni faqat berilgan applikatura bilan dars mashg’ulotlarida ustoz nazorati ostida chalib chiqing. Odatda qardosh xalq musiqasini yoki jahon kompozitorlari asarlarini o’rganish uchun uning asl (original) ijrosi bilan tanishib chiqish zarur. Shundagina asarning mazmunmohiyati, uning xususiyatlari, sur’ati, ijro yo’nalishi haqida tasavvur hosil bo’ladi.

4. Biz o’rganayotgan Uchinchi Konsert 1973 yilda yozilgan. Endi bevosita asarni tahlil qilib chiqamiz. Asar sonata allegro shaklida yozilgan. 1) Ekspozitsiya: a) Kirish qismi 9 takt orkestr ijrosida b) Bosh partiya (10-34-taktlar); 2-7-raqam v) Yordamchi partiya (35-50-taktlar); 8-11-raqam g) Bog’lovchi partiya (51-60-taktlar); 12-13-raqam d) Yakunlovchi partiya (61-79-taktlar); 14-17-raqam 2) Rivojlov (razrabotka) a) 80-154-taktlar. 18-30-raqam b) 155-162-taktlar. 31-raqam v) 163-183-taktlar. 32-33-raqam g) 184-194-taktlar. 34-raqam 3) Repriza a) Bosh partiya (195-215-taktlar); 35-39-raqam. b) Bog’lovchi partiya (216-220-taktlar); 40-raqam. v) Koda (221-235-taktlar); 41-43-raqam. Savollar: 1) Qardosh xalqlar kompozitorlarining asarlarini o’rganishdan asosiy maqsad nima?

2) H.Xanmamedov nechanchi yillarda yashab ijod etgan? 3) Kompozitor tor va simfonik orkestri uchun nechta konsert yozgan? 4) Uchinchi konsert qanday shaklda yozilgan? Mustaqil mashg’ulot uchun topshiriqlar: 1) Ozarbayjon kompozitorlik ijodiyoti haqida internet manbalaridan ma’lumot to’plab o’rganib chiqing. 2) Uch qismli konsertlar tuzilishini tahlil qiling. 3) Konsertning turli yozuvlarini tinglab taqqoslang. 4) Berilgan mashqlarni muntazam ravishda ishlab boring. Tayanch iboralar: bosh partiya, murakkab shakl, tahlil, simfonik orkestr. 64–66-DARSLAR: AMALIY IJROCHILIK MASHG’ULOTLARI 1. Tarje’i Buzruk va Garduni Buzruk asarlarini yoddan chalib bering. Notalar va usulga alohida ahamiyat bering. O’zingiz usul chalib asarni xirgoyi qilib bering. 2. H.Xanmamedovning tor va simfonik orketr uchun “Konsert”ini tahlil qilib bering. 3. Mashqlar.

4. Konsertning ekspozitsiya qismini notadan o’qing. (1-79-taktlar). Kirish qismi orkestr, ya’ni fortepiano partiyasining Allegro moderato sur’atida lya minor tonalligida ff (fortissimo) dinamikasida ishonchli, shaxdam xarakterdagi milliy kuy tuzilmasi bilan boshlanadi. Ikkinchi raqamdan boshlangan solo partiyasi faqat pastga zarb bilan ijro etilishi kerak. Dastlabki 4 taktni bu shtrixda chalish uchun ijrochining o’ng qo’l texnikasi yuqori darajada bo’lishi talab etiladi.

Va o’ng qo’lga berilgan bosim 6-raqamgacha, ya’ni bosh partiya oxirigacha davom etadi. Bosh partiyani fortepiano yakunlab do major tonalligida yordamchi partiyaga olib o’tadi. Dastlabki mavzuga qarama-qarshi xarakter ushbu partiya legato shtrixida qashqar rubobida tremolo bilan ijro etiladi. Nota matnida qo’yilgan mordent belgisi notalarda ozarbayjon milliy musiqa bezagi qo’llaniladi. Forshlag bilan nola ijrosi yengil, nafis ijro etilishi kerak. Buning uchun tremoloni tepaga

uzish ko’nikmasi a’lo darajada o’zlashtirilishi talab etiladi. Chap qo’l bilan ortiqcha nola qilib yubormaslikka harakat qiling. 12-raqamdan bog’lovchi partiya boshlanib asta-sekin shaxdam xarakter kasb eta borib fortepianoning 4 taktli partiyasi orqali yakunlovchi partiyaga o’tadi. Bu partiya ham bosh partiyaning mavzusidek faqat pastga zarb shtrixida chalinishi bilan murakkablik tug’diradi. O’ng qo’l applikaturasi kichik bo’lishi va torlarga zarbning to’g’ri yo’naltirilishi asosiy me’zon hisoblanadi. Savollar: 1) Ekspozitsiya qanday mavzulardan iborat bo’ladi? 2) Bosh va yordamchi partiyaning qarama-qarshiligi nimalarda ko’zga tashlanadi? 3) Bog’lovchi partiyaning vazifasi nimadan iborat? 4) Bosh partiyada qanday shtrix qo’llaniladi? Mustaqil mashg’ulot uchun topshiriqlar:

