Учинчи муаллим - Milliy istiqlol g'oyasi - Referatlar

Учинчи муаллим

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

21.4208984375 KB

Ko'chirib olish

Учинчи муаллим Ўтган 2003 йилда Эгей университета профессори, та-ниқли адабиётшунос Явуз Акпинар Исмоил Гаспринский (Гаспрали) «Танланган асарлари» уч жилдлигининг 1-жил-дини чоп эттирган эди. Бу йил, яқинда унинг 2-жилди босмадан чиқди. Гаспрали асарларининг ушбу нашри турк-ислом маданий дунёсининг чиндан-да эътиборга лойиқ ҳодисаларидандир. Гап шундаки, бу асарлар муаллиф вафотидан буен бир жойга тўпланиб, нашр қилинмаган эди. Аксинча, шўро-лар ҳукумати Русия жадидчилик ҳаракатининг якдил эъти роф этилган бу бонийсини ўзининг биринчи куниданоқ биринчи душмани деб эълон қилди. Юраклардан ситиб чиқармоқчи, ёш авлод қалбида унинг ёвуз бир душман қиёфасини яратиб, нафрат ҳиссини тарбияламоқчи бўлди. Шу мақсад билан Салачиқ (Боқчасарой)даги қабрини буз-дириб ташлади, тепасига чўчқахона қурдирди. Афсонадай гўзал ва муқаддас гўшага «жиннихона»ни жойлаштирди... У ишлаган «Занжирли» мадрасаси... ҳожатхонага айлан-тирилди... Бўёқлар бир оз қуюқлашмадими? Йўқ. 1991 йил 18-23 мартда унинг таваллуди 140 йиллигига бағишлан- ган халқаро илмий анжуман бўлиб ўтган эди. Воқеани дунё- нинг турли жойларидан келган уч юзга яқин меҳмон ўз кўзи билан кўрди. Ва бу ҳақда езди. Нега бу қадар шафқатсизлик, дерсиз. Ажабланадиган жойи йўқ - Мафкура! Биринчидан, Исмоилбек социа лизм деган гапни 1885 йилда, ҳали бешикдалигидаёқ кес-кин рад этган ва унинг фожиали оқибатини бирма-бир кўрсатиб берган эди. Иккинчидан, унинг орзуси бир вақт-лар дунёга дунёдорлик қилган, замонлар тақозоси билан беқиёс юксакликлардан оёқлар остига тушиб, хор ва за-бун бўлган миллатларни уйғотмоқ, бир-бирига танитмоқ, истиқлол учун кураш йўлига солмоқ эди. Кўринганидек, Исмоилбекнинг ҳар икки аъмоли ҳам шўроларнинг мақ сад ва интилишларига зид эди. Шу маънода у «душман» эди. «Душман» билан