5) Asarning mavzulari va jumlalarini aniqlang. 6) Ijro paytida jumlalarga e’tibor bering. 7) Tovush sifati ustida ishlang. 8) O’ng qo`l amplitudasini qisqartirish ustida muntazam mashq qiling. Tayanch iboralar: ekspozitsiya, rivojlov, vibratsiya, mavzu. 67-69-DARSLAR: AMALIY IJROCHILIK MASHG’ULOTLARI 1. Mashqlar: 1-79-taktlarni fortepiano jo’rligida chalib chiqing. Fortepiano partiyasini eshitib chalishga harakat qiling. Pastga zarb berilganda sur’at pasaymasligini nazorat qiling. 180-194-taktgacha notadan o’qing. Rivojlovning dastlabki 8-taktidagi ishonchli, intiluvchan, shaxdam va yorqin xarakterdagi kuyni ijro etishda o’ng qo’l amplitudasini qisqa bo’lishi ustida ishlang. Chunki pastga to’xtovsiz zarblarning mordentlar, ya’ni bezaklar bilan chalinishi bir oz murakkabdir.

Bu mavzuga qarama-qarshi mavzu 21-raqamda boshlanib tremolo shtrixida ijro etiladi. Liga va legatoli ushbu jumlalar juda ravon, intiluvchan, shu bilan birga tekis tovushlar bilan chalinishi kerak. Ko’pincha talabalarda tremololar uzilishida qo’pol aksentlar chiqib qolishi kuzatiladi. Ana shunday kamchiliklar ustida dars jarayonida ustoz nazorati ostida ishlab boring. 25-raqamgacha rivojlanib boruvchi ushbu qism o’zining eng yuqori avji kulminatsion nuqtasiga ikkita forte ff dinamikasiga yetib kelib yana fortepiano partiyasiga navbat beradi. Ushbu qismda ham ayniqsa kuchli dinamika ( ff )da chalinganda tovush sifati buzilishi, qo’pol ijro kabi kamchiliklar yuzaga chiqadi. Buni bartaraf etish uchun mizrob bilan torlarga qattiq zarb bermasdan, balki, mizrobni qattiq ushlab bosim bilan chalish tavsiya qilinadi. 26-raqamdan boshlanagan sekventsion jumla ham pastdan yuqoriga ko’tarilib borib, yana bir kichik kulminatsiyani yaratadi.

Shundan so’nggi bo’lak ham rivojlanib, hayajon yanada kuchayadi va 30raqamda orkestrning yuqori nuqtasiga yetib keladi. Yuqoridagi qism qashqar rubob uchun dinamik jihatdan, ya’ni tovush kuchini kerakli darajada hosil qilish, sarflash, to’g’ri taqsimlay bilish kabi ko’nikmalarni qo’llash tomonlama murakkablik kasb etadi. Buning uchun ushbu darslikning 2bobida keltirilgan “tovush kuchini boshqarish” bo’limidan keltirilgan tavsiyalarga amal qilish zarur.

Ad libitum tarzida ijro etiladigan qism yana Adagio sur’atidagi sokin, xotirjamlik kasb etuvchi jumlaga olib keladi. Bu mavzu yordamchi partiya mavzusining boshqa 2/4 o’lchovida sekin sur’atda qayta jaranglashidan iborat. Qisqagina berilgan bu mavzu rivojlovning shiddatli va hayajonli obrazlaridan so’ng bir oz tinchlanish, go’yoki eski xotiralarni yodga olish hissiyotlarini uyg’otadi. Bunda ijrochidan o’ta mayin tremolo va jumlalar ijrosining aniqligi talab etiladi. Mordent qo’yilgan notalarga yengil bezak berilib, pp dinamikasida ijro etish kerak. Aynan mana shu qism rivojlovni yakunlab beradi va reprizaga o’tiladi. Reprizaning oxirida 43-raqamdan to’xtovsiz tarzda takrorlanadigan ritmik ko’rinishli aksentli mavzu konsert g’oyalarini go’yoki oxirigacha ta’kidlagandek yakun yasab beradi.

Bu qismda ham yuqori dinamika va aksentni ijro etishda qo’pol tovushlarni oldini olish va tovush tiniqligiga erishish muhim. Konsert tom ma’noda orkestr va yakkaxon o’rtasidagi musobaqa ko’rinishida, shu bilan birga yaxlit bir asar sifatida yozilgan.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 1. Y.Rajabiy “O’zbek xalq musiqasi” I jild T., 1955 2. I.Rajabov “Maqomlar masalasiga doir” T., 1963 3. A.Fitrat “O’zbek klassik musiqasi va uning tarixi” “Fan”. T.,1993 4. A.Odilov “O’zbek cholg’ularida ijrochilik tarixi”. T. “O’qituvchi”, 1995. 5. Ne’matillo Mo’’jaziy “Tavorixi musiqiyn” Pekin millatlar nashriyoti. Pekin. 1982.

O'xshashlar

Cholg`u asarlarini tahlil qilish uchun “konsert” uslubiyoti. M.Otajonov. Qashqar rubob va orkestr

Doni Zokirov nomidagi davlat xalq cholg‘ulari orkestrining shakllanish shart sharoitlari

Qashqar rubobi tovush imkoniyatlari. Tovush hosil qilish va uni boshqarish. P.I. Chaykovskiy “kuz qo’shig’i”. Darslar-amaliy ijrochilik mashg`ulotlari

Turk va Ozarbayjon musiqasi

Mustaqillik yillarida o‘zbek xalq cholg‘ularida ijrochilik san’ati