муроса эса шўролар учун ёт эди. У «таслим бўлмаса, янчиб ташланар»ди. Бугун бу ном мустақиллигимиз туфайли яна халққа қайтди. Турли муносабат билан тилга олиниб турибди. Биров озроқ, биров кўпроқ дегандай, хабардор. Лекии кўпчилик шунчаки бир маърифатчи-да, деган тушунча-дан нарига ўтмайди. Ҳолбуки, бу унчалик тўғри эмас. Буни шундан ҳам билса бўладики, дунё уни ҳеч бир вакт эсдан чиқармади. А. Беннингсен (Париж, 1920)дан С. Зенков-скийгача (Кембриж, 1960) ёздилар. Диссертациялар (Бур- бил, Гамбург, 1950; Лаззерини, Вашингтон, 1973) май-донга келди. Фақат шўролар ва «социалистик лагерь» де-ганимиз сўнгги дамларигача «миллатчи», «пантуркист», «панисломист» тамғалари остида қоралашда давом этган эди. Не бахтки, бугун замон ўзгариб, бу тушунчаларнинг ўзи янгича талқин қилина бошлади. Муддаога ўтайлик. Гаспрали бугун бизга ҳамкор бўла оладими? Албатта, бўла олади! Бўла оладигина эмас, маъ-навиятимизни биз усиз тўлақонли тасаввур қила олмай-миз. Биринчи навбатда, ёш авлод тарбиясида, ўзликни англашда, иккинчидан, истиқлолни қадрлашда, бугуннинг қадрига етишда. Унинг илк асари 1881 йилда «Русское мусульманство» помп билан рус тилида чоп этилган эди. Асарнинг ғояси шундай: тақдир тақозоси билан Русия турк-ислом дунё-сининг жуда катта қисмини забт этди. Унинг бу юриши жанубдаги иссиқ денгизларгача давом этиши муқаррар. Майли, бу бошка масала. Лекин энди биз тил ва мадани-яти, урф-удумию эътиқоди тамом бошқа бўлган «мусул-монлар» (у пайтлари Русия ҳудудидаги барча туркий халқ-лар бир ном - «мусулмонлар», руслар томонидан эса, «ғай- рирус» — «инородец» деб аталган)нинг тақдири қандай бўлади? Иккита йўл бор, давом этади, муаллиф. Бири — ассимиляция; иккинчиси — ҳамкорлик. Русия ўз ҳудуди доирасида хар икки йўлдан фойдаланиб турибди. Польшада ассимиляция жараёни кетмоқда, Финляндияда - ҳамкор лик. Биз билан нима қилар экан? Муаллиф кўпдан-кўп тарихий фактлар, муқоясалар ёрдамида биринчи йўлнинг самарасиз ва ҳалокатли эканлигини исботлаб беради, ик- кинчи йўлни - туркий халқларни ўз анъанавий маориф усулларини

такомиллаштириш ва замонавийлаштиришга ёрдам бериш орқали уларни тараққий қилган миллатлар қаторига кўтариш ва мамлакатни биргаликда идора этишни таклиф этади. Шу аснода Европа университетларига ан-доза бўлган, ўз навбатида жаҳонга ўнлаб буюкларни ет-казган Шарқнинг олий мадрасалари, жумладан, уларда йигирмага яқин табиий фанлар ўқитилганини мисол қилиб келтиради... Табиийки, великорус шовинизми рисолани қаҳру ғазаб билан кутиб олди. 1882 йилнинг ёзида Тошкентда «Ғай-рирус мусулмонларнинг маорифини қандай бош тамойил-лар асосига қурмоқ керак?» деган мазмунда юксак доирада бир семинар-кенгаш чақирилди. Ва иккита бош тамойил белгиланди: 1. Руслаштирмоқ; 2. Исломни бузмоқ. Гас-принский таклифи катъиян рад этилди. Уни бу ишларга аралашмоққа тамом ҳақсиз топдилар. Рисолага рухсат бер-ган Кавказ цензураси шаънига аччиқ гаплар айтилди. Ушбу таклифни кабул қилмоқ «қўйинда илонни асрамоқ» деб баҳоланди... Исмоилбек қайтмади. 1883 йилда «Таржимон» газета-си ва шу номдаги босмахонани йўлга қўйди. У Русия қўл остидаги барча туркий халқларнинг қисматини бир бил ли. Улар бир-бирини таниса, бирлашса, катта куч бўли- III и и и. биргаликдагина мустақилликка эришишларини дил-дилдан ҳис қилди. Замон ва сиёсат можаролари улар ни тариҳдан узиб қўйган, бир-биридан айириб ташлаган, балки бирини иккинчисига қайраб, қаттол душман ҳоли-га келтиртан эди. Қолаверса, замон ва макон айирмалари уларни тил жиҳатидан ҳам бир-бирларидан узокдаштир-ган эди. Демак, умумий бир адабий тил керак. Буни би ринчи вазифалардан билди. «Тилда, фикрда, ишда бир-лик!»ни газетага шиор қилиб олди. Миллатни шавкатли тарихи билан танитишга, бугунги забун ҳолини кўрсатишга ҳаракат қилди. Туркистонга суянди. Мозий билан бугу-нини шафқатсиз муқояса қилар экан, унга буюк ўтмиш-гина эмас, умидбахш келажак ҳам деб қаради. Ўз саҳифа-ларида унга кенг ўрин берди. Феруз ва Абдулаҳадхондан генерал Жўрабеккача, Фурқатдан Чўлпонгача мудом эъти-борида турди. Бадиий асарларининг бош қаҳрамонини

туркистонлик қилиб олди. Амир Темурнинг ёвқур, эрк-парвар, Ватан ва Миллат шаънини ҳар нарсадан мукаддас тутган тимсолини яратди ва цензура исканжасидан олиб ўтиб, эълон қилишга муваффақ бўлди. Газета 1918 йилга- ча давом этди. 3000 га яқин сони чиқди. «Олами нисвон» газетаси, «Олами сибён» мажалласи унга иловалар эди. Адади 5000 тага етди. Ўқувчилари дунёнинг деярли ҳамма мамлакатларида бор эди. Уни ўқимайдиган туркистонлик зиёлини топиш мушкул эди. «Таржимон» босмахонаси юзга яқин турли-туман ри-солалар чоп этган. Катта қисмини Гаспралининг ўз асар-лари ташкил қилади. «Истилойи Туркистон» (Боқчасарой, «Таржимон», 1889), «Арузи туркий» (Боқчасарой, «Тар жимон», 1897), «Туркистон уламоси» (Боқчасарой, «Тар жимон», 1900), «Усули адаб» (Шарқ ва Ғарб қоидалари, Боқчасарой, «Таржимон», 1901), «Навоий Мир Алишер» (Боқчасарой, «Таржимон», 1902) кабилар шундайлардан эди. 1884 йидда эса янада жиддийроқ ишга қўл урди. «Усу ли жадид» номи билан янги мактаб очди. 9 ўқувчини 40 кунда саводини чиқарди. Болалар ота-оналари ва тузил-ган ҳайъат иштирокида имтиҳондан муваффақият билан ўтдилар. Сўнг унинг олти ойлик дастури ва «Хожаи сиб ён» («Болалар муаллими») деб аталган дарслиги, «Раҳба-ри муаллимин» номи билан ўқитувчилар учун кўрсатмаси яратилди. Мактабнинг деразалари қайси томонда бўли-шидан тортиб, парталар қандай жойлаштирилиши, тахта ва бўрнинг туриш ўрнигача, даре жадвалидан уларнинг мазмунигача, катта- кичик танаффуслардан, таътил-имти-ҳонларгача белгилаб берилди. Бу деярли бугунги мактаб-ларимизнинг андозаси эди. У муаллимни миллатнинг энг олижаноб, энг фидойи кишиси деб билди, уни шарафлади. «...Агар бизнинг ора-мизда яхши одамлар бўлсалар, улар бошлаб мактаб му-аллимларидирлар. Агар бизда фойдали одамлар бўлса лар, булар ҳам улардир, - деб ёзган эди у 1884 йидда. -Агар орамизда ўзига ҳеч бир ҳурмат, мақгов, шуҳрат та-лаб этмай, бутун ғайратини ўқув-тарбия ишига, ҳақиқат йўлига сарф этган киши бўлсалар, булар ҳам муаллим-

лардир... Шараф Сизга, муҳтарам ўқитувчилар! Сизнинг фидойи меҳнатингиз қадрига етмаганимиз учун, Сизни фақирликда, муҳтожликда қолдирганимиз учун бизларни, ўқитган болаларингизнинг оталарини ке-чирингиз!» 1885 йилда янада жиддийроқ ва қалтиероқ бир маса-лага қўл урди. Европацентризмнинг моҳиятини ташкил этувчи Оврупо маданиятининг мумтозлиги ва устуворли-ги ҳақидаги нуқтаи назар билан баҳсга киришди. Хусу-сан, бир-биридан воз кечган оталар ва болаларнинг, яъни капиталистлар ва коммунистларнинг ғайриахлоқий муно-сабатларида жуда катта мазмун кўрди. Киши ўз бахтсиз-лигини бошқалардан кўриши барҳам топмагунча, у ҳеч қачон бахтли бўла олмаслигини, етилиб келаётган инқи- лоблар тўфони яқин орала бутун Оврупони ҳалокат гир-добига тортажагини, «статистика» фани «яхши ишласа» бу фожианинг қачон бошланаяжагини аниқ айтиб бериш мумкинлигини таъкидлади. Ва асосли равишда рад этди. Инсоният Оврупонинг замонавий илму фани билан Ис-лом ахлоқини уйғунлаштиргандагина баркамол ва бахтли бўлишини ҳар томонлама исботлаб берди. Бу буюк жасорат эди. Унда ҳаққонийликдан ташқари келажак маданият танланган бир миллат ёхуд минтақа эмас, умуминсониятнинг энг сара тафаккури ва аъмоли асосига қурилажаги ва бунда ислом оламининг ҳам муно-сиб ўрни бўлажаги ҳақидаги адолат мужассам эди. 19-аср Европасида ислом қизғин муҳокама объектига айланган. Гап шундаки, жаҳонгир Оврупо «қолоқ» ислом дунёсини бирин-кетин ўз мулкига айлантириб бормоқда, «илм» эса, унга «фатво» топиб бериш билан овора эди... 1883 йидда француз Эрнст Ренон Сорбонна универ-ситетида «Ислом ва илм-фан» мавзуида бир маъруза ўқийди. Маъруза «Дес дебатс» журналида кетма-кет боси-либ чиқади. Унинг бош ғояси «ислом илмга тўсиқ бўлув-чи диндир» деган фикр эди. Бунга дастлаб Номиқ Камол жавоб берди. «Оврупо Шарқни билмайди!» деб езди. Сўнг Жамолиддин Афғоний, Мисрда

Муҳаммад Абдуҳ, Русия-да Атоуллоҳ Боязидовлар раддияномалар билан чиқдилар. Исмоилбек қисқа муддатда «Маданияти исломия» ва «Тур кистон уламоси» номли икки рисола ва «Дорур-роҳат му-сулмонлари» номли романини эълон қидди. Исмоилбек ислом маданияти тушунчасига тўхтар экан, аввало, логин ёзувида бўлган ҳар бир асар лотин мадани яти ҳисобланмаганидек, араб тилида китоб ёзган ҳар бир олимнинг араб эмаслигига, ислом маданияти жуда кўп халқларнииг, шу жумладан, туркийлариинг ҳам маънавий мулки эканлигига диққатни қаратади. Иккинчидан, бу-гунги Европа маданияти, айрим ғарб олимлари даъво қила-ётганларидек қадим Миср ва юнон маданиятининг бево-сита давоми эмас, аксинча, уни даставвал мусулмонлар қабул қилиб олиб, «тирилтирдилар» ва «замонавийлаш-тириб», «зарарсизлаитириб», Оврупога топширдилар, де-ган нуқтаи назарни илгари суради. Америкалик Драбер-нинг «Оврупо ақлий тараққиёти» китобидаги «Оврупонинг бугунги улуғ зиёси мусулмонлар ёққан шам ва чироқлар-нинг ёғдусидан майдонга келгандир», - деган фикрлари-ни яиги-янги факт ва мисоллар билан далиллашга ҳара-кат қилади. «Дорур-роҳат мусулмонлари» буюк маърифатчининг келажак хаёлларидир. Адиб шундай бир мамлакатнинг манзарасини чизадики, у ерда ёлғиз адолат ҳукмрон. Юрт обод, фаровон. Дорур-роҳат деб аталган бу мамлакатда илм-фан ғоят ривожланган. Ҳаммаёқ — электроника. Яқинлашганингизда очилиб, чиқишингиз билан бекила-диган эшиклар. Ўзи ўчиб-ёнар чироқлар. Телевидение, видеотелефонлар, электромобиллар... (Ҳолбуки, асар 1887 йилда босилиб чиққан, телевидение эса 1928 йилда кашф этилди). Халқи эса инсон эмас, фаришта. Бу мамлакатда жиноят нималигини билмайдилар. Бу ернинг бош қону-ни — адолат. Хулоса: инсоният илм-фанга суянса, адолат-ни маҳкам тутса, шундай замонга етишади. Қаламга олин-ган мусулмонлар такдири бунга тимсол. Гаспрали ислом жамияти учун мутаассибликни энг катта офат деб билган эди. Ислом оламининг «қадимчи» ва «жадидчи»га бўлиниб, ўзаро

мутаассибона низога ки-ришишида тамаддун эмас, таназзул кўрди. Унингча, му-таассиб қадимчи ақидапарастлиги, ҳар қандай янгиликка иисбатан раддияпарварлиги билан нақадар хавфли бўлса, мутаассиб жадидчи ҳар қандай «эскилик»ка исёни билан шу қадар хавотирлик эди. У ўша 19-асрнинг 80-йиллари-даёқ исломни ҳар хил сиёсий фитналарга дастмоя қилиш-га уринган ваҳҳобийлардан таймиячиларгача қатъиян рад этган эди. Дунёнинг биноси, унингча, турфа фикр-қарашларни оқилона бирлаштирувчи муроса устига қурилмоғи лозим, Муроса учун эса, билим камлик қилади. Унинг учун юк-сак маърифат, маданият лозим. Маърифат илм билан кўнгилларни ёритмокдир. Маданият эса кўнгилларни ёрит-ган илмнинг амалиетидир. Дунё маърифат ва маданият асосида бирлашгандагина, камолотга йўл очилади. Мада ният ва маърифатнинг моҳияти ҳақидаги бу нуқтаи назар чиндан ҳам янги эди. ...Арасту бир қатор илмларнинг асосини яратиб, улар-нинг калитини авлодларга тутқазиб, «Устози аввал» рут-басини олган эди. Абу Наср Форобий уларни шарҳлади, ҳаётга татбиқ этди. Ҳақли равишда «Муаллими соний», «Арастуйи соний» унвонларига мушарраф бўлди. Милли-ят васвасаси бутун жаҳон миқёсида ўзининг ҳадди аъло-сига кўтарилган бир даврда яшаган Исмоил Гаспринский ўз фаолияти ва асарлари билан Русия мусулмонлари қан дай яшамоғи кераклиги ҳақидаги тамомила янги ва замо- навий бир лойиҳани ўртага ташлади. Бу лойиҳа энг мўъта-дил ва энг беозор лойиҳа эди. Ва бу лойиҳа биргина Ру сия мусулмонлари эмас, умуман турк- ислом дунёси, бал ки жумла башарият учун ҳам ўрнак ва андоза бўла олгу- лик эди. Унинг учинчи муаллимлиги шунда. Шунинг учун ҳам унинг номзодини 1910 йилда Нобел мукофотига қўйган эдилар. Шунинг учун ҳам у вафот эт ган 1914 йилда бу қайғули воқеа ҳақида Қоҳирадан Ҳин-дистонгача матбуот ёзиб чиқди. Наримон Наримонов «Ба- сират» газетасида «Бугун Боқчасаройда синов майдони» номли мақола бостирди ва марҳумнинг қабр тошига «Агар миллат Сендай қаҳрамонини унутса, ўз ҳаётини барбод этажакдир», — деган ёзувни ўйиб ёзишни таклиф

этди. Олис Туркистон эса унинг ўлимини энг катта мусибат сифатида қарши олди. Ўз қайғусини изҳор этмаган зиёли қолмади. Фойдаланилган адабиётлар: 1. Ислом Каримов ўзбекистон миллий истиқлол, иқтисод, сиёсат, мафкура, а.-жилд, -Т. «ўзбекистон» нашриёти,1996 2. Ислом Каримов Биздан озод ва обод Ватан қолсин, ғ-жилд, -Т., «ўзбекистон» нашриёти, 1996 3. Ислом Каримов Ватан саждагоҳ каби муқаддасдир, қ-жилд, -Т., «ўзбекистон» нашриёти, 1996 4. Ислом Каримов Бунёдкорлик йилидан, 4-жилд, -Т., «ўзбекистон» нашриёти, 1996 5. Ислом Каримов Янгича фикрлаш ва ишлаш-давр талаби, 5-жилд, -Т., «ўзбекистон» нашриёти, 1996

O'xshashlar

Учинчи ва охирги имконият

Миллат ғурури

Икки тақдир Тавалло ва Ҳожи Муин

Мустақиллик ва ижтимоий-гуманитар фанлар олдида турган долзарб масалалар

Демократик жамият тўғрисидаги дастлабки қарашлар ва унинг ривожланиш босқичлари